25 апреля 2024

НӔ АДӔМӔН БЕРӔ ХУӔРЗТИ БАЦУДӔЙ, Ӕ КУЛЬТУРОН ӔМА ИНТЕЛЛЕКТУАЛОН ЦАРДИ РАЙРӔЗТИ ИН УСТУР АГЪАЗ ФӔЦӔЙ

29.04.2022 | 13:15

Финддӕс ӕма фондзинсӕй анзей размӕ (1907 анзи 26 апърели) Уӕгъдебарӕ-Киристонгъӕуи (нур – сахар Дигора) фиццаг ӕхсӕнадон киунугӕдони правлени, сӕрдареуӕг си саугин Цӕголти Александр кодта, уотемӕй Всеволод Миллери исӕвзурстонцӕ киунугӕдони ӕ цӕргӕ-цӕрӕнбӕнтти кадгин иуонгтӕй. Уоййасӕбӕл ке исцитгин кодтонцӕ, еци адӕймаг ӕцӕгӕйдӕр уӕхӕн намуси аккаг адтӕй – е берӕ хуӕрзти бацудӕй нӕ адӕмӕн, нӕ цардиуагӕ ӕма нӕ монон культурӕ наукон гъуддагӕй исбӕлвурд кӕнунбӕл ӕновудӕй байархайгӕй. Уой туххӕй ма кӕддӕр финстан нӕ газети, фал ма уин уӕддӕр еума хатт уӕ зӕрдӕбӕл цубурӕй ӕрлӕуун кӕнӕн ӕ цардвӕндаги хабӕрттӕ.

Иристонӕн дуйней иннӕ бӕстити хӕццӕ бастдзийнӕдтӕ ку фӕззиндтӕй, уӕдӕй фӕстӕмӕ ин берӕ зундгонд паддзахадон архайгутӕ, ахургӕндтӕ, финсгутӕ ӕндӕр интеллектуалон къабӕзти архайгутӕ берӕ хуӕрзти бацудӕнцӕ. Уонӕй адтӕй Уӕрӕсей дзурддзӕугӕдӕр ахургӕндтӕй еу, иранист, кавказӕртасӕг (фольклори дӕсни, лингвист, этнограф, археолог) Всеволод Федори фурт Миллер. Е 1879-1886 ӕнзти дӕргъи фондз хатти балций адтӕй Иристони. Исахур кодта дигорон ӕма ирон ӕвзӕгтӕ, ӕма уой фӕрци ин бантӕстӕй, адӕмон исфӕлдистади уадзимистӕ ӕмбурд кӕнгӕй ин сӕ адӕмӕй ка кӕци ӕвзагбӕл радзурдта, еци ӕвзагбӕл сӕ ниффинсун. Етӕ геппи уагъд ӕрцудӕнцӕ хецӕн киунугутӕй: «Ирон этюдтӕ» (1-аг хай рацудӕй 1881 анзи, 3-аг хай ба – 1887 анзи), «Дигорон текст» (1902). 1891 анзи В. Миллер Штакельберги хӕццӕ еумӕ немуцаг ӕвзагмӕ тӕлмацийӕй рауагъта «Фондз ирон аргъауи дигорон диалектбӕл».

Гъе уотӕ, XIX ӕноси кӕрони Иристони нӕ маддӕлон ӕвзагбӕл фӕззиндтӕй киунугутӕ. Уой размӕ дӕр нӕхердигонау финст киунугутӕ куд нӕ цудӕй, фал еци киунугутӕн сӕ медес фулдӕр баст адтӕй айдагъ дини хӕццӕ – А. Шифнер 1868 анзи, «Осетинские тексты», зӕгъгӕ, ке рауагъта, уой ку нӕ нимайӕн, уӕд.

Всеволод Миллери киунугути аллихузи парахаттӕй ӕвдист ӕрцудӕй нӕ адӕми дзоргӕ исфӕлдистадӕ: Нартӕ ӕма Даредзанти кадӕнгитӕ, ӕгъдӕутти хӕццӕ баст зартӕ, аргъӕуттӕ, ӕмбесӕндтӕ, бацеу-бацеутӕ… Ахургонд сӕ ниффинста, адӕм сӕ куд дзурдтонцӕ, уотӕ, исаразта син наукон феппайуйнӕгтӕ. Цӕмӕдессаг ӕнцӕ ӕ тӕлмацтӕ дӕр.

