Павел СУДАКОВИ конд хузæ «Квантунаг æфсади капитуляци».

Æстдæс æма инсæй анзей размæ, 1945 анзи 1 сентябри милитаристон Япони æ къох бафинста æнæуæлдай дзубандийæй æ гæрзтæ æрæвæруни акти. Еци агъазиау цау нимад цæуй Дуккаг дуйнеуон тугъд фæууни æвдесæнбæл.

Советон хецауадæ 1945 анзи 8 августи фегъосун кодта, милитаристон Японий нихмæ тугъдон архайд ке райдæдта, уой туххæй. Е хумæтæги нæ адтæй. Советон Гæрзефтонг Тухти тох кæнун гъудæй Маньчжурий, Корейи, Хонсар Сахалини æма Курили сакъадахтæбæл. Фронти дæргъцæ æнæгъæнæй адтæй мин километремæй фулдæр. Маньчжурий зæнхæбæл япойнæгтæ исаразтонцæ берæ æфсæйнаг æма сосе нæдтæ, аэродромтæ, лæууæнтæ æма тугъдон-денгизон базитæ. Советон арæни комкоммæ етæ исаразтонцæ 21 федаргонд райони. Советон æфсæдти нихмæ Идард Искæсæни лæудтæй знаги æфсæдти устур къуар. Уомæн æ бундор адтæй Квантунаг æфсад, адтæй си миллион адæймагемæй фулдæр, 5360 дзармадзани, 1155 танки, 1800 хуæдтæхæги. Японий тугъдон-денгизон флоти адтæй 500 тугъдон науей бæрцæ.

Идард Искæсæни тугъдон архæйдтити райдайæнмæ Советон Цæдеси ’рдигæй арæзт æрцудæй æртæ фронти: Фæсбайкали фронт (командæгæнæг – Советон Цæдеси Маршæл Р.Я. Малиновский), Идард Искæсæни 1-аг фронт (командæгæнæг – Советон Цæдеси Маршæл К.А. Мерецков), Идард Искæсæни 2-аг фронт (командæгæнæг – æфсади инæлар М.А. Пуркаев). Советон-гермайнаг фронти ка исуæгъдæ ’й, уæхæн устур хъауритæ уордæмæ рарветуни фæрци советон æфсæдти еугур нимæдзæ исхъæрттæй 1,5 миллион адæймагемæй фулдæремæ. Мах æфсæдтæмæ адтæй 26 мин дзармадзанемæй æма минометæй фулдæр, 5500 танкемæй æма хуæдцæугæ дзармадзанемæй фулдæр, 3800 хуæдтæхæгемæй фулдæр. Сабур форди флоти (командæгæнæг – адмирал И.С. Юмашев) æма Амури флотилий (командæгæнæг-адмирал Н.В.Антонов) адтæй 2 крейсери, лидер, 12 эсминецы, 78 донибунидзæуæг бæлæгъи, 500 æндæр науей бæрцæ, 1500 хуæдтæхæгемæй фулдæр.

Советон Гæрзефтонг Тухтæн Идард Искæсæни разамунд лæвардтонцæ: Сæйраг командæгæнæг – Советон Цæдеси Маршæл А.М. Василевский, Тугъдон Совети иуонг – инæлар-болкъон И.В. Шикин æма штаби сæргълæууæг – инæлар-болкъон С.П. Иванов.

ИСТОРИОН ÆВДЕСÆНДАРТÆ

Иосиф СТАЛИН 1945 анзи 2 сентябри æ фæдздзурди советон адæммæ уотæ загъта: «Абони, 2 сентябри, Японий паддзахадон æма æфсæддон минæвæрттæ бафинстонцæ Æнæразвæлгъау капитуляций акт. Денгизи дæр æма сорзæнхæбæл дæр бундæрæнгонд æма Еугонд нацити гæрзефтонг тухтæй аллирдигæй æртеголæгонд уогæй, Япони æхе састбæл банимадта æма æрæвардта æ тохæнгæрзтæ… Нæ советон пдæм нæ æвгъу кодтонцæ сæ хъауритæ æма фæллойнæ уæлахези сæрбæлтау. Мах бавзурстан уæззау æнзтæ. Фал нур ба ни алке бон дæр зæгъуй æй: мах фæууæлахез ан. Амæй фæстæмæ нæ бон æй, нæ Фидибæстæ ервæзст æй немуцаг æрбампурстæй нигулæн æма япойнаг æрбампурстæй искæсæни. Ралæудтæй, рагæй сабурдзийнадæ еугур дуйней адæмтæн…»

