УӔДӔЙ ФӔСТӔМӔ ИМӔ ДЗУРДТОН «ВАСО»…

Мæхе лæдæрунгъон ку фæдтæн, уæдæй, сауæнгæ мæбæл 50 анзи ку исæнхæст æй, уæдмæ уидтон мæ фиди мæ фунти хъæбæр ахид. Фунтæ ба адтæнцæ æмхузæн: мæ фидæ дивил дзаумæутти, румпæг ке бахуардта, уæхæн зæронд скъудтæ бухар ходи фæззиннидæ. Неци дзурдта æгириддæр, цума адæмæй æ мæгур æма фецейæй æфсæрми кæнуй, уоййау-еу лæудтæй сæргубурæй. Æз ин кодтон устур тæрегъæд, мæ зæрдæ ресун райдайидæ, æфсæрми кодтон æ мæгурхузæй. Еууæхæни мæ мадæ Зæрæдайæн радзурдтон мæ фунти хабар. Загъта: «Уартæ (уотæ худта нæ фиди, æ ном ин некæд загъта, Геуæрги ка хундтæй иннæ адæмæй, уонæмæ дæр дзурдта æндæр нæмттæй, зæгъæн «Урусий биццеу», кенæ æндæр уæхæн ести), æвæдзи, мæрдти бæсти еунæг æй, æгæстæй æй гъудигæнæг нæййес, æма кæд æ зæрдæ ходуй…» Æз исфæндæ кодтон ме ’нæзонгæ фиди ном иссерун, кæндæ ин искæнун. Мæ хестæр æнсувæр Муратæн дæр фегъосун кодтон (Елхотти цæруй). Фингитæ искодтан, кæмæ æмбæлуй, уонæмæ фæдздзурдтан, рохсаг ин загътан. Уæдæй фæстæмæ мæ фиди мæ фуни некæдбал фæууидтон…

АБАЙТИ Васо (астæуæй) Иристони финсгути хæццæ (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ): ГАДЖИТИ Геуæрги, ПЛИТИ Грис, МАЛИТИ Васо, БАСИТИ Михал æма ХЪАЙТУХЪТИ Геор

1937 анзи октябри мæйдар æмбесæхсæви нин нæ дуар æрбахуастæй. Нæ фидæ Геуæрги дуар байгон кодта, къæсæрæй рахизтæй, æма уоййадæбæл æ хæдзарæмæ нæбал раздахтæй. Нæ мадæ Зæрæда æ фæсте ракастæй æма фæууидта: æртæ лæги ’й милиционерти дарæсти тургъæй гъæунгæмæ фæккæнунцæ. Зæрæда ма фегъуста æ сæрихецауи фæстаг дзурдтæ:

– Некумæ ледзун, бауагътæ мæ, мæ дарæс раййевон.

– Неци дин уодзæнæй, уотæ уазал нæма ’й, – загътонцæ ин ахæсгутæ.

– Мадта ма уæддæр сувæллæнтти фæууинон, хуæрзбон син зæгъон…

Милици косгутæ ин ци загътонцæ, уой нæ мадæ нæбал фегъуста, тургъæй гъæунгæмæ рахизтæнцæ æма уайтæккæ иссудæй машини мотори гъæр. Нæ мадæ дæр гъæунгæмæ ратахтæй æма кастæй машини фæсте. Еци сау машини нæ фиди хæццæ фæлластонцæ нæ синхон æнахургонд лæг Дзалати Симони дæр. Синхæнттæй кадæр (æ ном мин загъта, фал ми байронх æй) гъузгæ æрбацудæй нæ размæ, фур тæссæй ризтæй, æхецæн фæттарстæй…