Уӕрӕсей устур аргъгонд ӕрцудӕй Миллери «Ирон этюдтӕн»: еци кусти туххӕй ин лӕвӕрд ӕрцудӕй наукити доктори ном. Уруссаг географион ӕхсӕнадӕ ба ин исаккаг кодта устур сугъзӕрийнӕ майдан. Миллерӕй дзурдтонцӕ, зӕгъгӕ, дан, ирӕнтти «байгон кодта» фӕсарӕйнаг наукӕн.

Миллер нӕ адӕмӕн берӕ хуӕрзти бацудӕй, ӕ культурон ӕма интеллектуалон царди райрӕзти гъуддаги ин устур агъаз фӕцӕй. Уой фӕрци ирон интеллигенцийӕн ӕ зонундзийнӕдтӕ фӕффулдӕр ӕма фӕббундорондӕр кӕнуни туххӕй фадуӕттӕ зингӕ фӕуурухдӕр ӕнцӕ, уӕдтӕ сӕ еци зонундзийнӕдтӕй царди медӕгӕ ӕнхӕстдӕр ӕма ахедгӕдӕрӕй испайда кӕнуни ӕ равналӕнтӕ фӕппарахатдӕр ӕнцӕ, никки агъазиаудӕр ба ӕ кусти медесӕн е адтӕй, ӕма нӕ уӕди интеллигенций минӕвӕртти зингӕдӕр хаййӕн ӕ национ хелӕдӕрундзийнадӕ е ‘рдӕгфунӕйи уавӕрӕй райгъал ӕй, базмалдӕй. Миллер Иристони уӕди доги раззагдӕр зундирахастбӕл хуӕст фӕсевӕди хӕццӕ архайгӕй син фиццагидӕр уой лӕдӕрун кодта, цӕмӕй се ’ргом фулдӕр ӕздахонцӕ хумӕтӕг зӕнхкосӕгмӕ, уомӕн ӕма адӕмон дзиллити ‘хсӕн ӕнцӕ, сӕ адӕмӕн, сӕ фидибӕстӕн ӕцӕгӕйдӕр устур кадӕ ка искӕндзӕнӕй куд искурдиадӕгин поэттӕ, хузӕгӕнгутӕ ӕма ӕндӕр исфӕлдистадон архайгутӕ, куд техникон ӕма наукон косгутӕ, уӕхӕн лӕхъуӕнтӕ ӕма кизгуттӕ.

Лӕдӕрун син кодта уой дӕр, ӕма хумӕтӕги адӕми ‘хсӕн фулдӕр ке ‘нцӕ, ӕхсӕнади ресагӕдӕр ӕма ӕнӕмӕнгӕ лухкӕнуйнаг фарстатӕбӕл арфдӕр ӕма зӕрдресгӕдӕрӕй ка гъуди кӕнуй, уавӕр фӕррӕвдзӕдӕр кӕнунбӕл хъӕбӕрдӕр ка тухсуй, уӕхӕн адӕймӕгутӕ. Миллерӕн Иристони устур кадӕ адтӕй, уомӕ гӕсгӕ ба агъазгӕнгутӕ дӕр берӕ адтӕй. Зӕгъӕн, ахурдзау биццеутӕ хъӕбӕр байагъаз кодтонцӕ ӕ ирон-уруссаг-немуцаг дзурдуат ку аразта, уӕд, фӕккастӕнцӕ имӕ адӕмон исфӕлдистади уадзимистӕ тӕлмац кӕнунмӕ дӕр. Миллер си уой туххӕй хъӕбӕр боз адтӕй. «Иристон син гъӕуама сӕ фӕллойни туххӕй армӕйконд циртдзӕвӕн исӕвӕра», – финста е.

Всеволод Миллер ци ӕрмӕгутӕ ӕрӕмбурд кодта ӕ иристойнаг балцити рӕстӕг, етӕ хецӕн киунугутӕй дӕр рацудӕнцӕ. Сӕ зингӕдӕр ӕй «В горах Осетии». Еци киунуги берӕ текститӕ ӕнцӕ дигорон ӕвзагбӕл, ӕма си мах абони еуцалдӕр мухур кӕнӕн (текстити орфографи ниууагътан, киунуги куд ӕй, уотемӕй).

 

Миллери киунугӕ мухурмӕ бацӕттӕ кодта нӕ зундгонд ахургонд Хӕмицати Тамарӕ Алексейи кизгӕ.

