КАДЖАТИ Вадими конд хузæ.

Нæуæг гъуди нæй: кæрæдзей ка нæ лæдæруй, еци адæмæн хъаурæгин уæн нæййес. Еу, уойдæр еумæйагæй æхсицгон устур нисан кæмæ нæ уа, еци адæмæн нæййес исонибон. Æ рæстæги Къоста дæр тухстзæрдæй хумæтæги нæ бæлдтæй: «Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!..»

Циуавæр æй еци арфи дзурд, нæ адæми ка æрæмбурд кæна? Ци ’й нæ адæмæн тæккæ ахсгиагдæр гъуддаг нуртæккæ, зæгъгæ, зундгонд скульптор Дзбойти Михали ку бафарстан, уæд нин загъта:

– Берæ дзорæн, национ идейæ нæмæ ке нæййес, уобæл, фал нин æй абони уæнгæ некема байамудта, нæма ’й исбæлвурд кодтан нæхецæн. Адæммæ, ка сæ æрбайеу кæна, еу уæхæн устур нисан ку нæ уа, уæд сæ царди развæндаг æбæрæг æй.

Дзенети бадæг Джиккайти Шамил дæр æ рæстæги уотæ загъта: «Æнгом бийнонтæ цард ерунцæ. Адæми еу кæнуй идейæ, æнгом фæуунцæ, еу нисанмæ ку фæццæунцæ, уæд. Нæ идейæ – Иристони фарнæ, нæ нисан – нæ адæм æма нæ федæн багъæуай кæнун. Аци гъуддаги гъæуама уæн æмзунд, æмзæрдæ. Еугур мадзæлттæй мах гъæуама федар кæнæн Иристонæн æ бундор æма æ арæнтæ. Мах гъæуама цидæр дзæгъæлтæгæнæг æма, æцæгæлон ка ’й, уæхæн зундирахастбæл æхцул нæ, фал патриоттæ æма æнæнез фæлтæр гъомбæл кæнæн. Æхсаргин адæмæй знаг кенæ тæрсгæ кæнуй, кенæ ба – æфсæрми. Иронх ни ма уæд рагон фæдзæхст: «Сабур цард ке гъæуй, е лæууæд тугъдæрвонгæй!.. Тухтонай рæстæг æй, æма нæййес хуæздæр мадзал. Дипломати æма хъаурæ æнсувæртæ-хуæртæ ’нцæ. Фидбилизæй æхе ка гъæуай кæнуй, Хуцау дæр уой гъæуай кæнуй».

Национ идейæ гъæуама багъара еугур адæммæ дæр, хеуон ин исуа æма алкедæр гъæуама еугур хъауритæй æма зундæй дæр архайа еци идейæ царди уадзунбæл. Нæ синхаг адæмтæй кæмæдæрти нуртæккæ ес айдагъ еу нæ, фал еугур адæми дæр ка еу кæнуй, уæхæн цалдæр æмхуæцгæ æма æммедес идейи.

