19 апреля 2024

Ӕнӕбасӕтгӕ Ленинград

28.01.2022 | 09:13

Советон Цӕдеси цитгиндӕр сахартӕй еу, Ленинград байсуни зӕрдтӕй фашистон ӕфсӕдти разамунд хъӕбӕр агъазиау тухтӕ радех кодта. Ленингради ’рдӕмӕ ӕмпурста е ‘фсӕдти Цӕгаттаг къуар, е ’сконди адтӕнцӕ 16-аг ӕма 18-аг ӕфсӕдтӕ ӕма 4-аг танкити къуар, ӕдеугурӕй 500 мин тугъдони кӕми адтӕй, 29 уӕхӕн дивизий. Къуари сӕргъи адтӕй инӕлар-фельдмаршӕл фон Лееб. Еци къуармӕ лӕвӕрд ӕрцудӕй Германий фиццаг уӕлдӕфон флот, кӕцими адтӕй 760 хуӕдтӕхӕги. Уонӕй уӕлдай ма цӕгати ’рдигӕй нӕ бӕстӕмӕ ӕмпурстонцӕ финнӕгти авд дивизий.

Уойбӕрцӕбӕл берӕ тухтӕ фашистон Германий разамунд Ленингради ’рдӕмӕ уомӕ гӕсгӕ исаразта, ӕма сӕ фӕндӕ адтӕй, Советон Цӕдеси цитгиндӕр сахар уотид нӕ райсун, фал ӕй бунисӕфт бакӕнун, зӕнхи цъарӕбӕл ӕ фӕд дӕр куд нӕбал байзайа, уотӕ.

Гитлер ӕ хъозӕнтти хӕццӕ 21 сентябри ци доклад «О блокаде Ленинграда» бацӕттӕ кодта, уоми уотӕ загъд адтӕй «…мы блокируем Ленинград (герметически) и разрушим город, если возможно, артиллерией и авиацией… остатки «гарнизона крепости» останутся там на зиму. Весной мы проникаем в город… вывезем все, что осталось живое, в глубь России или возьмем в плен, сравняем Ленинград с землей…»

Уӕхӕн уавӕрти Ленинград багъӕуай кӕнун куд зин адтайдӕ, уой бӕргӕ лӕдӕрдтӕнцӕ бӕсти разамунд дӕр ӕма сахарӕн ӕхе цӕргутӕ дӕр. Фал уӕддӕр фӕндӕ ба еу адтӕй: немуцаг – фашистон ӕрдонгти ӕрбалӕборӕги къах гъӕуама ма ӕрлӕууа Ленини сахари зӕнхӕбӕл…

Ӕнӕмӕнгӕ уотӕ ке уодзӕнӕй, уобӕл Ленинград гъӕуайгӕнгутӕ федарӕй ӕууӕндтӕнцӕ… Знагӕй е ӕруагӕс дӕр нӕ кодта, ӕма сахарбӕл ку ӕртухстӕй ниххорх ӕй кӕнуни фӕндӕй, уӕд уотӕ ӕнгъӕл адтӕй ӕма ленинградӕгтӕ сӕ гъезӕмӕрттӕн нӕ бафӕраздзӕнӕнцӕ, саст ӕрцӕудзӕнӕнцӕ, фал е бафӕразта: цалдӕр мӕйей дӕргъи (1941 анзи 8 сентябрӕй 1943 анзи 18 январи уӕнгӕ), еци хорхӕлвӕстӕй ци сахар фӕддардта, уой байсун сӕ бон уӕддӕр нӕ бацӕй – е нӕ, фал сӕхебӕл бӕрзӕйсӕттӕн цӕф ӕрцудӕй, ледзӕг фӕцӕнцӕ. Советон ӕфсӕдти тугъдон операци «Искра»-й фӕрци 1943 анзи 18 январи Ленинградбӕл ӕртухст тунд ӕрцудӕй, Ладоги цадӕ ӕма фронти рӕнгъи ӕхсӕн фӕззиндтӕй «къӕридор» (ӕ фӕтӕ адтӕй 8-11 километри). Уобӕлти 17 суткей дӕргъи арӕзт ӕрцудӕй ӕфсӕн ӕма автомобилон нӕдтӕ. Сахармӕ цӕун байдӕдтонцӕ поездтӕ ӕма уӕзласӕн хуӕдтолгитӕ хуӕлци, тохӕндзаумӕутти ӕма ӕндӕр гъӕугӕ дзаумӕутти хӕццӕ. Немуцаг – фашистон командӕкӕнуйнади фӕндӕ Ленинград блокади фӕрци ниххорх кӕнун ӕма ’й уотемӕй байсунӕй неци рауадӕй.

