ХАЧИРТИ Анзор æма æ æмархайгути фæрци Задæлески Нанай ном æносонгонд æрцудæй. Задæлески игонгонд æрцудæй сæрмагонд музей.

Хачирти Анзори хæццæ синхонтæй цардан Лескени гъæуи. Нæ сувæллони бонтæ сæрдигон рæстæг фулдæр æрвистан еумæ.Райдайæн скъолай дæр еумæ райдæдтан ахур кæнун. Анзор ахур кодта хъæбæр хуарз, алли предметбæл дæр иста «фондзтæ», айдагъ математикæбæл райсидæ «цуппар», цæмæдæр гæсгæ имæ е ’рух нæ хадта, куд æ бон адтæй, уотæ. Уой уæлæнхасæн ба ма ин адтæй зæрдæмæдзæугæ дессаги хуарз хъурихатт зарунмæ. Хестæр кълæсти ахурдзаутæ ‘й уайтæккæдæр бафтудтонцæ зартæгæнгути къуарбæл. Ирон æма дигорон зартæ уотæ берæ уарзта, æма ма сауæнгæ гъæууонхæдзарадон академий профессор, кафедри сæргълæууæг уогæй дæр, ахургæнгути зартæгæнгути къуари æновудæй архайæг адтæй æ царди кæрони уæнгæ.

Нæ берæ цæмæйдæрти игъæлдзæг цард фехалдæй, 1941 анзи Устур Фидибæстон тугъд ку райдæдта, уæд. Гъæуи еугур кустгъон нæлгоймæгтæ дæр тугъдмæ рандæнцæ, уони хæццæ Анзори дууæ æнсувæри Сæлих æма Авдуллæ дæр.

Тугъд уотæ радаргъ уодзæнæй æма немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ Кавкази уæнгæ исхъæртдзæнæнцæ, уой ни неке æнгъæл адтæй. Фал, гъулæггагæн, уотæ рауадæй, æма знагн нин нин нæ райгурæн гъæу байахæста. Фал си берæ нæ фæцæй -еуцæйбæрцæдæр рæстæги фæсте Сурх Æфсади тухгин цæфтæй ледзæги ку фæцæй, Иристон си æнæгъæнæйдæр иссæребарæ æй.

Цард нæуæгæй æ кеми цæун  кæд байдæдта, уæддæр нæхъæртондзийнæдтæ дæр æгæр берæ адтæнцæ. Зæгъæн, ахурдзау кæстæртæ скъоламæ æрцæуиуонцæ, фал ахуртæ райдайунæн ба равгæ нæ адтæй, немуц скъолай «æрфусун» кæнгæй бустæги зæууатмæ ’й æртардтонцæ.Ахургæнгути курдиадæмæ гæсгæ скъоладзаутæ сæ хæдзæрттæй хастонцæ фæйнæгутæ, рейкъитæ, ставд телти гæппæлтæ зæгæлтæ кæнунмæ, къелатæ. Еузагъдæй, цидæриддæр исбæзтайдæ цалцæг кæнунмæ æма ахуртæ райдайунмæ уæхæн æрмæг.

Сæ агъази хай бахастонцæ гъæусовет æма колхози разамонгутæ дæр. Æма еумæйаг хъауритæй мæйæмæ скъолай райдæдтонцæ ахуртæ. Цийнæ кодтонцæ скъоладзаутæ, сæ ниййергутæ æма ахургæнгутæ дæр. Скъолай директор ахурти райдайæн бони сæумон линейки бакастæй бардзурд, кæцими райарфæ кодта , аци гъуддаги уæлдай ка фескъуæлхтæй, уонæн – дæс æма инсæй ахурдзауемæн, уони нимæдзи адтæй Анзор дæр.

Нæуæгæй райдæдтонцæ сæ куст хуæздæр къуæрттæ. Анзор айдагъ зарунмæ нæ бæлдтæй, фал ма ’й фæндæ адтæй драмон къуари архайун дæр. Хестæркъласонтæ ин æ барæ бакæниуонцæ сувæллæнтти рольтæ пьесити æма сæмæ хуарз арæхстæй. Фарæстæймаг къласмæ ку исхизтæй, уæдта æхуæдæг разамунд дæттун райдæдта зартæгæнгути æма драмон къуæрттæн. Еци рæстæги хестæр кълæсти ахурдзаутæ скъоладзаути ’хсæн кусти бартæ еугурæйдæр мах фæлтæри барæ бакодтонцæ, сæхуæдтæ ба цæттæ кодтонцæ рауагъди фæлварæнтæмæ, сæ уæгъдæ рæстæг архайдтонцæ тугъдон гъуддæгутæ базонунбæл ахургæнæг-афицерти разамундæй.