 

КУВД

Хуцау! Табу дӕуӕн, Хуцау! Нӕ дуйней скӕнӕг! Нӕ кувд дӕуӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд, ӕма нӕ гъӕуай кӕнӕ алли фидбилизӕй. Мукалгабуртӕ, дӕуӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд. Дӕубӕл фӕдзӕхст ан, ӕма нӕ дӕ дӕлбазур бакӕнӕ, седзӕрти. Коми дзиуӕрттӕн барст фӕуӕд: Уаскергийӕн барст фӕууӕд; Коми Уаскергийӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд; Хетӕги Уаскергийӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд; дӕ бунти ни ка цӕуа, уой багъӕуай кӕнӕ. Санибайӕн барст фӕууӕд, Санибай Уаскергийӕн барст фӕууӕд; Арви коми дзиуарӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд; Кенгу Уаскергийӕн барст фӕууӕд; Тӕтӕртуппӕн барст фӕууӕд; Хуари Уацеллайӕн барст фӕууӕд; ке байтауӕн, уой нин сӕрӕгасӕй бахуӕрун кӕнӕ ӕма нӕ хуаргъӕуагӕ ма фӕккӕнӕ. Алаурдийӕн барст фӕууӕд. Идардмӕ дӕмӕ ковдзинан, хӕстӕгмӕ нӕмӕ ма ӕрцо ӕма нӕ незӕй багъӕуай кӕнӕ. Никколайӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд нӕ кувд, ӕ Бунати Хецауӕн ӕхцӕуӕн фӕууӕд; Сӕризӕдӕн барст фӕууӕд. Хонхӕй будурӕй кӕми ци рохс дзиуӕрттӕ йес, уонӕн сенхуӕцемӕн дӕр барст фӕууӕд.

Уотӕ ма ци дзиуарӕ загътайдӕ: «Мӕ ном мин ку ӕримистайдӕ», – уомӕн ба никкидӕр ӕхцӕуӕн дӕр фӕууӕд. Ӕз ковун нӕ зонун: ковун ци Хуцау зонуй, йеци Хуцау, ду мӕ бӕсти сковӕ!

– Уомменӕ! Ке ном иссердтай ӕма ди ка феронх ӕй, уонӕн се ’нккӕтей хуарзӕнхӕ аци игъосгути фӕууӕд.

ДУУӔ КЪУРУЙ

Еу къурумӕ адтӕй дӕс сӕгъи ӕма сӕ дзӕгъӕл рауагъта хезунмӕ. Ку ӕризӕр ӕй, уӕдта сӕмӕ рандӕ ’й агорунмӕ. Йе уони берӕ фӕйагурдта, фал сӕ нӕ ирдта. Уӕдта еу хумгӕнӕг лӕгмӕ бахъӕрттӕй ӕма имӕ дзоруй:

– Байрайай, хуарз лӕг!

Фал Хуцау уой дӕр къуру разиннун кодта, ӕма имӕ дзоруй:

– Аци галтӕ дӕр, лӕхъуӕн дӕр мӕхе ӕнцӕ.

Йе ба бабӕй имӕ дзоруй:

– Абӕлти сӕгътӕ рацӕугӕ некӕми фӕууидтай?

Йе ба имӕ дзоруй:

– Аци кӕндтитӕ еугурӕй дӕр, уӕдта ма уӕртӕ ӕнӕкӕндтитӕ дӕр ма уӕртӕ уой уалӕнгӕ мӕн ӕнцӕ, – зӕгъгӕ, ин ӕ къохӕй раамудта ӕнӕкӕндтити еугурӕй дӕр.

Йе уотӕ бангъалдта, ’ма кӕд ин ӕ сӕгъти уоми фӕууидта, ӕма ин йе кумӕти баамудта, уордӕмӕ уайун байдӕдта.

Хуцау сӕгътӕ уоми разиннун кодта, ӕма сӕ иссирдта, еу сӕгъӕ ба си къулух разиндтӕй уотемӕй. Къуру цӕмӕн нӕ бацийнӕ кодтайдӕ ӕ сӕгъти ирдбӕл, ӕма разагъта: «Ӕндзерӕггагӕн мин йеци лӕгӕн аци къулух сӕгъӕ ӕнӕ радттун нӕййес», – ӕма сӕгътӕ, хуймон ка адтӕй, йеци лӕгмӕ тӕрунти фӕцӕй. Ку имӕ ӕрбахъӕрдтӕй, уӕдта имӕ дзоруй:

– Хуцау дин раарфӕ кӕнӕд, мӕнӕн мӕ сӕгътӕ ка баамудта, нур ба дин ӕндзерӕггагӕн ба мӕнӕ аци къулух сӕгъӕ дӕттун, – зӕгъгӕ, ӕ къохӕй баамудта къулух сӕгъӕмӕ.

Йе дӕр имӕ дзоруй:

– Хуцау куд, ӕз ӕй нӕ басастон, уӕдта дин ӕй уингӕ дӕр нӕ фӕккодтон ӕма дин къапекк дӕр нӕ бафеддзӕнӕн.

