Нæ маддæлон æвзаги карнæбæл дзоргæй, æма æ зæрдæмæдзæугæдæр исонибони сæрбæлтау уодуæлдайæй хъазауат кæнгæй, Исати Мæхæмæт еудадзугдæр æ уодæй-уод кодта, цæмæй æ дууæ къабази – ирон æма дигорон æвзаги – æмхузонæй æма æмбарæй цардгъон уонцæ æма ирæзонцæ. Еци фарстай фæдбæл кæдæй æма кæдæй ардæмæ цудæй аллихузон, цæмæйдæрти ба æведауцæ  æма æнæбунати дзубандитæ. Æма фудзундти дзæнгæдатæ цæйбæрцæбæл нецæййаг æнцæ, уой æвдесуй царди æцæгдзийнадæ – нæ маддæлон æвзаги дууæ къабази дæр цæрунцæ, адæм си æдзæстхезæй пайда кæнунцæ, сæ дууебæл дæр ес цардгъон литературæ.

Мæнæ дæлдæр мухур кæнæн Исати Мæхæмæти кæцидæр гъудитæ, исистан сæ æ кæддæри финст уацтæй. Кæд раги загъд æрцудæнцæ æма кæд уæдæй нурмæ не ’хсæнадон культури зингæ æййивддзийнæдтæ ’рцудæй, уæддæр нин абони дæр расагъæс кæнуни аккаг æнцæ…

Лиагъæ нæ фидтæлтæ сæ сæрмæ некæд хастонцæ. Сауæнгæ ма бонгинтæн дæр сæхе æрдæлæмæ кæнун нæ уагътонцæ. Малити Геуæргий загъдау:

Æнцæ дигорæ хецмæрез,

Кæсуй æлдар сæмæ стур нез…

Ахургæндтæ агорун байдæдтонцæ нæ адæмæн сæ уедæгтæ, сæ бундор. Мæнæ сауæдонæн æ фейгурæн бунат куд агорай, уотæ æсгарстонцæ историй къумтæ. Æма ’й ку иссирдтонцæ, уæд нæуæг цийни десæй бацудæнцæ…

Куд рабæрæг æй, уотемæй мах фидтæлтæ адтæнцæ дуйнебæл игъустгонд адæмихатт – алантæ. Никки фулдæр деси бацудæнцæ ахургæндтæ фæстæдæр. Куд  рабæрæг æй, уотемæй алантæн ба сæ фидтæлтæ адтæнцæ никки игъустгонддæр скифтæ æма сæрматтæ (мæнмæ етæ кæсунцæ ирæ æма дигори хузæн – æмхузон дæр æнцæ, фæйнæхузи дæр æнцæ).

Уотемæй – нæ фидтæлтæ алантæ! Уотемæй нæ фидтæлти фидтæлтæ скифтæ æма сæрматтæ!.. Не ’взаг ба – скифаг æма сæрматаг – алайнаг – оссаг (ирон æма дигорон еумæ райсгæй).

Куд нæ уæн мах сæрустур? Куд нæ уа не ’хæс бæрнон, уæхæн истори нин уогæй?

Фал, нæхе Къоста нин хумæтæги нæ фæдзахста:

Дæ фыдæлтæ – рухсаг,

Дæхæдæг мын бæзз...

Æма гъæуама абони нæхемæ æркæсæн, цæйбæрцæбæл рæстзæрдæй æнхæст кæнæн Къостай аци фæдзæхст.

ДИГОРОН ÆВЗАГИ ИСИРÆЗТ – НЕ ’НККÆТЕЙ ИХÆС

Ке зæгъун æй гъæуй, нæ адæмихатт еу æй. Не ’взагæн дæр æ адæмон бундор еу æй, фал берæ цæмæйдæрти ба уæддæр дехтæ кæнуй. Æ устурдæр хъуæлтæ æнцæ ирон æма дигорон диалекттæ, кæцитæбæл рагæйдæр адтæй финсуйнади фæлтæрддзийнадæ. Фал уæдмæ ралæудтæй уæхæн рæстæгутæ, æма нæ республики хецæуттæ ницæггаг æнцæ уобæл, цæмæй нæмæ айдагъдæр уа  еунæг литературон æвзаг. Æма уæхæн æнæраст «гъуддаг» исаразунбæл архайд цудæй берæ рæстæгути дæргъци. Еци «еумæйаг литературон æвзагæн» бундорæн ба райстонцæ ирон диалект.

Куд æй зонæн, уотемæй еци рæстæг фулдæр гъуддæгутæ конд цудæнцæ, уæлиау бадæг хецæутти куд фæндадтæй, уотæ. Раст уæнтæ, ма уæнтæ – уони дзурд «закъон» адтæй.