Дзалати Симон колхози будури куста, бафæлладæй, æ къабæзтæ райвæзтитæ кодта æма уотæ бакодта: «Аци цардæй ма ка фæразуй…» Уоййадæбæл лæг фесавдæй. Фæстугъд нæ синхон Езети Мали кæмæндæр радзурдта: «Ворошилов Сталини дамбацайæй багæрах кодта». Уоййадæбæл е дæр фесавдæй, е ’гас, æ марди хабар дæр нæбал райгъустæй. Не ’ннæ синхон Годизти Моисейи дæр 1937 анзи æрахæстонцæ. Гъæубæсти адæм куд дзурдтонцæ, уотемæй æй фехстонцæ нæхе сахари. Уотæ æригъустон, цума Моисей паддзахи æфсади афицер адтæй. Нæ минкъий гъæу Мостиздæхи ма кадæртæ ахæст æрцудæнцæ еци рæстæгути, фал син æз сæ хабæрттæ дзæбæх нæбал гъуди кæнун. Фал ке кой ракодтон, еци æвуд адæми тæрегъæд ка бафеддзæнæй?

Нæ фиди нин ку æрахæстонцæ, уæд æз адтæн мæ мади губуни. Æртæ мæйи ма рацудайдæ, уæд райгурдтæн. Мæ райгурди игурæн бони туххæй неци документтæ байзадæй. Нæхемæ куд дзурдтонцæ, уотемæй 1938 анзи феврали мæйи райгурдтæн. Фал мин еухатт мæ гъæуккаг зундгонд дохтир Базурати Бади (Владимир) радзурдта уæхæн хабар: ду, дан, ци ’хсæвæ райгурдтæ, еци ’хсæвæ рамардæй мæ хестæр æнсувæр. Е адтæй 1937 анзи 10 декабри. Бади мæнæй дзæвгарæ хестæр æй. Нæхемæ ку ’рбацудтæн, уæд нæ мадæн радзурдтон, ци си фегъустон, уой. Е загъта, Бади, дан, раст зæгъуй, ду ку райгурдтæ, Базурати сувæллони марди хабар дæр уæд райгъустæй.

Нæ фиди нин ку æрахæстонцæ, уæд нæ мадæбæл цудайдæ дæс æма инсæй анзи. Адтæй ин фондз сувæллони, æз ба – æхсæзæймаг, цардтæн ма æ губуни. Нæ хестæр хуæрæ Зæриатбæл уæд дæс анзи дæр нæма цудæй. Сувæллонæй сувæллони ’хсæн ба дугай æнзтæй фулдæр нæ адтæй. Куд фæззæгъунцæ: еу иннемæй минкъийдæр. Нæ мадæ æвеппайди ци содзгæ фуди бахаудтæй, дуйне ибæл куд никкалдæй, æ зæрди уедæгтæ куд æскъудæнцæ, уонити дзорун, æвæдзи, нæ гъæуй, алкедæр ин балæдæруниау æй æ уавæр. Æ цардæмбали ин цалинмæ æрахæстонцæ, уæдмæ е некæми куста, уогæ ин косæн дæр куд адтæй, уойбæрцæ сувæллæнтти хæццæ. Фал ибæл мæгур бон ку искодта, уæд колхози косун райдæдта – мадта æ сувæллæнтти цæмæй дардтайдæ?

Нæ мадæ Зæрæда некæд неци дзурдта нæ фиди туххæй. Æз имæ еууæхæни мæхе æрхадтон (уæд студент адтæн), бафарстон æй, нæ фидæ куд адтæй, ци адтæй, уонæбæлти. Мæнмæ уотæ фæккастæй, цума ин æ кой уотæ разæнгардæй нæ кæнуй, мæ алли фарстайæн дæр лæвардта цубур дзуапп. Æвæдзи, æ зæрдæ ристæй, ка ’й зонуй, нæй фæндадтæй æ лæги трагикон карнæ имисун.