Блокади рӕстӕгбӕл абони дӕр ма дуйней рӕстзӕрдӕ дзиллитӕ дестӕ кӕнунцӕ, сӕ уодти нӕбасӕттондзийнадӕн син сӕ сӕртӕй ниллӕг ковунцӕ. Еугур еци хабӕрттӕбӕл мах дӕр нӕ газети финстан. Фал уӕддӕр нӕ ихӕсбӕл нимайӕн сӕ ӕримисун абони дӕр – еуемӕй бӕрӕггонд цӕуй, Ленинград блокадӕй исуӕгъдӕ уни 78 анзей бон, иннемӕй ба ихӕсгин ан, Фидибӕстӕ хъӕбӕр устур фидбилизи уавӕри ку бахаудтӕй, уӕд нӕ адӕм еумӕ куд исистадӕнцӕ ӕма куд уодуӕлдайӕй тох кодтонцӕ ӕ сӕрбӕлтау – ӕхе сагъӕс си неке кодта, сӕ царди берӕ ахсгиаг гъуддӕгутӕ дӕр райеуварс кодтонцӕ, уотемӕй. Е ӕй дӕнцӕн кӕстӕртӕн – уотӕ ку нӕ уа, уӕд исонибони нӕ Фидибӕсти сӕрбӕл исдзоргутӕ ку нӕбал уа, уомӕй тӕссаг ӕй.

Ленинград немуцаг-фашистон ӕрдонгтӕй багъӕуай кӕнуни тугъдтити ӕма уонӕми архайгути туххӕй, ку зӕгъӕн, амӕйразмӕ дӕр мухур кодтан. Зӕгъӕн, тугъди ӕма фӕллойни ветеран, отставки болкъон Толпарти Александри уац дӕр. Е уоми куд финста, уотемӕй цалдӕр боней дӕргъи карз тугъдтити фӕсте немуцаг ӕфсӕдтӕн бантӕстӕй Лужски гъӕуайкӕнуйнадон тӕлмӕ батонун, ӕма сӕ них исаразтонцӕ Ленингради ’рдӕмӕ. 21-аг августмӕ знаг байахӕста сахар Чудово ӕма ралух кодта Октябри ӕфсӕнвӕндаг, Ленинградмӕ ибӕл бацӕуӕн куд нӕбал адтайдӕ, уотӕ. 30 августи ба знагӕн бантӕстӕй сахар Мга байахӕссун ӕма уотемӕй Ленинград хецӕнгонд ӕрцудӕй бӕсти хӕццӕ бӕттӕг фӕстаг ӕфсӕнвӕндагӕй.

Фашисттӕ 8 сентябри байахӕстонцӕ г. Шлиссельбург. Еци бонӕй фӕстӕмӕ Ленинград бахаудтӕй ӕртухсти. 900 бони ӕма ӕхсӕви сахар адтӕй блокади.

Еци бӕнтти фельдмаршӕл фон Лееб фӕдздзурдта е ’фсӕдтӕмӕ: «Салдӕттӕ, уӕ размӕ ӕнцӕ большевикон ӕфсади байзайӕггӕгтӕ. Еунӕг фӕстаг цӕф ӕма къуар «Цӕгат» бӕрӕг кӕндзӕнӕй уӕлахез. Тагъд рӕстӕги фӕууодзӕнӕй Уӕрӕсей хӕццӕ тугъд». Уотӕ гъуди кодтонцӕ фашистон Германий разамунд ӕма е ’фсади командӕкӕнуйнадӕ. Советон бӕсти разамунд ӕма адӕм ба ӕндӕрхузи гъуди кодтонцӕ.

Цӕргутӕ ӕма фронти ӕфсӕдти хуӕлцади уавӕр цӕхгӕрмӕ фӕллӕгъуздӕр ӕй, уӕлдайдӕр ба знаг Бадаевски хуайраги скълӕдтӕбӕл ку бандзарста, уӕд. Уоми адтӕй хуайраги агъазиау ӕвӕрӕнтӕ. 1942 анзи райдайӕнмӕ еу адӕймагӕн сутки дӕргъи дзол лӕвардтонцӕ 125-150 грамми, ӕфсӕддонтӕн фӕйнӕ 300 грамми. Дзоли хуӕрзгъӕдӕдзийнадӕ фӕнниллӕгдӕр ӕй.