Нур нæуæг рæстæг разилдæй æма нин нæуæг фадуæттæ фæззиндтæй. Дигорон диалектæн æ хъур тухбегарайæй баст кæмæй адтæй, еци рæвæйнæ райхалæн! Уадзæ æма уобæл дæр æмбарæй ирæзæд литературон æвзаг.

Уæхæн цаутæ дуйней берæ ес. Зæгъæн, еу адæмихатт уогæй мордвамæ исирæзтæй дууæ диалектебæл дууæ литературон æвзаги. Хуннунцæ эрзя æма мокшæ. Марийæгтæмæ дæр уотæ: ес сæмæ хуæнхаг-марийаг æма будуйрон-марийаг литературон æвзæгтæ.

Еу адæми цардарæзти дууæ хъаурæгин литературон æвзаги ку ирæза, уæд уой национ культурæ дууæ хатти хъаурæгиндæр уодзæнæй. Зæгъæн, дигорон зартæ цæмæн тæлмац кæнæн ирон диалектмæ? Кенæ ба дигорон косгутæ æма зæнхкосгутæ цæмæннæ финсонцæ газеттæмæ, журналтæмæ сæхе маддæлон æвзагбæл? Уадзæ æма ирæнттæ дæр игъосонцæ дигорон дзурдтæ, ахур сæбæл кæнонцæ сæхе. Етæ дæр сæхе адæмон еумæйаг æвзаги лексикæй æнцæ. Дууæ диалекти, дууæ литературон æвзагей хузтæ кæрæдзей гъæздуг кæнæнтæ.

Нурмæ дæр ирон дзурдтæ хизтæнцæ дигоронмæ, дигорон дзурдтæ ба ирон литературон æвзагмæ. Æмбарæ ку исуонцæ, уæдта еци процесс фæккарздæр уодзæнæй. Дууæ диалектемæй ци дууæ литературон æвзаги рантæстæнцæ, етæ гъæздугдæр æма кæрæдземæ хæстæгдæр кæндзæнæнцæ.

Мадта ирон литературон æвзаг ка фæгъгъæздугдæр кæна, уæхæн дзурдтæ ба дигорæнттæмæ берæ минтæ ’нцæ…

Еузагъдæй, дигорон литературон æвзаг идарддæр исирæзуни нихмæ архайунæн нецибал рæуонæ ес.

Мадта ин фадуæттæ дæр куд нæ уодзæнæй?!. Уонæн сæ сæйрагдæртæ ’нцæ нæ дигорон литератури бунтæ. Заманай искурдиадæгин финсгутæ Блашка, Геуæрги æма Созур сæ аййевадон исфæлдистади исфæлгонцгонд сорæттæй ниввардтонцæ федар бундор нæ дигорон литературæ æма литературон æвзагæн.

Гурджибети Блашкайæй мах, дзиллæ, устур ихæсгин ан. Е дессаги адæймаг адтæй берæ гъуддæгути, æ берæ лæгдзийнæдтæй. Уонæбæл дзоруни фадуат нин нур нæййес. Зæгъун гъæуй айдагъдæр уой, æма Блашка ке адтæй фиццаг дигорон поэт. Уой рæстæги ирæ æма дигорæ сæ еумæйаг ном феронх кодтонцæ. Блашка ба сæ аллихузи дæр кæрæдзебæл баста, сæ рагон ном «оссаг» син æримисгæй:

Оссаг! Раги райстай сæребарæ,

Исдæ паддзахæн йевгет…

Уотæ финста е ’мдзæвгæ «Сæребари манифест»-и. Хецæнтæй дæр сæмæ æхе бахатуй æ еума æмдзæвги дæр:

Уæ, дигорон, уæ, ирон,

Идзулетæ уæ бари…

Къостай е берæ уарзта. Уой номæй дæр оссæгти кæрæдзебæл баста. Къостамæ дзоргæй, финста::

Фæсмæрунцæ ’й хонх, будури

Ирæ ма Дигорæ дæ ном.

Блашкай ном берæ рæстæгути не ’гъустæй куд æнгъезуй, уотæ. Уомæн е ’сфæлдистади тæвагæ дигорон дзиллæн æ пайдай хай лæвæрд не ’рцудæй афойнадæбæл.

Мадта дзурдти гъæздугдзийнадæй ба Блашкай уадзимистæн аргъ нæййес. Царди нур ке феронх ан, уæхæн лексикæ финсæгмæ берæ ес.