Адæм æй берæ уарзтонцæ, дзурдта нæ мадæ, хонхæй нæ гъæумæ, Мостиздæхмæ, ка рацæуидæ, е мах хæдзарæбæл кекæд райеуварс кодта. Сахарæй имæ ахид цудæй иуазгутæ, ахургонд лæгтæ, Киристонгъæуæй ба велосипедбæл æрцæуидæ æвзонг лæхъуæн Хъазбегти Хъазбег. Нæ хæдзари дууæ мæйей бæрцæ фæццардæй Абайти Васо. Нæ мади дзубандитæмæ гæсгæ, е адтæй бæрзонд, къæсхургомау хуæрзконд адæймаг. Нæ фиди хæццæ хецæн уати сæхебæл дуар исæхгæниуонцæ æма берæ фæббадиуонцæ, цидæртæ финстонцæ. Васо сæумæраги фестидæ, къохмæрзæн æ усхъæбæл багæлдзидæ, сапойнæ райсидæ æма æхе æхснунмæ цудæй Уорсдонмæ – нæ хæдзарæй еу-сæдæ метри идарддæр уадæй цæугæдон. Сувæллæнттæн ахид æлхæдта къанфеттæ. Цæугæ ку кодта, уæд æ дзиппæй æхца исиста, стъолбæл сæ ниввардта. Нæ фидæн е устур гъулæг адтæй, æхца райста, æма сæ Васой дзиппи туххæйти тъунсунмæ гъавта, фал ин Васо нæ састæй æма куддæр исхъурдохæн æнцæ. «Мæ къæбæр дин уæйæ кæнун, æви мæ цæмæн æфхуæрис?» –дзурдта нæ фидæ. «Атæ мин командировкæн лæвæрд æнцæ, –дзурдта Васо, – æма ма сæ фæстæмæ куд хæссон?» Ци адтæй, куд адтæй, фал Васо æхцатæ фæстæмæ райсун нæбал бакумдта.

Васой фиццаг хатт фæууидтон 1957 анзи уалдзæги, уæд адтæн пединститути фиццаг къурси студент. Проспектбæл æрцæйцудтæн, Кирови номбæл (нури фæсевæдон) библиотеки рази лæудтæнцæ цалдæр нæлгоймаги, сæ еу – бæрзондгомау, къæсхуртæарæзт – лæдзæгбæл рæуæг æнцойнæ кодта æ еу къохæй. Æз сæ рæзти куд æрцæйцудтæн, уотæ мæмæ уонæй кадæр фæдздзурдта – нæбал æй гъуди кæнун, ка адтæй. Бацудтæн сæ размæ, æма мæмæ ка фæдздзурдта, е, лæдзæг ке къохи адтæй, уомæн загъта:

– Васо, мæнæ дин а ба – Малити Геуæргий фурт.

Васо мæмæ æрбакъахдзæф кодта, æ уæгъдæ къох мин æнæдзоргæй мæ усхъæбæл æрæвардта, æхемæ мæ фæлмæн æрбалхъивта. Нæ зонун, фал мæнмæ уотæ фæккастæй, цума æ зæрдæ рахъурмæ ’й. Æрæгиау загъта:

– Хуыцауы рæстæй цы лæджы фесæфтой… Ды дæ ме ’мном?

Æз мæ сæр батилдтон. Васо е ’мбæлттæбæл æ цæстæ рахаста:

– А вы знаете, мой покойный друг Георгий завещал, чтобы его младшего сына в честь нашей дружбы назвали моим именем… Еу гъуддаг нæ мадæ дзоридæ: ГУЛАГ-æй нæ фидæ ци финстæг исæрвиста, уоми фæдзахста, кæд, дан, нин биццеу райгура, уæд ибæл исæвæретæ ном «Васили». Нур ма еу хабар. Васой хæццæ ка лæудтæй æма мæмæ ка фæдздзурдта, е мæнмæ цæмæдæр гæсгæ Хачирти Æнзори хузæн кастæй – бæрзонд, бæзæрхуг, хуæрзконд нæлгоймаг. Аци æрмæг ку финстон, уæд Æнзормæ телефонæй бадзурдтон, атæ æма уотæ, ду, зæгъун, нæ лæудтæ уæд Васой хæццæ, ду мæмæ нæ фæдздзурдтай? Æнзор нигъгъуди кодта, уæдта загъта, нæ, æз, дан, нæ адтайнæ, еци рæстæги Васой хæццæ нæма исæмбалдтæн… Уобæл цæйбæрцæ рæстæг рацудæй, магъа, фал мин еууæхæни Æнзор загъта, Васой хæццæ, дан, нæмæ дзубанди рауадæй, дæу æ номæй ке ’схудтонцæ, уой туххæй.