Махмæ ба? Зæгъæн, еци дзорæги еудадзуг дзорæн, не ’взаг ке исæфуй, уой туххæй. Не ’взаг, не ’гъдæуттæ багъæуай кæнун хонæн нæ национ идейæ. Фал, гъулæггагæн, æгириддæр нæ косуй, нæ еугуребæл нæ хъæртуй, кедæр зæрдæмæ цæуй, кедæр зæрдæмæ – нæ. Дууæ Иристоней еудзийнадæ. Нæ фудголти фæндуй, цæмæй хæлеутæ, цæмæй лæмæгъ уæн, е. Фал, цума, нæ еудзийнади фæдбæл тухсгæй, еци гъавæнти тасдзийнадæ нæ еугуремæ гъаруй? Иристон еумæйаг æма хъаурæгин тумбулкъохи хузæн уа, е. Нæ адæми нимæдзæ исберæ кæнун ке нæ фæндуй, е æй æ цæстæй фæууинæд?.. Фал циуавæр цæстæй кæсæн еци нисанмæ? Нæ фæсевæд – нæ нифс, не ’скаст. Æма ’й куд гъæуай кæнæн? Зæрдæбæл даруйнаг æй Къостай катай: «Фесæфай, фесæфай, уастæн, нæ фæсивæд, – иу бахъахъхъæнæг дæ нæй!» Абони нæ республики ес мингай наркомантæ. Сæ фулдæр фæсевæд. Фал син, цума, сæ карнæбæл фагæ тухсæн, фагæ мæтæ кæнæн, гъаруй нæмæ, еци наркомантæ сæ цардисафæг хизи исонибони никки фулдæр æнагъон кæстæрти ке багæлдздзæнæнцæ, е? Æма, дан, национ идейæ! Гъо, мах ан устур ахургæндтæй гъæздуг, зундгин адæм, алли гъуддаги дæр устур бæрзæндтæмæ ка исхизтæй, дуйнеуон культурæмæ, æфсæддон гъуддæгутæмæ, спортмæ, иннæ адæмтæй игъаугидæр, устур æвæрæн ка хæссуй, уæхæн адæм. Фал, æ кæстæр фæлтæри исонибонбæл, куд æнгъезуй, уотæ ка нæ тухсуй, карни бæрни æй цийфæндийæй ка ниууадзуй, уой культурон куд ес исхонæн? А фæстаг рæстæг нæ республики кæд сабийтæ фулдæр игурун райдæдтонцæ, уæддæр анзæй-анзмæ минкъийдæр кæнуй цæргути нимæдзæ. Е дзæгъæли хумæтæги уотæ нæй. Уомæн ма ес экономикон, социалон, политикон уедæгтæ. Бæсти ци æййивддзийнæдтæ цæуй, етæ æнæфæззингæ нæ ’нцæ адæми цардбæл. Фал ес адæми зин цард фæррæуæгдæргæнæн. Ци нæмæ ес, уомæй еугурей разæй фæккæсæн, мæгурдæр нæмæ ка ’й, берæ сабийтæ кæмæ ес, еци бийнонтæмæ. Е рамæлæ, е ирæзæ, зæгъгæ, уæхæн цæстæй гъæуама ма кæсæн, исон нæ цардаразæг ка исуодзæнæй, уонæмæ.

Æ рæстæги Уæрæсей уосæ-паддзах Елизаветæ бафарста æ вельможæ граф Шувалови, нæ паддзахади абони тæккæ ахсгиагдæр гъуддаг ци ’й, зæгъгæ, æма ин граф равардта уæхæн дзуапп: «Нæ адæми багъæуай кæнун». Абони махæн дæр нæ царди устурдæр фарста иссæй нæ адæми багъæуай кæнун. Иристони нæ адæм ку нæбал уонцæ, уæд Иристон æхуæдæг дæр нæбал уодзæнæй, уæд фесæфдзæнæнцæ, аллибон ке туххæй дзорæн, нæ еци æгъдæуттæ æма æвзаг, фесæфдзæнæй нæ адæмæн сæ кой дæр. Нæ адæми багъæуай кæнæн! Е гъæуама исуа нæ тухсти æма нæ сагъæси сæр. Еци надбæл ба еугурей разæй гъæуама цæуа, алли адæмæн дæр æ развæндаг æ зунди хъаурæй ка рохс кæнуй, еци интеллигенци. Фал… Зундгонд профессор Сергей Капица еухатт æ медхъурдохæни уæхæн дзурдтæ загъта: – Интеллигенция продолжает предавать народ, не формируя идей, ведущих к сбережению народа. Уомæй карздæр æма агъазиаудæр уайдзæф рохсмæ хонæг ун æй ихæсгин интеллигенцийæн гъæуама ци уа!.. Интеллигенций берæ минæвæрттæ адæми багъæуай кæнуни сæрбæлтау идейæбæл тох кæнуни бæсти, агъазиау электронон фæрæзнити фæрци нæ дзиллити зунди тъунсунцæ, адæймаги сæрустурдзийнадæ, намус æма кадæ дæлæмæ ка гæлдзуй, цæрæгойти хæццæ ’й еу къæпхæнбæл ка æвæруй, уæхæн монцтæ æма гъæддаг инстинкттæ. Етæ сæттунцæ, адæймагæн Хуцауæй лæвæрд ка ’й, еци уæлвонг менеугутæ, идард æй кæнунцæ рохс цивилизацийæй, гæлдзунцæ ’й гъæддагдзийнади хæмпæлмæ. Æнæмæнгæ, е конд цæуй, нæ æдзæстуарзонти ардудæй, бæлвурд рагъудигонд æма идардмæхæссæг нисани хæццæ. Бæрæг æй: знаги нæ гъæуй хъаурæгин нихмæлæууæг, фудголи гъæунцæ æнахургонд, æнæнифс, коммæгæс æма алцихуæрæг цагъартæ.

