Нæлгоймаг нæмæ алли рæстæгути дæр аргъ кæнун зудта æ цардæмбалæн, æ сувæллæнтти мадæн, æ къæбæргæнæгæн. Некæд æма нецæмæй æй дæлдæр кодта, кæд æ хæдзарæ нæлгоймæгтæн æма силгоймæгтæн дууæ хецæн дехгонди уидæ, уæддæр.

Мах адæми æгъдаумæ гæсгæ нæмæ нæлгоймаг æ цардæмбали нимадта, куд е ’мсæр адæймаг, уотæ – уой хæццæ царди тумугъи ке бацудæнцæ, æма сæ сæ карни гъуддæгути æмхъиамæт кæнун ке гъæуй, уомæ гæсгæ.

Нæлгоймæгти æмбæрцæ – зонунади бæрзæндтæмæ

Рæстæгутæ куд æййевгæ цудæнцæ, уотæ нæ адæми цардарæзти дæр æййивддзийнæдтæ цудæй. Зæгъæн, фулдæрæй-фулдæр цæстиварди æвæрд цæун байдæдта ахури гъуддаг. Æма еци гъуддагмæ, гъай-гъайдæр, фиццагидæр нæлгоймаг фæрразæнгард æй. Фал уой хæццæ ба нæ дзилли уæди раззагдæр зундирахасбæл хуæст адæймæгути  гъудимæ гæсгæ, силгоймæг дæр еци ахсгиаг гъуддагæй гъæуама гъæуагæ ма уа. Æма  е сæ сæйраг сагъæс иссæй, разæнгардæй архайун байдæдтонцæ, цæмæй зонундзийнæдти рохсæй ниррайдзаст уа силгоймаги карнæ дæр. Уомæ гæсгæ ба, сæ еугур хъауритæ æма гæнæнтæй пайда кæнгæй, нæ адæмихатти силгоймæгти фиццаг скъола Дзæуæгигъæуи фæззиндтæй 1862 анзи. Кизгуттæн æй æ хæдзари байгон кодта киристон дини косæг (протоиерей) æма нæ адæми ‘хсæн рохситауæг Колити Аксо. Еци рæстæгмæ нæ лæхъуæнтæ киристон дин æма уруси æфсади агъазæй Иристони ахур кодтонцæ фараст скъолаеми. Скъолатæ адтæнцæ Дзæуæгигъæуи, Мæздæги, Гъæдгæрони, Суадаги, Алагири, Даргъ-Къохи, Киристонгъæуи, Комгæрон æма Бæтæхъойгъæуи.

Иристони кизгутти фиццаг скъолай фиццаг ахурдзаутæ адтæнцæ Гæздæнти Зиновия, Наталия, Кетован æма Саломея, Таучелати Агафия æма Гаянæ, Гусити Варварæ, Кочисати Мария æма Бабити Даря. Сæ нæмттæ амунд æнцæ, уæд гæгъæдити куд финст æрцудæнцæ, уотæ. Сæ бийнонтæ, хеуæнттæ, зонгитæ сæмæ æндæр нæмттæй ке дзурдтайуонцæ, е дузæрдуггаг нæй. Сæ ахурæй Аксой зæрдæ цийнæй адтæй идзаг. Уой фæдбæл æ рапорти финста.

Æхсæз анзей фæсте аци скъолай ахур кодтонцæ 30 ахурдзауи. 1885 анзи ба – 68. Уогæ скъола æнæгъæнæйдæр ирон исхонæн нæййес, уомæн æма си ахур кодтонцæ æндæр адæмихæттити минæвæрттæ дæр: 43 си ирæнттæ адтæнцæ, 20 – уруссæгтæ, 4 – гурдзиæгтæ, еу ба – удинаг. Уойбæрцæ ахурдзаутæ, ке зæгъун æй гъæуй, нæбал цудæнцæ Аксой хæдзари, æма ин бунат байхуæрстонцæ. Скъола иссæй æртæкъласон, цæттæгæнæн хайади хæццæ… Алли къласи ахур кæнуни æмгъуд дæр адтæй дууæ анзи.

Ирон кизгутти скъолай ахур кодтонцæ киристон дин (закон божий), уруссаг æвзаг, ирæнттæ – ирон æвзаг дæр, арифметикæ, геометри, истори, географи, финсун, æрдзæзонæн, черчени, зарун, гимнастикæ, армæйдæсниадæ, педагогикæ, анатоми, зоологи æма гигиенæ. Уойбæрцæ зонундзийнæдтæ лæвардта скъола ирон кизгуттæн æма етæ дæр уони рохс хастонцæ сæ бийнонтæмæ, хеуæнттæмæ, зонгитæмæ, ци гъæутæй адтæнцæ, уоми се ’мгæрттæмæ дæр. Уотемæй ирон адæми астæу рохсмæ бæллундзийнадæ тухгинæй-тухгиндæр кодта.

Ирон кизгутти скъолай карнæ фæстæдæр иссæй дузæрдуггаг, æ фæрæзнитæ, æ уавæртæ унгæг ке адтæнцæ, уой фудæй. Марамæлай къæбæри хузæ ин «Кавкази киристон дин иснæуæг кæнуни æхсæнадæ» ци фæрæзнитæ лæвардта, етæ æ еугур ихæстæбæл нæ хъæрттæнцæ. Еци уавæр тухсун кодта Гурдзий экзархи, уогæ æ тухст аци ахургæнæндонæбæл нæ адтæй, фал æхецæн æнцондæр куд уа, уобæл тухстæй. Æма уавæр фæррæвдзæдæр кæнунбул байархайуни бæсти 1891 анзи 5 январи рахаста унаффæ  æ нихгæнуни туххæй. Уой Къоста рахудта фудракæндæ, еци унаффи нихмæ Иристони интеллигенций хуæздæртæ еумæ исистадæнцæ, æма скъола багъæуай кодтонцæ. Уомæн син фæййагъаз æнцæ газетти мухургонд уацтæ, синоди оберпрокурормæ гъаст, скъола ке ном хаста, уомæ – къниаз Федори кизгæ Ольгæмæ финст курдиадæ.