Блашкай къохæй нæ дигорон литератури туруса бафтудæй дессаги поэтикон къохмæ, Малити Геуæргимæ. Геуæргий хузæн поэттæ берæ нæййес! Уой æрдзон искурдиадæ, уой æмдзæвгитæ æма поэмити зæлланг æвзагæн Абайти Васойæй æндæр фагæ аргъ некема искодта. Уони туххæй Васо уотæ финста: «Раньше, чем доходит до сознания их смысл, они уже покоряют своим чарующим ритмом и звучанием. Когда читаешь такие стихи, невольно приходят на память слова Белинского, сказанные им о стихе Пушкина: «Что это за стих! Он нежен, сладостен, мягок, как рокот волны, тягуч и густ, как смола, ярок, как молния, прозрачен и чист, как кристалл…»

Уомæй хуæздæр ма куд ес исаргъ кæнæн æмдзæвгитæн!.. Цæмæй ибæл берæ ма дзорон, уой туххæй мæн дæр фæндуй рабарун. Кæд мæмæ нæ оссаг литератури Къоста фæккæсуй Пушкини хузæн, уæд мин Геуæрги ба нæ литератури иссирдта Лермонтови бунат… Æма, æцæгæйдæр, райсæнæй Геуæргий рæнгъитæ:

Сугъзæринæ сурх дзиккотæ

Фелаунцæ далæ дони!..

кенæ ба ма мæнæ аци рæнгъитæ:

Уой цæхъалтæ кæрæдземæн

Десæ-дзорæ фæккодтонцæ…

Зæрдæбæл куд не ’рлæууонцæ Лермонтови рæнгъитæ:

Волна на волну набегает

Волна нагоняет волну…

Цъамар рæстæги лæгмартæ фемир кодтонцæ нæ дессаг болæмæргъи…

Багъæрати Созур дæр берæ байархайдта, цæмæй нæ дигорон литератури зинг ма ниххусса, ма исуа нæ нæуарзонти фæндæуагæ. Фал е дæр раги рандæй цардæй. Е ’сфæлдистадæн ба аккаг хузи аргъгонд нæма ес нерæнгæ дæр.

Созури исфæлдистадæн устур аргъ искодтонцæ нæ аййевадон литератури зингæдæр архайгутæй беретæ (Цомахъ, Нафи, Тетцойти Таймураз). Кадæртæ ба, гъулæггагæн, фагæ аргъ ин искæнун сæ нæ бафæндадтæй, уомæ гæсгæ ба аллихузон æнæбунати фаутæ имистонцæ: æууæндун кæнунцæ киунугæкæсгути, гъома, дан, Созур æнахургонд адтæй, æма, дан, берæ рæдудтитæ имæ иссерæн ес. Фал си еунæг дæр Созури еци «рæдудтитæ» комкоммæ байамонунмæ ба нæ исарæхстæй.

Дигоронау 30-50-аг æнзти ка финста, уонæй зингæдæр бунат ахæстонцæ Хъазбегти Хъазбег æма Бесати Тазе. Хъазбег финста фулдæр æмдзæвгитæ, Тазе ба фулдæр – прозæ. Уæдта иронау дæр æвзурста. Куд æй лæдæрун, уотемæй æ «мæгурбонæй» райдæдта иронау финсун. Дигорон уадзимистæ ниммухур кæнунбæл берæ гъезæмарæ кæнун гъудæй аллихатт дæр..

* * *

ИСАТИ Мæхæмæт (астæуæй) иристойнаг ахургæндтæ, финсгутæ æма журналистти хæццæ ахид рабалци кæнидæ хуæнхбæстæмæ.

Исати Мæхæмæт æ зæгъуйнæгти кæронбæттæни ракодта, Хъазбегти Хъазбег æма Бесати Тазейæй уæлдай ма сæ литературон уадзимистæ дигорон æвзагбæл ка финста, уони кой дæр.

Уæдæй нурмæ рацудæй рæстæг, æма, дигорон æвзагбæл ка финсуй сæ аййевадон уадзимистæ, уони бæрцæ зингæ фæффулдæр æй, уагъд син цæунцæ хецæн киунугутæй, дигорон литератури сæрбæлтау æнтæстгинæй архайуй журнал «Ирæф»… Фал уæддæр, дигорон æвзаги карнæбæл дзоргæй, ес ма æнæмæнгæ райаразуйнаг фарстатæ, рæстæгæй-рæстæгмæ фæкъкъæрт унцæ сæ дзæнгæдатæй æ нихмæдзоргутæ æма архайгутæ. Уомæ гæсгæ ба Исати Мæхæмæти уацæн ниууагътан æ кæддæри сæргонд – «Нæ дзубанди нæма фæцæй…»