Недзамайнаг философ Эпиктет æ рæстæги уотæ дзурдта: – Адæймаг конд æй дууæ хаййемæй: цæрæгойти хæццæ ’й ка еу кæнуй, еци бауæрæй æма ’й Хуцауи хæццæ ка еу кæнуй, еци зундæй. Гъулæггагæн, æхца, мулк адæймаги тæккæ лæгъуздæр менеугутæ æма инстинкттæ паддзахеуæг ку кæнунцæ, еци рæстæг исæфуй нæ уоди фарнæ, æма еци бунгæнæг артмæ сæ циргъ согтæ калунцæ нæ адæми знæгтæ, куд æндеггæй, уотæ нæхемедæгæ дæр.

Сувæллæнтти республикон библиотеки косæг Бичерахти Эльмæ нæмæ уоти ниффинста:

– Бийнонти цард ку фехæлуй, уæд, фиццагидæр, фудгин сæхуæдтæ фæуунцæ, еске хæранзæрдæ нæ фал. Нæхецæн знаг нæхуæдтæ ан. Æхца æгæр берæ уарзæн, кадæй, цæсгонæй, намусæй уæлдæр æвæрæн æхца. Æхцабæл уæйæ кодтан Иристони зæнхæ, æхца нин баййивта алцидæр. Мæнæн хуарз уа, æндæра Иристони кæрдæг дæр мабал æрзайæд, уотæ цæмæн гъуди кæнунцæ махæй беретæ, сæ хæццæ, адæми карнæбæл æ бунатмæ гæсгæ архайуни ихæс æвæрд кæбæл ес, етæ дæр. Нæ фæсевæд райзадæнцæ сæхе барæ. Æцæгæлон мæнгæ культурæ, æцæгæлон зундирахаст, æцæгæлон идеологи син ихалунцæ сæ фæлмаст уодтæ æма сæ гæлдзунцæ, райервæзæн кæцæй нæййес, уæхæн цъимарамæ. Æхца, мулк, æздæнон, аслан «культурæ», уодтæ æма бауæр ихалæг ниуæзтæ æма наркотиктæ, æнæсæрфат цардиуагæ… Уæхæн мæнгæ хæзнатæбæл амад дуйней ци кæнонцæ фæсевæд, цæмæ бæллонцæ, цæй нифсæй цæуонцæ размæ? Хæрандзийнадæ уæлахез кæнуй Рæстдзийнадæбæл. Раст ка ’й, искурдиадæ кæмæ ес, æ дзурдæн кæддæриддæр хецау ка ’й, уæхæнттæн махмæ гъæугæ кадæ цæмæннæ ес? Уоййасæбæл хелæдæрунгъон цæмæннæ ан, æма нæмæ кадгинбæл нимайунцæ æхцагинтæ, устур хæдзæртти æма фæсарæйнаг хуæдтолгити хецæуттæ… Изол – раст над æй. Хæран над ба сæрисæфæнмæ кæнуй.

Æхца, дан, куд лæггадæгæнæг, уотæ хуарз æй, фал, куд хецау, уотæ нæ бæззуй. Мах устур сагъæси бафтудта Бичерахти Эльми финстæг. Нæ адæми æгъатир знæгтæй еу æй, æхца хъæбæр ахид нæ зундирахастбæл ке уæлахез кæнуй, е. Цал æма цал æнсувæри фестунцæ кæрæдземæн æнæуинон, цал æма цал синхаги ракæсунцæ кæрæдземæ топпи кæсæнæй æхцай, мулки туххæй. Уотемæй ба алкедæр хъæбæр хуарз зонуй, ахæрæти надбæл си æ хæццæ ке неке неци фæххæсдзæнæй, уой.