Не ’фсæдти тугъдон архæйдтитæ райдæдтонцæ 9 августи размæ æхсæвæ, æртæ фронти сæ еугурдæр æмпурсунмæ ку рахизтæнцæ, уæд. Еци-еу рæстæг авиаци тухгин цæфтæ никкодта знаги федаргонд районтæн, уонæми аэродромтæн æма тугъдон-денгизон базитæн. Тæккæ фиццаг бон Фæсбайкали фронти æфсæдти тухтæн бантæстæй 50 километри размæ бацæун, сæ разæй цæуæг отрядтæн ба – 150 километри. Советон æфсæддонтæ сæ æгæр кæд æлхъивтонцæ, уæддæр япойнаг æфсæддон хæйттæ раздахтæнцæ фæстæрдæмæ æма карзæй сæ нихмæ лæудтæнцæ. Зæгъæн, Хайлари райони тогкалæн тугъдтитæ цудæнцæ сауæнгæ 18 августи уæнгæ. Еци тугъдтити советон тугъдонтæ равдистонцæ дзиллон бæгъатæрдзийнадæ. Фæсбайкали фронти тугъдонти хæццæ еумæ тох кодтонцæ Манголи адæмон æфсади тугъдонтæ.

Милитаристон Японий нихмæ тугъди еугур рауæнти дæр не ’фсæдтæ размæ æмпурстонцæ æнтæстгинæй, нæ тугъдонтæ еугурæйдæр æвдистонцæ алæмæти бæгъатæрдзийнадæ, знаги бундзарæй ниддæрæн кæнунмæ нифс æма разæнгарддзийнадæ.

Советон æфсæддон хæйттæ Маньчжурий августи æмбесмæ размæ бацудæнцæ 100 километремæй ба 500 километри уæнгæ. Инæлар Плити Иссæ кæмæн командæ кодта, еци советон-мангойлаг æфсæдти бæхгин-механизацигонд къуар 18 августи бахъæрттæй Калганмæ æма Жэхэмæ, æма исæмбалдæй Китайи æстæймаг адæмон æфсади хæйтти хæццæ.

Квантунаг æфсад ниддехтæ ’й æма ислæмæгъ æй тугъдтити, ниллæудтæй исæфти къахбæл. Япойнаг рæнгъон æфсæддонтæ æма афицертæ 19 августи берæгæйттæй сæхе дæттун байдæдтонцæ уацари, фал ма еуæй-еу япойнаг æфсæддон хæйттæ идарддæр дæр ма дзæгъæли лæудтæнцæ нихмæ. Япойнаг æфсæдтæ сæ гæрзтæ тагъддæр цæмæй æрæвардтайуонцæ, уой туххæй æрвист æрцудæй уæлдæфон десанттæ Чанчуньмæ, Порт-Артурмæ, Дальниймæ, Гиринмæ, Харбинмæ æма æндæр сахартæмæ. Маньчжурий æма Цæгат Корейи иссæребарæгонд сахарти æма гъæути цæрæг адæм цийнæгæнгæй æмбалдæнцæ советон тугъдонтæбæл.

Советон æфсæдтæ Квантунаг æфсадæн – япойнаг милитаристти сæйраг тухтæн – ци бæрзæйсæттæн цæфтæ никкодтонцæ, етæ ахсгиаг адтæнцæ империалистон Япони бустæги ниддæрæн кæнуни гъуддаги. 1945 анзи 2 сентябри Токиой донбакæлæни линкор «Миссури»-й Японий бæрнон минæвæрттæ сæ къох бафинстонцæ æнæуæлдай дзубандийæй æ гæрзтæ æрæвæруни акти. Еци бон нимад æрцудæй Японибæл фæууæлахези бонбæл.