Уавӕр адтӕй карз, бӕсти уӕди разамонӕг Сталини загъдау «бӕлахи уавӕр». Уомӕ гӕсгӕ е фӕдздзурдта Г.К. Жуковмӕ. Ленингради уавӕри туххӕй дзоргӕй ин загъта уой дӕр, ӕма еци бӕлахи уавӕрӕй фӕййервӕзунӕн алцидӕр исаразун ке гъӕуй, уой. И.В. Сталин зудта, еци уавӕртӕй сахар ке фӕййервӕзун кӕндзӕнӕй айдагъдӕр Г.К. Жуков. Сталинӕн загъта, кӕд уавӕр уотӕ вазуггин ӕй, уӕд цӕттӕ ӕй Ленингради фронтӕн командӕгӕнӕгӕй рандӕ унмӕ.

Ӕма 1941 анзи 13 сентябри Г.К. Жуков инӕлар-лейтенант М.З. Хозин ӕма инӕлар-майор И.И. Федюнинскийи хӕццӕ ратахтӕй блокадон Ленинградмӕ. Смольныймӕ ку бахъӕрдтӕй, уӕд комкоммӕ бараст ӕй фронти командӕкӕнуйнадӕмӕ, маршӕл Ворошилови косӕнуатмӕ. Еци рӕстӕги уоми цудӕй фронти Ӕфсӕддон Совети ӕмбурд. Дзубанди адтӕй сахар багъӕуай кӕнунбӕл нӕ, фал ‘раттунбӕл. Жуков балӕвардта Ворошиловмӕ Сталини финстӕг. Ворошилов ӕмбурди ка адтӕй, уонӕн неци загъта финстӕги туххӕй. Жуковӕн ӕхе багъудӕй, Ленингради фронти командӕгӕнӕгӕй ӕй ке иснисан кодтонцӕ, уой туххӕй фегъосун кӕнун, загъта, цӕмӕй Ӕфсӕддон Совети ӕмбурд ӕхгӕд ӕрцӕуа. Еци-еу рӕстӕги баханхӕ кодта, цӕмӕй Ленинград багъӕуай кӕнуни туххӕй арӕзт ӕрцӕуа еугур гъӕугӕ мадзӕлттӕ дӕр.

Балтий флоти наутӕ адтӕнцӕ минӕфтуд. Жуков бардзурд равардта минитӕ уордигӕй рандӕ кӕнун ӕма наутӕ сахармӕ хӕстӕгдӕр ӕрбакӕнуни туххӕй, цӕмӕй сӕ хуӕцӕнгӕрзтӕй фӕййагъаз кӕнонцӕ фронти ӕфсӕдтӕн сахар багъӕуай кӕнуни гъуддаги.

Еци ӕма ӕндӕр цӕхгӕрмӕ мадзӕлтти фӕрци Ленинградмӕ хӕстӕг уавӕр фендӕрхузи ӕй. Дууердигӕй дӕр нихмӕлӕууӕг ӕфсӕдтӕ ӕрӕнцадӕнцӕ, карз тугъдтити фӕсте сӕ къохи ци бафтудӕй, уомити. Жуков цубур рӕстӕгмӕ домбай баргъомусӕй ӕрбайеу кодта еугурей дӕр, исразӕнгард кодта ӕфсӕдти ӕма адӕми нифсхастдзийнадӕ ӕма ӕхсарӕй, ӕма бундорон ӕййивддзийнӕдтӕ ӕрцудӕй Ленингради фронти.

Ленинград багъӕуайгӕнгути рӕнгъити уогӕй, знаги нихмӕ карз тугъди устур арӕхстдзийнадӕ равдистонцӕ Иристони мингай хъӕболтӕ. Уони хӕццӕ ӕртӕ ирон инӕлари: Бӕройти Михаил, Хъарати Геуӕрги ӕма Цӕликкати Хъантемур, Советон Цӕдеси фараст Бӕгъатӕри: Бицати Сергей, Бунимович Юрий, Гӕджити Александр, Коняхин Василий, Бзарти Геуӕрги, Селютин Аркадий, Мнацаканов Александр, Пасынков Григорий, Цоколати Геннадий.

Санкт-Петербургмӕ хӕстӕг гъӕутӕй еу хуннуй Джатиево. Ӕма ’й ами цӕргутӕ уотӕ ба исхудтонцӕ, ногираг лӕхъуӕн Дзаттиати Дмитрийи ном исцитгин кӕнуни фӕдбӕл. Ленинград багъӕуай кӕнуни тугъдтити рӕстӕг ба батальони командир майор Дзаттий-фурт ами, цӕгаттаг столицӕмӕ хӕстӕг, равдиста знаги нихмӕ тохи устур арӕхстдзийнадӕ. Фӕммард ӕй карз тугъдтитӕй еуеми.

