Всеволод Миллери зонадон архайд кæд æма исхонæн ес уруссаг филологий дзаман, уæд уоййасæбæл агъазиау бундор ес уой кавказзонунади æма ирон-дигорон зонунади æнæгъæнæ дзаман хонунæн дæр. Номдзуд ахургонд Максим Ковалевский (1851-1916) хумæтæги нæ финста: «Нæ Кавкази æвзæгтæ ахур кæнуни парахат къабази райдайæни намус æнæгъæнæйдæр хаст цæуй Миллермæ. Фæсарæйнаг университетти ’й зудтонцæ, зонадон дуйнейæн раргом кодта ирон-дигорон æвзаг, æ грамматикæ æма ин æ синтаксис ка исаразта, æ евгъуди историон очеркæн ин æ фидтæлтиккон таурæхътæй ка испайда кодта, Кавказаг фольклор æмтгæй æма бæлвурдæй æ ирон-дигорон хай ахур кæнуни гъуддаг наукон æгъдауæй ка райаразта, уæхæн ахургондæй…»

Иристонæн дуйней иннæ бæстити хæццæ бастдзийнæдтæ ку фæззиндтæй, уæдæй фæстæмæ ин берæ зундгонд паддзахадон архайгутæ, ахургæндтæ, финсгутæ, æндæр интеллектуалон къабæзти архайгутæ берæ хуæрзти бацудæнцæ. Уонæй адтæй Уæрæсей дзурддзæугæдæр ахургæндтæй еу, иранист, кавказæртасæг (фольклори дæсни, лингвист, этнограф, археолог) Всеволод Федори фурт Миллер. Е 1879-1886 æнзти дæргъи фондз хатти балций адтæй Иристони. Исахур кодта дигорон æма ирон æвзæгтæ, æма ин уой фæрци бантæстæй, адæмон исфæлдистади уадзимистæ æмбурд кæнгæй ин сæ адæмæй ка кæци æвзагбæл радзурдта, еци æвзагбæл сæ ниффинсун. Етæ геппиуагъд æрцудæнцæ хецæн киунугутæй: «Ирон этюдтæ» (1-аг хай рацудæй 1881 анзи, 3-аг хай ба – 1887 анзи), «Дигорон текст» (1902). 1891 анзи В. Миллер е ‘мкустгæнæг Штакельберги хæццæ еумæ немуцаг æвзагмæ тæлмацгондæй рауагъта «Фондз ирон аргъауи дигорон диалектбæл».

Гъе уотæ, XIX æноси кæрони Иристони нæ маддæлон æвзагбæл фæззиндтæй киунугутæ. Уой размæ дæр нæхердигонау финст киунугутæ куд нæ цудæй, фал еци киунугутæн сæ медес фулдæр баст адтæй айдагъ дини хæццæ – А. Шифнер 1868 анзи, «Осетинские тексты», зæгъгæ, ке рауагъта, уой ку нæ нимайæн, уæд.

Всеволод Миллери киунугути аллихузи парахаттæй æвдист æрцудæй нæ адæми дзоргæ исфæлдистадæ: Нартæ æма Даредзанти кадæнгитæ, æгъдæутти хæццæ баст зартæ æма балладитæ, аргъæуттæ, æмбесæндтæ, бацеу-бацеутæ… Ахургонд сæ ниффинста, адæм сæ куд дзурдтонцæ, уотæ, исаразта син наукон феппайуйнæгтæ. Цæмæдесаг æнцæ æ тæлмацтæ дæр.

Уæрæсей устур аргъгонд æрцудæй Миллери «Ирон этюдтæ»-йæн: еци кусти туххæй ин лæвæрд æрцудæй наукити доктори ном. Уруссаг Географион æхсæнадæ ба ин исаккаг кодта устур сугъзæрийнæ майдан. Миллерæй дзурдтонцæ, зæгъгæ, дан, ирæнтти «байгон кодта» фæсарæйнаг наукæн.