Анзор сауæнгæ фиццаг къласæй ба æстæймæгти уæнгæ алли анз дæр æвзурст цудæй къласи старостæй, хуарз ке арæхстæй, уомæ гæсгæ фарæстæймаг къласи ба æвзурст æрцудæй еугур скъолай ахурдзаути комитети сæрдарæй æма фæскомцæдесон организаций комитети иуонгæй. Уоми дæр æхе равдиста арæхстгинæй. Е ’нгæс дардта æгъдауихалгутæ æма лæмæгъ ахурдзаутæмæ, æрбахонидæ сæ комитети æмбурдтæмæ æма син бауайдзæф кæнидæ.

Анзор адтæй, еугур скъолайæн дæр пайда ка хаста, уæхæн гъуддæгутæ æргъудигæнæг дæр. Зæгъæн, скъолайæн сæрмагонд хецæн зал нæ адтæй, фал пайда кодтонцæ медæгмæ бахезæни ци устур сценæ адтæй, скъолай азгъунстæн е ’ртиккаг хаййи бæрцæ ка ахæста, уомæй. Ами адтæй сценæ дæр, фал æй немуцæгтæ басугътонцæ. Еумæйаг æмбурдтæ, равдиститæ исаразун зингомау адтæй æнæ сценæй. Анзор фæндæ бахаста скъолайæн æхе хъауритæй сценæ исаразуни туххæй. Æрмæгæн ба испайда кæнæн ес, скъолайæй æртæ-цуппар километри идарддæр гъæди ци нæуæг бæлæстæ ирæзуй, уонæй, зæгъгæ. Директори зæрдæмæ фæццудæй еци фæндæ, фал æй исæнхæст кæнун ба зингомау адтæй, уомæн æма скъолайæй сауæнгæ гъæди уæнгæ еудадзугдæр хæрдмæ цæун гъудæй. Берæ фæссагъæс кæнгæй исфæндæ кодтонцæ хестæр кълæсти ахуртæ рæстæгмæ бауорамун æма гъæдæрмæг æрласун. Къуæремæ ахурдзаутæ хæр-хæрæй æрластонцæ скъолай тургъæмæ сцени фагæ æрмæг. Арæзтадон разамунд лæвардта директор Сабайти Саулæги фурт Сослæнбег. Сценæ рацæттæ ’й æртæ бонемæ. Æ райгон кæнуни бонмæ къуæртти архайгутæ бацæттæ кодтонцæ цубур равдиститæ. Директор æ радзурди райарфæ кодта Анзорæн æма хуæздæр ка бакуста, еци ахурдзаутæн.

Анзор æма е ’нсувæр Сæлих (Фидибæстон тугъди архайæг, абони е дæр æгас нæбал æй).

Тугъди рæстæги  адтæй уæхæн фæткæ, æма скъоладзаути ахуртæй исуæгъдæ кæниуонцæ æма сæ будурон куститæтæбæл бафтауиуонцæ. Ами дæр Анзор хуæздæр ка куста, уони хæццæ нимад уидæ, æма си колхози хецауадæ раппæлидæ. Мадта нин сæрдигон каникултæ дæр æнхæстæй некæд адтæй. Колхози галтæ æма бæхтæ мах фæлтæри биццеути евгед бакæниуонцæ. Инайæгæнæнмæ ластан мæнæуи курестæ, кодтан æндæр аллихузон куститæ дæр. Анзор дæр косидæ дууæ сау галебæл. Хуарз сæмæ зилдæй æма сæ мах гиризæй Анзори галтæ хонун райдæдтан.

Уæдмæ тугъд цæун райдæдта Германий зæнхæбæл æма хæстæггæнгæ цудæй æ фæуунмæ. Еуемæй нин е æхцæуæн адтæй, иннемæй ба, тугъди ке тугъдонтæ фæммард æнцæ, уæхæн бийнонти бæрцæ гъæубæсти фулдæрæй-фулдæр кодта.

