(Идарддæр. Райдайæн нæ газети аци анзи 14-15 номерти.)

МИСТÆ КЪАХТА ÆМА ÆХЕЦÆН – ТИКИСИ СÆР ИССИРДТА!..

Немуцаг фашистон æрбалæборгутæй Орджоникидзе (Дзæуæгигъæу)  багъæуай кæнуни гъуддæгути ка архайдта – Сурх Æфсади тугъдонтæй ба хумæтæг фæллойнæгæнгути уæнгæ, – уонæн сæ еугуремæн дæр сæ нифс федарæй-федардæр адтæй: знаг некæцихузи байервæздзæнæй Цæгат Иристони сæйраг сахармæ.

Знаг æнæмæнгæ састи бунати ке ’равзурдзæнæй, Цæгат Иристони зæнхæбæл æ «уæлахезон» балцийæн ами кæронгонд ке ’рцæудзæнæй æма ардигæй фæстæмæ ке фæлледзæги уодзæнæй, е немуцаг-фашистон балхонтæн сæ гъудий кæрони дæр нæ адтæй – уоййасæбæл истæлтæг æнцæ сæ раздæри уæлахезтæй, сæхебæл æгæр ранвæрстæнцæ. Зæгъæн, Клейст 1942 анзи 3 ноябри равардта бардзурд: «Хуцаубæл фæдзæхстæй Кавказмæ хъазауатонæй цæуæн!..» Æхецæн федарæй куд иснисан кодта, уотемæй 7 ноябри  Октябри революций 25-аг анзи бæрæгбони гъæуама е ’фсæдтæн е парад байгон кодтайдæ Орджоникидзей.

Æ еци фæндæ цума фæррæстмæ ’й, уотæ имæ рагацау кастæй: Гизæлæй ма сахари астæу байзадæй айдагъдæр авд километри. Æма имæ е еу нимпурсти фагæй уæлдай нæбал кастæй.

Фал, нæ рагфидтæлтæ куд зæгъиуонцæ, мистæ къахта æма æхецæн – тикиси сæр иссирдта.

Фашистон дууæ танкон дивизий æвзаргæ полкти хæццæ лæгарстонцæ Гизæлæй сахармæ. Дзармадзантæ æмгуппæй пурхæ кодтонцæ хæдзæрттæ, советон æфсади гъæуайкæнуйнади арæзтæдтæ, берæ хуæдтæхгутæ калдтонцæ бомбитæ æма усхъуммæ хаттонцæ зæнхæ. Гур-гур æма гæбар-губурæй байдзаг æнцæ фалдзостæ, гъостæ си  къуру кодтонцæ. Гизæлæй сахари астæу будури сæрмæ исбадтæй тугъди хъуæци сау мегъæ.

Фудголи æрдонгтæн фиццаг гæрзефтонг нихкъуæрд равардтонцæ Орджоникидзей дивизий хæйттæ (сæ командир инæлар Киселев); майор Осипови афицерти-курсантти, майор Соснови сурхтурусагин 26-аг, дæлболкъон Морозови сибийраг 273-аг, Тулаг 34-аг фестæг 169-аг полктæ. Уонæн агъаз кодтонцæ дивизий артиллеристтæ, гвардион «катюшити» батарейтæ, зенитчиктæ, майортæ Павленко æма Македонови дзармадзанти полктæ…

Советон Цæдеси Бæгъатæр, инæлар Иван Рослыйи 11-аг гвардион корпус Орджоникидземæ æвæстеуатæй æрбахъæрттæй Малгобекæй, æмгъудгонд рæстæгæй æртæ бони раздæр æма гъæуайкæнуйнади гъуддаг æрæвардта уотæ: Æрхонки станицæ – Æрæдони хутор – Фиййагдон-Дзиуаригъæу – Майрæмадаг. Æ тугъдон хæйттæ, уæлдайдæр ба курсантти-денгизонти 34-аг бригадæ нæма адтæнцæ цæттæ знаги æрбампурст ниууорамунмæ. Фал нур Рослый бардзурд равардта æ корпусæн:

– Фиццагидæр, æнæмæнгæ гъæуй знагæн æ цубур равналæнтæ фæуурухдæр кæнун ма бауадзун; дуккагæй, фашисттæмæ фæрсæрдигæй балæборун – Дзиуаригъæу, Майрæмадаг æма Нæуæг Санибай ’рдæмæ æмпурсгæй, уотемæй знæгти «бундортæ» æхсунæн равгæ исаразун.

«ЦÆТТÆ ДÆН БАРДЗУРД ИСÆНХÆСТ КÆНУНМÆ…»

Уæхæн гъуди хъæбæр раст адтæй: алли рауæнти батальонгай уæззау уавæрти бахауæг 34-аг бригадæн адтæй гъомусгин агъаз; сахармæ ’мпурсæг знаги 13-аг æма 23-аг танкон дивизити сæ резервтæ æма хуæлцæй фæццох кæнун; афонæ ку ’рхъæрта, уæдта Гизæлмæ ’рбампурсæг немуцаг æфсæдти къуар къæппæги бакæнун…

Тугъд… Мæлæтдзаг тугъд карздæрæй-карздæр кодта… Сахари гъæунгтæмæ, гъæуайкæнуйнадæ ’рбатонгæй, ниййарцæ ’нцæ знаги æртинсæй танки. Уони ниппурхæ кæнунмæ арæзт æрцудæй Киселеви дивизий сæйраг хъауритæ, дзармадзантæ æма танкцæгъдæг къуæрттæ.