Миллер нæ адæмæн берæ хуæрзти бацудæй, æ культурон æма интеллектуалон царди райрæзти гъуддаги ин устур агъаз фæцæй. Уой фæрци ирон интеллигенцийæн æ зонундзийнæдтæ фæффулдæр æма фæббундорондæр кæнуни туххæй фадуæттæ зингæ фæуурухдæр æнцæ, уæдта сæ еци зонундзийнæдтæй царди медæгæ æнхæстдæр æма ахедгæдæрæй испайда кæнуни æ равналæнтæ фæппарахатдæр æнцæ, никки ахсгиагдæр ба æ кусти медесæн е адтæй, æма нæ уæди интеллигенций минæвæртти зингæдæр хаййæн æ национ хелæдæрундзийнадæ е ’рдæгфунæйи уавæрæй райгъал æй, базмалдæй. Миллер Иристони уæди доги раззагдæр зундирахастбæл хуæст фæсевæди хæццæ архайгæй син фиццагидæр уой лæдæрун кодта, цæмæй се ’ргом фулдæр æздахонцæ хумæтæг зæнхкосæгмæ, уомæн æма адæмон дзиллити ’хсæн æнцæ, сæ адæмæн, сæ фидибæстæн æцæгæйдæр устур кадæ ка искæндзæнæй куд искурдиадæгин поэттæ, хузæгæнгутæ æма æндæр исфæлдистадон архайгутæ, куд техникон æма наукон косгутæ, уæхæн лæхъуæнтæ æма кизгуттæ. Лæдæрун син кодта уой дæр, æма хумæтæги адæми ’хсæн фулдæр ке ’нцæ, æхсæнади ресагæдæр æма æнæмæнгæ лухкæнуйнаг фарстатæбæл арфдæр æма зæрдæресгæдæрæй ка гъуди кæнуй, уавæр фæррæвдзæдæр кæнунбæл хъæбæрдæр ка тухсуй, уæхæн адæймæгутæ. Миллерæн Иристони устур кадæ адтæй, уомæ гæсгæ ба агъазгæнгутæ дæр берæ адтæй, зæгъæн, ахурдзау биццеутæ хъæбæр байагъаз кодтонцæ æ ирон-уруссаг-немуцаг дзурдуат ку аразта, уæд, фæккастæнцæ имæ адæмон исфæлдистади уадзимистæ тæлмац кæнунмæ дæр. Миллер си уой туххæй хъæбæр боз адтæй. «Иристон син гъæуама сæ фæллойни туххæй армæй конд циртдзæвæн исæвæра», – финста е.

Всеволод Миллер ци æрмæгутæ æрæмбурд кодта æ иристойнаг балцити рæстæг, етæ хецæн киунугутæй дæр рацудæнцæ. Нæ номдзуд ахургонд Хæмицати Алексейи кизгæ Тамарæ, Всеволод Миллери исфæлдистадон бунтæ бамбурд  æма барæвдзæ кæнгæй, 1998 анзи сæ рауагъта хецæн киунугæй «В горах Осетии», зæгъгæ, номи хæццæ.

Еци киунуги берæ тексттæ æнцæ дигорон æвзагбæл, æма си мах абони еуцалдæр мухур кæнæн (текстти орфографи ниууагътан, киунуги куд æй, уотемæй). Мухур ба сæ кæнæн, Всеволод Миллери райгурдбæл 7 апърели финддæс æма астинсæй анзи (1848-1913) ке исæнхæст æй, уой фæдбæл.

КУВД

Хуцау! Табу дæуæн, Хуцау! Нæ дуйней Скæнæг! Нæ кувд дæуæн æхцæуæн фæууæд, æма нæ гъæуай кæнæ али фидбилизæй. Микалгабуртæ, дæуæн æхцæуæн фæууæд. Дæубæл фæдзæхст ан, æма нæ дæ дæлбазур бакæнæ, седзæрти. Коми дзиуæрттæн барст фæуæд: Уаскергийæн барст фæууæд; Коми Уаскергийæн æхцæуæн фæууæд; Хетæги Уаскергийæн æхцæуæн фæууæд; дæ бунти ни ка цæуа, уой багъæуай кæнæ. Санибайæн барст фæууæд, Санибай Уаскергийæн барст фæууæд; Арви коми дзиуарæн æхцæуæн фæууæд; Кенгу Уаскергийæн барст фæууæд; Тæтæртуппæн барст фæууæд; Хуари Уацеллайæн барст фæууæд; ке байтауæн, уой нин сæрæгасæй бахуæрун кæнæ æма нæ хуаргъæуагæ ма фæккæнæ. Алаурдийæн барст фæууæд. Идардмæ дæмæ ковдзинан, хæстæгмæ нæмæ ма æрцо æма нæ незæй багъæуай кæнæ. Никколайæн æхцæуæн фæууæд нæ кувд, æ Бунати Хецауæн æхцæуæн фæууæд; Сæризæдæн барст фæууæд. Хонхæй будурæй кæми ци рохс дзиуæрттæ йес, уонæн сенхуæцемæн дæр барст фæууæд.

Уотæ ма ци дзиуарæ загътайдæ: «Мæ ном мин ку æримистайдæ», – уомæн ба никкидæр æхцæуæн дæр фæууæд. Æз ковун нæ зонун: ковун ци Хуцау зонуй, йеци Хуцау, ду мæ бæсти сковæ!

– Уомменæ! Ке ном иссердтай æма ди ка феронх æй, уонæн се ’нккæтей хуарзæнхæ аци игъосгути фæууæд.

ТУККАЙ РУН

Еу аст анзи мæбæл цудæй, уæд æрбауадтæн будурæй мæ фиди фиди цормæ æма ин зæгъун:

– Ацци, нуртæккæ еу хелагæ æрбамардтон æз.

– О Хуцау дин ма бакома, цæмæн æй рамардтай?– зæгъгæ, мæбæл фæгъгъæр кодта.