Хачирти хæдзарæбæл дæр еци устур бæлах нæ райеуварс кодта. Хумгæнæни мæйи 1945 анзи кæмидæр Цæгат Памераний фæммард æй Авдуллæ. Анзори зæрдæ уойбæрцæ хъæбæр фæрристæй æма скъоламæ дæр нæбал æрбацудæй æртæ къуæрей. Æз æй рабæрæг кæнинæ æма ин дзурдтон, цæмæй æ ахур кæнун ма уадза, æ мадæ Гузæ æма ин æ хуæрæ Фатъимæт дæр дзурдтонцæ уотæ, фал нæмæ не ’гъуста, дзоргæ дæр неци искæнидæ. Айдагъдæр мæ рафæрсидæ, циуавæр темитæ рацæуийанæ алли предметбæл дæр æма сæ æхе киунугутæй ахур кодта.

Скъоламæ ку ’рбацудæй, уæдта ибæл бацийнæ кодтонцæ ахурдзаутæ æма ахургæнгутæ. Минкъийгай æхемæ æрцудæй, банхæст кодта, ци уроктæ фæццох кодта, уони æма скъоладзаути комитети сæрдари ихæстæ æнхæст кæнун райдæдта. Драмон къуари сæргълæууæги ихæстæ  æхемæ ниууагъта, зартæгæнгути къуари ба æндæр ахурдзауæн бафæдзахста.

Скъола каст ку фæцæй, уæд нæ фæндæгтæ рахецæн æнцæ. Анзор бацудæй Кæсæг-Балхъари педагогон институти историкон факультетмæ, æз ба Цæгат Иристони пединститути филологон факультетмæ, дууæ анзей фæсте ба раййивтон Мæскуй Максим  Горькийи номбæл литературон институтмæ. Уæддæр нæ бастдзийнадæ нæ фехалдæй, финстан кæрæдземæ нæ хабæрттæ. Анзор сурх дипломи хæццæ каст фæцæй институт æма Хæзнидони астæуккаг скъолай райдæдта косун ахургæнæгæй, уæдта ахуради сæргълæууæгæй. Дууæ анзи си бакуста, уотемæй бацудæй Мæскуй В.И. Ленини номбæл педагогон институти аспирантурæмæ, æ кандидати диссертаци дæр уоми багъæуай кодта.

Зæлинæ, Ацæмæз, Иннæ – Анзори цæуæт.

Уой фæсте Анзор косун райдæдта гъæууонхæдзарадон институти философий кафедри ахургæнæгæй. Уогæ, еци кафедрæн æ исаразæг дæр æма æ сæргълæууæг дæр æхуæдæг адтæй.

Науки ци устур æнтæститæ æ къохи бафтудæй, уой туххæй, историкон наукити доктор Дзидзойти Валерий æ агъазиау очерк «Вклад профессора А.К. Хачирова в отечественную науку и публицистику», зæгъгæ, уоми уотæ финста: «Не будет преувеличением утверждение о том, что его оригинальная научная концепция о культурном развитии нации и проблеме культурного наследия стала надежной базой для новых фундаментальных исследований другими молодыми исследователями».

Раст уæхæн устур аргъ Анзори наукон æскъуæлхтдзийнæдтæн искодтонцæ Мæскуй В.И. Ленини номбæл педагогон институти диссертацион совети иуонгтæ дæр, 1981 анзи си докторон диссертаци ку багъæуай кодта, уæд.

Хацирти Анзори наукон-æртасæн куститæ æма публицистикон уацтæ хъæртунцæ дууæсæдемæй дзæвгарæ фулдæри уæнгæ.Æма син зундгонд философтæ æма историктæ алли рæстæгути  устур аргъ искодтонцæ.

Мæ цубур имисуйнæгти кæронбæттæни ма мæ зæгъун фæндуй уой, æма Анзори еугур наукон, публицистон æма æхсæнадон архайд дæр зæрди федар тæгтæй баст адтæй æма æ фæсмæрдæ  дæр уодзæнæй нæ райгурæн Иристони хæццæ. Уомæй нин хъазар æма æносмæ имисуйнаг æнцæ, сæ хæццæ ба – æхуæдæг дæр.

САБАЙТИ Сулейман (1930-2014), профессор, поэт, публицист