Сахармæ байервæзуни тасдзийнадæ исæгæр æй, фал Орджоникидзе гъæуайгæнæг еугур æфсæддон хæйттæ дæр фронти командæгæнæг Тюленеви бардзурдмæ гæсгæ бацудæнцæ карзæй-карздæр тохи æма аллирдигæй дæр тухсун кодтонцæ фашистти æфсæдти, лæбурдтонцæ сæмæ æма сæ нæбал бауагътонцæ, сахармæ ци танкити къуар балæборунмæ гъавта, уонæн фæййагъаз кæнун.

Еци бæнтти знаг Дзæуæгигъæумæ кæбæлти байервæзунмæ гъавта, еци рауæнтæй еугуреми дæр цудæнцæ æверхъау тугъдтитæ. Уотæ гъæу Рассвети фалдзости дæр. Уоми тугъдтити архайæг адтæй лейтенант Виталий Целиков дæр. Æма еци хъазауатон бæнтти хабæрттæ имисгæй, ракодта мæнæ ауæхæн цауи кой.

Еу изæр, дан, нæмæ нæ комбриг фæдздзурдта æхемæ. Баййафтан æй хъæбæр тингунæй. Æ фарсмæ бадтæй гвардий 11-аг корпуси командир инæлар Хижняк æма ма нæ ци балæдæрун гъудæй, минкъий гъуддаги туххæй нæ ке нæ рамбурд кодтонцæ, е.

– Зæгъайтæ мин: е циуавæр Рассвет æй, сау циртæй уæлдай ин ку неци лæдæрун, уæд? – гъæрæй æма мæстгунæй дзурдта комбриг Ворожищец. – Дони сæрти бахезун нæ фæразæн… Уæхæн минкъий гъæу знагæй иссæребарæ кæнун нæ бон нæй? Майрæмадагæй кенæ Гизæлæй фуддæр рауæн æй? Æви тох кæнун нæбал зонæн? Æсгаргутæ нæмæ нæбал ес? Æви нæ размæ æмпурсун нæ фæндуй? Идарддæр уотæ ку уа, уæд нин уой неке ниххатир кæндзæнæй… Мæнæ корпуси командир бардзурд равардта, Рассвети гъæу лæмбунæг басгарун æма исбæлвурд кæнуни туххæй… Бардзурдæн æнæ исæнхæстгæнæн нæййес… Барвæндæй уи Рассветмæ ка цæуй æсгарди?

Лæдæргæ ’й куд нæ бакодтайанæ, фал сибиртт неке искодта.

– Ке уи фæндуй, гъуддаг æхемæ барвæндæй райсун, е  æ къох исдарæд, – загъта бабæй комбриг æма нæбæл æ цæстингас рахаста.

Цалдæремæй сæ къохтæ исдардтонцæ. Æз ба æнцад бадтæн уонæмæ гæсгæ.

– Дæумæ ба ци фæндæ ес, Целиков? – мæнæрдæмæ ’рбакастæй комбриг.

– Цæттæ дæн бардзурд исæнхæст кæнунмæ, æмбал болкъон, – фестадтæн æз дæр мæ бунатæй.

СОВЕТОН ÆСГАРГУТИ ÆХСÆВИГОН НИМПУРСТ ЗНАГИ ФÆСКЪИЛДУНМÆ…

Гизæли фалдзости тугъдтити рæстæг алæмæти æхсаргинæй фескъуæлхтæнцæ æзгъæрæхсæн топпæйæхсæг фазон æнсувæртæ Дмитрий æма Иван ОСТАПЕНКО, уæдта се ’мбал пулеметæйæхсæг ПОРТЯНКИН (къари – рахесæрдигæй галеуæрдæмæ). Се ’скъуæлхтдзийнади туххæй Дмитрийæн аккаггонд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, Иван æма Портянкинæн ба – Ленини ордентæ.

Истгæ бæргæ фæккодтон. Нифсхастæй дзуапп бæргæ равардтон, фал… Цидæр æнахур тасдзийнадæй ме ’уæнгти уазал рагъардта, мæ сорхед ракалдæй: цæститæбæл рауадæнцæ, уой размæ тугъдтити нæ фашисттæ Рассвети донибилтæбæл куд цагътонцæ, е. Ке батухстæн, уой комбриг ралæдæрдтæй æма бабæй мæ рафарста:

– Ци кодтай, Целиков, ку ниффæлорс дæ? – иннетæмæ ракастæй, минкъий расагъæс кодта æма загъта:

– Нисан дæ кæнун къуари командирæй, Целиков, дæхе æрцæттæ кæнæ ихæс æнхæст кæнунмæ… Дæхуæдæг равзарæ æсгаргути дæ къуармæ.