– Ци кæнуй, лæгъуз ку æй хелагæ? – зæгъгæ ’й фæрсун.

– Нур куд некæд фегъустай, нæ муггагæн хелагæ марун куд не ’нгъезуй, уой? Мах уомæн алли анз кувд кæнæн, лæгъуз, ду ба ’й маргæ кæнис.

– Цæмæн, – зæгъгæ, бабæй æй фæрсун.

Ацци ниуолæфтæй хъæбæр æма мин загъта:

– Æрбадæ атæ мæ цори, æза дин æрдзубандитæ кæнон. Раги, æз дæр нæбал æриййафтон йеци дзæбæх рæстæг. Туккатæ сæ бæрцитæбæл ма ку адтæнцæ, уæд еунæг хæдзарæй ранæхстæр æнцæ гъазгæ-ходгæ дууадæс æрвадтæлтæ, се ’фсапæ æртиндæсæймаг; ракæсгæй сæмæ лæги зæрдæ ирадæй. Исцудæнцæ сæ хуасгæрцæмæ æма кæрдунтæ байдæдтонцæ; уотемæй ци ракарстонцæ, Хуцау зонуй. Еу бон кæми адтæй, уоми ба стур сехуар афони æррастæнцæ фæззæги заргæнгæ сæ уосонгæмæ сехуар кæнунмæ. Йеци бон Хуцау æнтæф бон искодта, ’ма куддæр æрбадтæнцæ, уотæ се ’фсапæмæ фæдздзурдтонцæ, æма син къосæй уæрас дæдтун байдæдта радугай. Куддæр раниуазтонцæ фæйнæ къоси, уотæ фæйнердигæй гъæр кæнун райдæдтонцæ: «Уæу, мæ артæнтæ лухтæ кæнунцæ!» Уотемæй минги сахат ку рацудæй, уæд и дууадæс дæр сæ уодтæ исистонцæ. Се ’фсапæ ка адтæй, йе ба нæма баниуазта ’ма уонæмæ ку ’ркастæй, уæд никкудтæй: «Уо Хуцау, дæуæн табу! Æдта айæ ци фидбилиз адтæй, мæ къохæй син ци уæрас равардтон, йейæ син марг ку фæцæй». Уой фæсте бацудæй уæраси гæбæтмæ æма дзи къоси дзаг рауагъта: уой бал уотæ зæнхи ниввардта, æхуæдæг ба гæбæти ком фехалдта ’ма уæрас зæнхæмæ ку рауагъта, уæд дин и уæраси хæццæ зæнхæмæ æрхаудтæй сау устур хелагæ. «Мæнæ куййи марг, – зæгъгæ, загъта уой ку фæууидта, уæд.– О уæууæй! Гæбæти къум ку нæ ниббастон, æма мæ лæгъуздзийнадæй мæгур адæми ку фæццагътон; йетæ кæми нæбал æнцæ, уоми мæнæн дæр мæ мæлæт хуæздæр æй». Уотемæй райста уæраси къос, æма ’й баниуазта æ бунтæй æма де ’знаг уоййау ку фæууидæ – йе дæр рамардæй. Уотемæй, мæ хор, нæ фидтæлтæ еунæг бон æртиндæс марди бафснайдтонцæ ’ма уæдæй ардæмæ ба алли анз йеци бон кувдгæнгæ æрцудæнцæ. Мæнæ алли бон ци ’лгъист игъосис: «Туккай рун дæ фæххæссæд», зæгъгæ, йе дæр уæдæй ардæмæ ’й. Нур дæр мах алли анз йеци кувд ку кæнæн байронх дæ? Кæд нæ Хуцау хезидæ йеци фидбилизæй; мæнæ косарт ку никкæнæн æма, нæлгоймагæй нæмæ ка йес, йетæ æхсæрфæмбæлтти хæццæ æндæмæ ку рацæуæн æма уоми ку сковæн.

– Æндæмæ ма уæд цæмæн фæццæуæн? – зæгъгæ ’й бафарстон.

– Уомæн æма æндегæй мард фæцæнцæ, хелагæ дæр æндегæй æй, ’ма ин мах дæр æндегæй баковæн.

Нигъгъосæй Ацци, фал æз ба хъæбæр исмæстгун дæн хелагæмæ ’ма фæгъгъæр кодтон:

– Амæй æндæмæ хъæбæрдæр ма сæ мардзæнæн, йетæ мах æрвадтæлти рамардтонцæ!

– Ма кæнæ, мæ уод, ма кæнæ, – зæгъгæ, загъта Ацци. – Хелæгтæ берæ ’нцæ, ’ма се ’нккæтей нæ рамардзæнæ, еу-дууæ си ку рамарай, уæдта иннети ба дæхемæ фудæнхæ кæндзæнæ; уойбæсти Хуцауæн, цит, балихстæ кæндзинан, цæмæй нæ сæ хуарзæнхæ уа, уой туххæй.