Кӕрдзинигъӕуккаг Слонати Алибег ци лӕгдзийнадӕ ӕма ӕхсардзийнадӕ равдиста, уомӕн ба ӕмбал нӕййес. Е дӕрӕнгӕнӕг хуӕдтӕхӕги базурбӕл тохи будурӕй, фашистон ӕфсӕдти ӕртухстӕй раскъафта эскадрилий командир капитан Н.И. Свитенкой, кӕци, радон ихӕс исӕнхӕст кӕнгӕй ӕма фӕстӕмӕ здӕхгӕй, цӕф хуӕдтӕхӕг ӕрбадун кодта будуйрон ихӕлд аэродроми кӕрони. Ирон цӕргӕси еци бӕгъатӕрдзийнади кой райгъустӕй еугур дуйнебӕл. Алибег дӕр ӕма командирӕн дӕр бӕргӕ гъавтонцӕ Советон Цӕдеси Бӕгъатӕри ном раттун, фал цӕмӕдӕр гӕсгӕ бӕгъатӕрдзийнадӕ равдесӕг ирон лӕхъуӕнмӕ ӕрхаудтӕй айдагъдӕр Ленини орден.

Ленингради блокадӕн ӕ хай кӕд ӕма 1943 анзи 18 январи тунд ӕрцудӕй, уӕддӕр ӕнӕгъӕнӕй ба ист ӕрцудӕй 1944 анзи. Советон ӕфсӕдти Ленинградаг – Новгородаг размӕбурсӕг операций фӕрци – цудӕй 1944 анзи 14 январӕй ба 1 мартъий уӕнгӕ. Ӕ нисан – немуцаг ӕфсӕдти къуар «Цӕгат» ниддӕрӕн кӕнун, Ленинградӕй блокадӕ ӕнӕгъӕнӕй дӕр исесун ӕма Ленингради облӕст знагӕй исуӕгъдӕ кӕнун ӕнтӕстгинӕй ӕнхӕстгонд ӕрцудӕй. Советон ӕфсӕддонти агъазиау тугъдон хъиамӕттӕ ӕма фӕразондзийнади, советон ӕфсӕддон разамонгути дӕснидзийнади фӕрци, немуцаг-фашистон ӕрдонгтӕй уӕгъдӕгонд ӕрцудӕнцӕ айдагъ Ленинград ӕма Ленингради облӕст нӕ, фал ма Калинингради облӕсти зингӕ хай дӕр.

Немуцаг-фашистон ӕрбалӕборӕг ӕрдонгтӕй Ленинград ка багъӕуай кодта, уонӕй еу адтӕй Толпарти Александр. Ӕма еци хъазаути бӕнттӕ имисгӕй, уотӕ зӕгъидӕ:

– Адӕймаги зӕрдӕн уиндӕй, бакастӕй, аййевдзийнадӕй ӕма бӕрзонддзийнадӕй ӕхцӕуӕндзийнадӕ ӕма уӕлтӕмӕнадӕ ка хӕссуй, еци сахар ка багъӕуай кодта, ӕ сӕрбӕлтау ӕ цард ка нӕ бавгъау кодта, уони рохс нӕмттӕ ӕностӕмӕ гъӕуама еугур фӕлтӕртӕ дӕр имисонцӕ. Цардӕгас ма си ка ’й, уони ба зӕрдиагӕй гъӕуама цитгин кӕнӕн. Баруагӕс уи уӕд, уони, Ленинград бӕгъӕуайгӕнгути, ӕскъуӕлхтдзийнади агъазиаудзийнадӕн аккаг аргъ искӕнун хъӕбӕр зин ӕй – еунӕг уой зӕгъдзӕнӕн, ӕма аци сахарӕн ӕ карни ӕносондзийнадӕ фескъудайдӕ, ӕ фӕд зӕнхи цъарӕбӕл нӕбал байзадайдӕ, советон тугъдонтӕ знагӕн уӕхӕн ӕнӕбасӕтгӕ нихкъуӕрд ку нӕ равардтайуонцӕ, уӕд. Еци лӕгӕвзарӕн бӕнтти Ленингради сӕрбӕлтау ка тох кодта, уони уодуӕлдайдзийнади фӕрци, аци цитгин сахар знаги фудвӕндитӕй фӕййервазтӕй, ӕ фарнӕ абони дӕр цӕруй ӕма ӕносмӕ цӕрӕд!

Арази ан Толпари-фурти аци гъудий хӕццӕ. Ленингради сӕрбӕлтау тохгӕнгути хъиамӕтти уӕлеуагдзийнадӕ ба иронх ма уӕд, абони фӕлтӕртӕ дӕр куд фӕразонцӕ, айдагъдӕр сӕхе пайда ӕма хуарзӕн нӕ, фал Фидибӕсти сӕрбӕлтау дӕр рӕстуодӕй, сӕ хъаурӕ ӕма ацъагъутӕй неци ӕвгъау кӕнгӕй хъиамӕт кӕнун.

ХӔМИЦАТИ Морис