Деси æфтудта, куд разæнгард адтæнцæ ахурадæмæ

Фæстæдæр скъола иссæй силгоймæгти гимнази. Æ бунат адтæй Маркуси гъæунги нури Цæгат Иристони паддзахадон университети физикон-математикон факультети æма педагогон институти азгъунстити. Уæдæй фæстæмæ кизгутти ахури фарстамæ дардтонцæ æндæр, хуæздæр цæстингас. Æма 1870 анзæй фæстæмæ силгоймæгтæн райдайæн скъолатæ байгон æнцæ Салугæрдæни, Æрæдони, Даргъ-Къохи, Ольгинскийи, Гизæли, Гъæдгæрони, Киристонгъæуи æма Хумæллæги. Етæ адтæнцæ еукъласонтæ, цуппаранзонтæ. Зонундзийнæдтæ син лæвардтонцæ дууинсæй ахургæнæгей бæрцæ. Ирон кизгуттæ ахурмæ хъæбæр зæрдæргъæвд разиндтæнцæ, хицæ сæмæ кодтонцæ иннетæ дæр. Уогæ ахур кæнунмæ си беретæ бæргæ бæлдтæнцæ, фал сæ еугурей скъолатæмæ райсунæн фадуат нæ адтæй. Уомæн æма уонæми нæ фагæ кодтонцæ бунæттæ, ахургæнгутæ. Ахургæнгутæ фулдæр ба адтæнцæ, сæхуæдтæ Ирон кизгутти гимнази каст ка фæцæй, етæ.

Ольгински силгоймæгти гимнази

Гъуддаг хуæздæрæрдæмæ цæхгæрмæ раййивта Октябри революций фæсте. Алли гъæуи дæр ирæзгæ фæлтæрæн сæ дуæрттæ байгон кодтонцæ хе хæдзæртти еумæйаг скъолатæ. Æма кæд сæ уавæртæ унгæг адтæнцæ, уæддæр сæмæ адæм æхцæуæнæй æрвистонцæ сæ цæуæти. Фиццаг æнзти Дзæуæгигъæуи еумæйаг ахурадон астæуккаг скъолатæбæл бафтудæй дæс, байгон си æй ахургæнгути дууæ семинари, ахургæнгути институт. Скъолай ахурдзаутæ фулдæр кизгуттæ ке адтæнцæ, уой æнæ æрæстæфæн нæ адтæй.

Ирон кизгуттæ хъæбæр фæццалх æнцæ ахурбæл. Æма Байати Гаппо куд финста, уотемæй кæд æма 1913 анзи Мæскуй уæлдæр скъолати 22 кизгæ-студенттемæй айдагъ æртæ адтæнцæ ирæнттæ, Харькови уæлдæр скъолати ба 15 ирон кизги ахур кодта, уæд 1939 анзи ба Еугурцæдесон исфинсти амунд цæуй, мин адæймагей хигъди уæлдæр æма астæуккаг сæрмагонд ахургонддзийнадæ кæмæ адтæй, уонæй силгоймæгтæ адтæнцæ: балхъайрæгтæ – 13, мæхъæлæнттæ – 1, кæсгæнттæ – 10, цæцæйнæгтæ – 1, ирæнттæ ба – 69.

Гимназий ахурдзаутæ Верæ ТАТАРОВА, ТУАТИ Ольгæ, ДЗУГАТИ Верæ (лæууй).

Зæгъун гъæуй уой дæр, æма 1959 анзæй фæстæмæ абони уæнгæ ба нæ адæми минæвæрттæй ахуради алли къабæзти ка архæйуй, уони ‘хсæн силгоймæгтæ  нæлгоймæгти æмбæрцæ æнцæ, кæцидæр къабæзти ба сауæнгæ фулдæр дæр ма. Нæ силгоймæгтæй наукити кандидаттæ, наукити докторти, профессортæ, академиктæ, уони уотид нимад дæр ка фæууодзæнæй. Устур æнтæстдзийнæдтæ æвдесунцæ медицини, филологий, историй, биологий, фундаменталон наукити. Ес нæмæ е ‘ртасæн куститæ Нобели премий аккаг кæмæн адтæнцæ, уæхæн силгоймаг ахургонд дæр, зæгъæн, Бутати Фатимæ, е бони рохси цирæгътæ  æргъуди кодта. Уæд ма Советон Цæдес адтæй, æма ин преми раттун фæсарæйнаг политикти цæстæ нæ бауарзта.

Хестæрæй кæстæрмæ лæвæрд цæуй фарни гъуддаг

Цард уотæ арæзт æй, æма си берæ цидæр мулкитæ уæддæр  ескæд кенæ искадавар унцæ, кенæ ба бунтон фесæфунцæ. Фал си æносон дæр берæ цидæртæ æнцæ, æма уонæй æнцæ уоди фарнæ, зæрди хуарзæнхæн – уонæн ба фæууæн нæййес. Колити Аксо кæддæр Иристони æригон силгоймаги ци уоди фарнæй, зæрди хуарзæнхæй фæххайгин кодта, уонæн дæр фæууæн нæййес, фæлтæрæй-фæлтæрмæ нерæнгæ дæр ма сæ базургин  кæнунцæ. Хестæрæй кæстæрмæ лæвæрд цæунцæ тæккæ ахсгиагдæр хæзнатæй…

Уогæ е æндæр, сæрмагонд дзубандий фарста æй.