Идард Искæсæни ка тухтæй, еци советон тугъдонти æскъуæлхтдзийнæдтæн устур аргъ искодтонцæ советон адæм.

Сæрмагондæй нисангонд æрцудæй майдан «Японибæл фæууæлахези туххæй» æма си исхуарзæнхæ кодтонцæ, Японий нихмæ тугъди ка архайдта, уони еугурейдæр. Тугъди ка фескъуæлхтæй, уæхæн 308 мин тугъдонемæй фулдæремæн ма лæвæрд æрцудæй тугъдон ордентæ æма майдантæ, æртæсæдæ æфсæддон еугондæй, хаййæй æма науæй фулдæремæн лæвæрд æрцудæй ордентæ. Æхсæз æма цуаппаринсæй инæларемæн, адмиралтæн, афицертæн, сержанттæн, рæнгъон æфсæддонтæн, старшинатæн æма матростæн лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

* * *

Советон Цæдес Японий нихмæ тугъди ке архайдта, уомæн ес еугурдуйнеуон ахедундзийнадæ. ССР Цæдеси Гæрзефтонг Тухтæ Идард Искæсæни бæгъатæр тох ке кодтонцæ, уой фæрци дзæвгарæ тагъддæр рахецæн æй Дуккаг дуйнеуон тугъд, берæ адæмтæ, уони хæццæ япойнаг адæм дæр, фæййервазтæнцæ æнæгъæуаги зиндзийнæдтæй æма зиантæй.

Японибæл фæууæлахез ун дзæвгарæ агъаз адтæй Идард Искæсæни æма Сабур форди еугур бассейни сабурдзийнадæ исфедар кæнунæн. Фал уой фæсте æнзти америкаг империалисттæ Японий реакцион зундирахастбæл хуæст архайгути хæццæ æмдзæхдон исуогæй, еумæ æмвæндæй аразун байдæдтонцæ япойнаг милитаризм нæуæгæй æ къæхтæбæл ислæуун кæнуни æма еци рауæни уавæр фæллæгъуздæр кæнун хилкъахæн миутæ. Еци фæндитæ рæстæгмæ ниннидæн унцæ, уæдта бабæй нæуæгæй иситинг унцæ. Цума кæдмæ уотитæ кæндзæнæнцæ, сæ тугъдкъахæн миутæ кæд ниууадздзæнæнцæ?.. Уой нæ лæдæрунцæ, æма æзнæтгæнагæ галæн фиццагидæр æхе сиуæ ке сæттуй, уой?..

Сергей ЗАХАРОВ, адмирал, историон наукити кандидат.

РЕДАКЦИЙÆЙ: Милитаристон Япони 1945 анзи дæрæнгонд ке ’рцудæй æма уобæл е ’фсæддон-политикон разамунд æнæуæлдай дзубандийæй ке исарази æй, е нури рæстæгути кæмæйдæрти кенæ феронх æй, кенæ ба сæ æ имисун нæ фæндуй æма рафæлхатæ-бафæлхатæ кæнунцæ уæди цаути æцæгдзийнадæ, сæхецæй, куд фæззæгъунцæ, æвуд уæриккитæ аразунцæ, сæ фудбæл нæ сæттунцæ, фал,  сæ бæсти уæди тугъдмондаг разамунди син æ уæргутæбæл ка æрлæуун кодта, уонæй фудгæнгутæ аразунцæ, уæлдай карздæрæй ба дзорунцæ сæ уæди ниддæрæнгæнæг Советон Цæдеси нихмæ, цæмæйти ба ’й нæ фудгин кæнунцæ. Нуриккон  Уæрæсейæй ба цидæр «феддонтæ» агорунцæ. Æма нæ зæрди ес уони æдзæсгондзийнадæ раргом кæнуни туххæй сæрмагондæй æрмæгутæ ниммухур кæнун. Уомæй нæ ихæсгин кæнуй, нæ советон тугъдонтæ, се ’хсæн не ’мзæнхонтæй беретæ, цæйбæрцæл агъазиау хъазауат бакодтонцæ, беретæ си сæ цард Райгурæн бæсти сæрбæлтау ниводæн æрхæсгæй, уой фæдбæл зæрдæбæлдаруйнадæ.