Васо Мæскуйæй ку ’ссæуидæ, уæд æнæмæнгæ фембæлинæ æ хæццæ. Финсгути Цæдеси сæрдарæй ку кустон, уæддæр æй дууæ-æртæ хатти æрбахудтон финсгути хæццæ фембæлдмæ. Дзурдтон имæ «Василий Иванович». Æма мин еууæхæни, æ лæдзæгæй зæнхæ æрцæвгæй, загъта: «Макæ, науæд дæ æз дæр Василий Георгиевич хонын райдайдзынæн». Уæдæй фæстæмæ имæ дзурдтон «Васо».

Еухатт имæ, финсгути фембæлди фæсте, бахадтæн: «Васо, Ксеняй (æ бийнойнаг) хæццæ нæхемæ ку исаккаг кæнисæ». Васо æ лæдзæгбæл æрæнцойнæ кодта æ галеу къохæй, уæдта загъта: «Берæ хонгутæ мæ фæууй, фал некæмæ цæун, æма мæбæл сæ зæрдæ ходуй, уæлдайдæр ба мæ хæстæгутæн». «Но не посетить дом моего покойного друга Георгия я не могу…» Æ бийнойнаг Ксеняй бафарстон, ке хæццæ ин æнцондæр уодзæнæй фингæбæл бадун, зæгъгæ, æма мин е уотæ: æнæмæнгæ Тахъазти Харуми æрбахонæ, уæдта дæ де ’мбæлттæй ке фæндуй, уони – Æхсари, Камали…

Иуазгутæ нæ хæдзарæмæ ку ’рбацудæнцæ, уæд мæ кадæр рафарста, сувæллæнттæ кæми ’нцæ, зæгъгæ. Мæ хуæрæмæ сæ рарвистон, зæгъун, цæмæй хæлхъой ма кæнонцæ, æма Васо уотæ: «Уый та дын цы ныхас у, æз тынгдæр уыдон фенынмæ æрбацыдтæн».

Фингæбæл ку исбадтан, уæд Васо загъта:

– Я предлагаю этот вечер посвятить памяти Георгия.

Æма ин е ’мдзæвгитæ дзорун райдæдта…

* * *

АБАЙТИ Васой (разæй бадуй къелабæл) фембæлд Иристони интеллигенций минæвæртти хæццæ. Æ фарсмæ зæнхæбæл бадуй МАЛИТИ Васо. Лæуунцæ: галеуæрдигæй фиццаг – ХОДИ Камал; рахесæрдигæй фиццаг æма дуккаг – ДЖИККАЙТИ Шамил æма Хъодзати Æхсар.

Нæ мадæ хаттæй-хатт рагъаст кæнидæ нæ фидæй, хæдзари мæтæ, дан, нæ кодта. Æ киунугæ ку рацудæй, дзурдта е, уæд имæ сахармæ фæдздзурдтонцæ, дæ гонорар райсæ, зæгъгæ, æма къуæре æви дууæ къуæрей дæргъци хæдзарæмæ нæбал фæззиндтæй. Ку æрæздахтæй, уæд æ дзиппи сау сауæри дæр нæ адтæй, æнгъæлдæн, дан, фæндаггаг дæр кæмæйдæр ракурдта. Уотемæй ба ци æхца райста, ейæ еци дзамани минкъий нæ адтæй, хæдзарæ балхæнуни фагæ дæр иссайдæ. Фал, нæ мадæн уой фæсте куд радзурдтонцæ, уотемæй нæ фидæбæл зонгæй, æнæзонгæй кадæриддæр æмбалдæй, уони худта ресторантæ æма цæлæгæнæнтæмæ, гъазæндæнттæмæ.