Иннæ знаг – бæрцæй минкъий адæм уогæй, кæрæдзей фагæ ке нæ лæдæрæн, уой. Алли комæн дæр е ’гъдау хуарз æй, фал нæ еумæйаг нисани сæрбæлтау ба мах гъæуама еуварс гæлдзæн, нæ еугурейдæр ходуйнаг ка кæнуй, цæсти нæ ка æфтауй, еци нецæййаг билæскъелтæ. Етæ нæ адæймаги аккаг менеугутæ нæ ’нцæ.

Алли адæммæ дæр ес, сæрустур кæмæй æнцæ æма сæ кæстæрти ке цард æма гъуддæгутæбæл ахур кæнунцæ, уæхæн курухонтæ. Мах гъæуама аллибон кæнæн Къостай, Васой, Исси, Геуæргий, Дæбей, Балой æма нæ иннæ курухон, æхуæдæг дæр цитгинæй ка цæруй, нæ адæми кадæ иннæ адæмти цæсти ка исбæрзонд кодта, еци адæймæгути æма иннети кой. Етæ ’нцæ нæ сæрустурдзийнадæ æма нæ намус. Уонæбæл гъæуама ахур кæнонцæ нæ кæстæртæ. Уони гъæуама фæнзонцæ. Фал, куд фæззæгъунцæ, «Нет пророка в своем Отечестве», уотæ мах дæр иронхуати ниууадзæн нæ хуæздæрти. Нæ адæми знаг: «Æма е ба ка ’й?» Цалинмæ нæмæ еци залиаг хелаги маргæйдзаг æвзаг хъæрта, уæдмæ не ’хсæнти цæлуарзагæ робаси хузæн рацо-бацо кæндзæнæй кæрæдзебæл билæскъели, кæрæдземæ хицæ кæнуни, кæрæдзей нæ уарзуни æма еудадзуг рæствæндагæй еуварсмæ ивазуни хийни сирд.

* * *

Балæдæрун афонæ ’й: никкодта нифсгун зæрдæ æма уодти федардзийнадæ равдесуни, кæрæдзей фарсмæ æрбалæууни рæстæг. Абони нæ тæккæ устурдæр нисан – нæ адæми багъæуай кæнун, æма еци гъуддаги фæстегæй гъæуама маке байзайа. Мæсуг, дан, æхе дорæй ихæлуй. Нæхе азарæй ма фехæлæд нæ мæсуг. Знæгтæ берæ ’нцæ, ка си æндердигæй лæборуй, ка нин нæ мæсуг медæгæрдигæй ихалуй. Знаг ба хийнæ æма æгъатир æй, æма еци знаги хæццæ тохи лæгдзийнадæ равдесун æй нæ еугурей ихæс дæр. Адæм, дан, æрбангом унцæ еумæйаг тасдзийнади нихмæ. Адæми, дан, æрбайеу кæнуй еумæйаг фудбæлах. Æма нæбæл нурмæ ци содзагæ фудбæлæхтæ æрцудæй, етæ фагæ нæ ’нцæ кæрæдзей балæдæрунæн?.. Кæрæдзей фарсмæ æнгом æрбалæуунæн? Зæнхæ æнæ адæмæй æдзæрæг æма дзæгъæл æй, адæм æнæ зæнхæй хæтæнхауæг æма цæрддзо æнцæ. Нæ адæм æма нæ цитгийнаг Иристон – етæ нин æнцæ нæ тæккæ хъазардæр хæзнатæ æма сæ багъæуай кæнæн, уæхæн устур нисантæн цард нæ, цийфæнди листæг гъуддаг бавгъау кæнун дæр тæрегъæд æй.

Редакцийæй. Малити Хасан, гъулæггагæн, абони не ’хсæн нæбал æй, уæддæр æ кæддæри зæгъуйнæгтæ ба абони ахсгиаг æнцæ. Кæд æ дзубанди Иристони сагъæссагдæр фарстатæбæл æй, уæддæр уотæ зæгъун æнгъезуй æма уонæбæл тухсгæй, æ сагъæс æй нæ еумæйаг Фидибæстæ Уæрæсебæл, цæмæй æ еугур хæйтти дæр цард уа хуæрзведауцæ æма фæрнæйдзаг.

МАЛИТИ Хасан (1953–2014) публицист, финсæг