– Цæттæ дæн ихæс исæнхæст кæнунмæ, æмбал комбриг.

Батальони бæгъатæрдæрти хуарз зудтон æма мин зин нæ адтæй уонæй æмбæлттæ равзарун. Мæ къуармæ барвæндæй æрбацудæнцæ Андроник Сафаров (уæд хестæр сержант адтæй), сержанттæ Воронцов, Подшип æма Фатеев, санинструктор Тер-Абрамов, денгизонтæ Дзугай-фурт, Мамий-фурт, Данилянц, Салуквадзе, Самсонов, Раслевич, Некронов, Головинчик, Дзерани-фурт, Шизулин, Широков, – мах хæццæ æвддæс адтан, аллихузон адæмихæттитæй.

Æхсæвигон рандæ ан нæ ихæс æнхæст кæнунмæ.  Бахъæрттан, махæй знаги астæу – цæугæдон Фиййагдонмæ. Уоййасæбæл устур нæй, фал ехи буни фæцæй æма исæмбухта. Сау мæйдар нæ римахста знаги цæстæй, уотемæй гъузгæ-гъузгæ бахизтан ехмæ æма салд мæрдти ’хсæнти бурдан нæ губунтæбæл.

Мæ гъостæбæл рауадæй унæр. Æригъустон. Салд зæнхæбæл фæттухгиндæр æй къæхти гъæр. Кæми ’нцæ? Ме’мбæлттæн балæдæрун кодтон: нæ рази  хæстæг рауæн знаги гъæуайгæнæг… Къæрцгъосæй кæсетæ, æнæ стуфæй æй фегуппæг кæнæн.

Бурæн идарддæр сабургай, нæ уолæфт ниууорамгæй. Уинун гъæуайгæнæги: сау æндæрг – минкъий идардгомау. Мæ медбунати зæнхæбæл ниддæлгоммæ дæн. Гъæуайгæнæг æ къæхтæ зæнхæбæл æрхуаста æма идарддæр фæццæуй. Сафарови хæццæ фæггæппитæ кодтан, райахæстан æй, æ цъух ин фехгæдтан æма Андроники кард знаги реуи бамедæг æй. Исгъæр кæнун æ бон нæбал иссæй.

Мах дæр уомæ бæлдтан. Нур нæ «куст» фенцондæр æй, фунæй знæгти ка гъæуама райгъал кодтайдæ, еци «дзæнгæрæгæй» тæссаг нæбал æй. Фиццаг хæдзарæбæл рамбурд ан цалдæремæй. Æркæститæ имæ кодтан. Æзмæлæг нæ адтæй дуармæ, медæгæй дæр унæр нæ игъустæй. Хæдзари хонсарварси фарсбæл рауидтан пулеметти сау цъухтæ, танкæхсæн топпити бунæттæ. Хæдзарæ – дот!..

Нæхе æгириддæр нæ исгъæр кæнгæй,  агурдтан, знаги штаб кæми æрбунат кодта, еци хæдзарæ, æма уотемæй бахъæрттан гъæуи астæумæ. Штаб ци хæдзари æнгъалдтан, уой рæбун рамбурд ан. Доти æфсæддонтæ сæ тарфунæйбæл адтæнцæ æма  уой байахæссун нин æнцонæй бантæстæй.

ДОНИБИЛÆБÆЛ ХÆДЗÆРТТÆЙ ИСАРАЗТОНЦÆ ФЕДÆРТТÆ…

Уой фæсте дууæ дехи фæцан. Сафарови къуар гъæуи хæдзæрттæбæл разилдæй цæгатæрдæмæ, мæн къуар – хонсарæрдæмæ, уотемæй æсгарæн федар. Нур нæ сæйрагдæр ихæс адтæй федари штаб иссерун æма ин æ документтæ рахæссун. Иннæ ихæс – федари сосæгдзийнадæ базонун, басæттун цæмæннæ комуй, уой рабæрæг кæнун – æма е нæ къохи бафтудæй.

Куд исбæрæг кодтан, уотемæй хæдзæрттæ арæзт æнцæ донибилæбæл рæнгъæй æма си алке буни дæр – аллихузон тохæндзаумауæй ефтонггонд уæрмæ.

*  *  *

Советон æсгаргути къуари еци «балци» идарддæр куд рауадæй, уой туххæй нæ дзубанди рахъæртун кæндзинан нæ газети иннæ номери. Абони ба нæ фæндуй еу ахсгиаг хабар ма æргъуди кæнун. Сæдæ анзей размæ (1924 анзи 16 апърели нисангонд æрцудæй нæ бæсти цитгиндæр хуæрзеуæг – Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. Еугæр абони нæ дзубанди æй, Цæгат Иристони зæнхæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй иссæребарæ кæнуни фæдбæл тугъдтити туххæй, уæд зæгъун гъæуй уой, æма уонæми фескъуæлхæг советон тугъдонтæй е ’хсардзийнади туххæй аккаггонд æрцудæй еци кадгин ном. 

ДЗАТТИАТИ Тотурбег, ГУБАТИ Чермен