Нæ мадæ цæмæй зудта, нæ фидæ сахарæй ци зæрдиуаги хæццæ æрцудæй, уой. Е балæдæрдтæй, исæфти надбæл ке ’рлæудтæй, æма ин фæййервæзæн ке нæбал ес. Æ хуæздæр лимæн, «Ирæф»-и редактор Къосирати Сæрмæт ма æ сæрбæл бæргæ тох кодта, фал уомæн дæр сау фидбилиз æ дуар бахуаста. Уой «контрреволюцион буржуазон-националистон интеллигенций» раздзæуæгбæл банимадтонцæ, уомæн æма Багъæрати Созури киунугæ рауагъта, Бритъиати Елбиздихъой устур драматургбæл банимадта, Малити Геуæргий поэзий туххæй ба загъта: «Глубочайший лиризм, классический простой язык, социальная направленность – наиболее характерное в творчестве Малиева Георгия». «Дав Малиеву такую характеристику, – финсунцæ оргæнти косæг лæгмартæ, – Косирати уже в №3-4 вытаскивает его на божий свет, помещает его поэму «Темур-Алсак». Малиев без лишних слов сам не раз говаривал, что социалистическое строительство у нас – это Хеопсова пирамида».

Къосирати Сæрмæт фæстаг уолæфти уæнгæ тох кодта, исафунмæ ке гъавтонцæ, уони сæрбæл, адæми хуæздæрти сæрбæл. Малити Геуæргий сæрмæ сау мегъæ æхе ку ’руагъта, уæд Сæрмæт æхецæн устур тас уогæй, æ сæрбæл истох кодта.

* * *

Адæм нæмæ ци цæстæй кастæнцæ нæ фиди ахæсти фæсте? Æз ма сувæллон адтæн, æма гъай-гъай, гъуддæгутæ уойбæрцæ нæ лæдæрдтæн. Фал мæхе лæдæрунгъон ку фæдтæн, уæд нæ мадæй фегъустон уæхæн хабар. Тугъди размæ колхози ка куста, уонæн лæвардтонцæ, тукани син ести товар балхæнуни барæ ка лæвардта, уæхæн талонтæ. Нæ мадæ уæхæн талони хæццæ бацудæй туканмæ циуавæрдæр хъумац балхæнунмæ. Адæм си дзæвгарæ адтæй, æма алкæмæн дæр уæйæ кодтонцæ еци хъумацæй бæрæг бæрцæбæл хай. Нæ мади радæ ку ’рхъæрдтæй, уæд ин тукангæс загъта:

– Ды та ам цы агурыс?

– Мæнæ мæнмæ дæр талон ес.

– Хъуымац нæм нал ис.

– Бæргæ, адæймагбæл цæститæ ку нæ уайдæ…

– Гъей, бирæ ку дзурай, уæд дæ æз Сыбыры дæ лæджы фарсмæ балæууын кæндзынæн!

Уалинмæ тугъд райдæдта, æма еци тукангæс пъæлицайæй рагæпп ласта. Нæ мадæ ба немуцæй дæр нæ тарстæй. Нæ хæдзари ци немуцæгтæ цардæй, етæ сæ къæбула нæ сæгъæбæл исардауиуонцæ, æма ’й е тургъи расорæ-басорæ кæнун исесидæ. Мæ мадæ син цалдæр хатти куддæртæй балæдæрун кодта, уотæ ма кæнетæ, зæгъгæ, фал имæ ка игъуста. Уæд бабæй еу изæр къæбула нæ мæгур сæгъи тæрæнгатæ кæнуй тургъи, немуцæгтæ ба имæ дзатмайæй кæсунцæ, ардаунцæ сæ къæбулай æма хæл-хæлæй ходунцæ. Уæд нæ мадæ пъолхафæн радавта æма ’й куйбæл фехста. Куййæн æ хъес-хъес иссудæй æма къулух-къулухæй æрбалигъдæй æ хецæуттæмæ.

Уæдæй фæстæмæ нæ сæгъæ исуолæфтæй. Фал еугуремæй дессагдæр ба е æй, æма нæ мадæмæ немуцæгтæй хъип дæр неке искодта, сæ къæбулай син ке фæкъкъулух кодта, уой туххæй.