– Хуцау куд, ӕнӕ райсӕн дин ӕй нӕййес, ӕндзерӕггагӕн, уомӕй бабӕй кӕмӕй боз дӕ уӕд, – зӕгъгӕ, бабӕй имӕ дзоруй, сӕгъӕ ке адтӕй, йеци къуру лӕг. Уотемӕй ӕй йе дӕтгӕ кодта, иннӕ бабӕй ӕй, кӕд мин ӕй федун кӕнуй, зӕгъгӕ, комгӕ нӕ кодта, ӕма сӕ кӕрӕдзей нӕмун байдӕдтонцӕ. Уӕдта бабӕй имӕ, сӕгъӕ ке адтӕй, йе дзоруй:

– Мадта нур а Хуцауи дессаг нӕй? Нур дин ӕз сӕгъӕ ку дӕттун, мӕ сӕгътӕ мин ке баамудтай, уӕд ӕй цӕмӕн нӕ йесис?

Иннӕ дӕр хъогъанцӕ фелваста ӕма сӕгъи сунтӕн еу цӕф фӕккодта:

– Ӕз дин къапекк дӕр нӕ бафеддзӕнӕн, уой туххӕн ӕма ин ӕ къах ӕз нӕ басастон, нур ба дӕхуӕдӕг дӕр мӕ разӕй рандӕ уо, кенӕ ба дин дӕуӕн дӕр мӕнӕ хъогъанцӕй дӕ сунтӕ нимморӕ кӕндзӕнӕн, ӕма уотемӕй рандӕ уодзӕнӕ уӕдта – ӕма бабӕй кӕрӕдзебӕл ралӕудтӕнцӕ ӕма, хуарз ку фӕннадтонцӕ сӕ кӕрӕдзей, уӕдта сӕгъӕ ке адтӕй, йе рацудӕй ӕма имӕ дзоруй:

– Кӕд мӕ нӕмгӕ фӕккодтай, уӕддӕр дин ӕй уадзгӕ кӕнун ӕндзерӕггагӕн.

– Хуцау куд, берӕгътӕ дин ӕй ку бахуӕронцӕ, уӕддӕр дин неци бафеддзӕнӕн, – зӕгъгӕ, ма имӕ радзурдта йе дӕр.

ХӔМИЦАТИ ТАУРӔХЪ

Хӕмиц фиццагидӕр ами ниббадтӕй ӕма Таусолтантӕй кизгӕ ӕрбахудта; уонӕй устурдӕр муггаг нӕ адтӕй Биаслантӕмӕ. Уӕдта цӕмӕйдӕриддӕр сӕ сиахси бафӕливтонцӕ. «Уӕ сиахс уӕ кизги уин косӕг искодта: фагус хӕссуй, сог ӕ рагъӕй хӕссуй». Сиахс Тасолтантӕмӕ куд фӕццудӕй балци, уотемӕй ба ’й рамардтонцӕ, уӕдта сӕхуӕдтӕ ба ӕрбацудӕнцӕ: «Цӕуӕн нӕ хуӕри рахонӕн!» Цирттӕмӕ куд исхъӕрдтӕнцӕ, уотӕ рарвистонцӕ сӕ хуӕрӕмӕ, сӕхуӕдтӕ гъӕумӕ нӕбал исӕндиудтонцӕ.

Ӕрсӕмӕцудӕй уордӕмӕ сӕ хуӕрӕ: ӕ фӕсдзӕуинттӕ ӕ къохтӕбӕл хуӕцгӕ, басмӕхъти медӕгӕ, йефтонгӕй – камариӕй, сугъзӕринӕ ӕгънӕгутӕй, алцӕмӕй дӕр йефтонгӕй. Ку ӕй фӕууидтонцӕ, уӕд сӕхебӕл фӕххудтӕнцӕ.

– Ци ми кӕнтӕ, ме ’рвадтӕлтӕ, – зӕгъгӕ, йе сӕ бафарста, – нӕ хӕдзарӕмӕ уӕлӕмӕ цӕмӕннӕ исцудайтӕ?

– Хуцау дин ма бакомӕд! Дӕ лӕги дин йеске цъухӕй рамардтан, – загътонцӕ.

Йеци рауӕн и уосӕ ӕ кӕрдӕн ӕ ронӕй фелваста:

– Ӕз ма ци хормӕ цӕудзӕнӕн? – зӕгъгӕ, ӕма ӕхе рамардта кӕрдӕнӕй.

Дӕлӕ надбӕл дууӕ циртдзӕвӕни сӕ ӕвдесӕн. Йеу басастӕй, иннӕ ба ма ӕгас.