Гъуди ма кæнун уæхæн хабар: мæ хестæр хуæрæ Зæйрат (рохсаг уæд), немуцæгтæ кæми цардæнцæ, еци уат æфснайун нæ бакумдта (нæ хæдзари дууæ хецæнгонд уати адтæй, еуеми цардан нæхуæдтæ, иннеми – немуцæгтæ). Немуцаг афицер æрбагæпп кодта нæ уатмæ, Зæйратбæл гъæртæ кодта. Æз си багъуди кодтон мæнæ ахуæн дзурдтæ: «Осетины большевики… Сталин…» Мæнбæл уæд цудайдæ цуппар анзи. Хæрдмæ кæсун немуцагмæ, æнгулдзæй ин æ гъæлæсмæ амонун æма тарстæй дзорун: «Уæлæ æ гъæлæс тонуй!»

Хумæтæг адæм нæмæ лæгъуз цæстæй нæ кастæнцæ. Скъолай ахургæнгутæ мæн цæмæндæр гæсгæ берæ уарзтонцæ. Уотæ хуарз нæ ахур кодтон, фал мин æвдæймаг кълас ке фæдтæн, уой æвдесæндар ку равардтонцæ, уæд десæй мардтæн – еугур предметтæбæл дæр си адтæй «5»-тæ æвæрд.

Мадта педагогон институти ку ахур кодтон, уæддæр мæмæ ахургæнгутæ дзæбæх цæстæй кастæнцæ. Кæд хъæбæр хуарз нæ ахур кодтон, уæддæр мин лæвардтонцæ уæлдæр стипенди, уæдта цуппар анзей дæргъи истон Къостай номбæл стипенди – 500 соми (еци рæстæги нимадæй).

Паддзахадон экзаменти рæстæг мæмæ газет «Рæстдзинад»-æй æрбадзурдтонцæ, редактор Хъанухъуати Владимир дæ агоруй, зæгъгæ. Ку имæ бацудтæн, уæд мин загъта:

– Абонæй фæстæмæ косдзæнæ махмæ корреспондентæй.

Æз ин бакой кодтон:

– Тагъд райдайдзæнæнцæ паддзахадон экзаментæ.

Хъанухъи-фурт уотæ:

– Цæй экзаментæ дæ хъæуы, цы кæныс дипломæй, уæртæ дæ кабинеты сбад æмæ кус!

Раст зæгъун гъæуй, диплом ке нæ райстон, е мин хуæрзæрдæмæ фæцæй: 1969 анзи мæ райстонцæ Мæскуй дууæанзон Уæлдæр литературон къурситæмæ, уордæмæ ба, филологон факультети диплом кæмæ адтæй, уони нæ истонцæ.

Уой фæсте дæр мæ цардвæндаги исæмбалдтæн берæ хуарз ирон адæймæгути хæццæ. Мæскуй Уæлдæр литературон къурситæ каст ку фæдтæн, уæд мæмæ финсæг Бицъоти Гришæ телефонæй нæхемæ æрбадзурдта:

– Васо, Дæкка дæ агоруй.

Зæнгиати Дæкка уæд куста Паддзахадон рауагъдади директорæй, æ къæбинетмæ ку бацудтæн, уæд мæ æ хъури ракодта, уæдта æ бунати исбадтæй. Мæн дæр æ комкоммæ исбадун кодта. Гæгъæди æма мин ручкæ мæ рази æрæвардта:

– Сынок, пиши заявление, мы тебя пока принимаем редактором в редакцию художественной и детской литературы, а через несколько дней ты возглавишь эту редакцию.

Æз куддæр фæдтæн еци æвеппайди фæндæй. Æрæгиау загътон:

– Арфæ кæнун, ке мæбæл æууæндис, уой туххæй, фал нуртæккæ цидæр финсун (уæд мæ роман «Сурмей хæдзарæ»-бæл кустон), æма мин æндæр кусти равгæ нæ уодзæнæй.

Дæкка æ армитъæпæнтæй æ сæрбæл дууæ къохемæй ниххуæстæй, æ цæститæ ницъцъундæ кодта, уæдта мæмæ комкоммæ æрбакастæй:

– Сынок, ты хочешь, чтобы я здесь работал? Если ты откажешься от моего предложения, то вместо тебя пришлют другого, с которым я не смогу работать, собственно говоря, я уйду…

Æз уæлдай нецибал исдзурдтон, ниффинстон курдиадæ…

* * *

Малити Васой аци уац мухургонд цæуй цубуртæгондæй.