Номдзуд ирон поэт, драматург, публицист, революцион архайæг Токати Инуси фурт Алихани райгурдбæл æнхæст кæнуй дæс æма æхсæзинсæй анзи (1893-1920). Кæци мæйи æма бони райгурдæй е, æнгъæлдæн, бæлвурд бæрæг нæй, уой туххæй финст æрмæгутæ фæйнæхузи амунд цæунцæ. Куддæр æй, уæддæр мах нæхецæн ихæсбæл банимадтан æ ном ин иссерун, æма абони мухур кæнæн Цæгат Иристони адæмон поэт Хъодзати Æхсари уац – е берæ фæхъхъиамæт кодта аци искурдиадæгин адæймаги цардвæндаги хабæрттæ æма исфæлдистадæ исæносон кæнунбæл. Ци æрмæгутæ бацæттæ кодта, уонæй æнцæ, мæнæ дæлдæр ци литературон-биографион этюдтæ мухур кæнæн, етæ дæр.

«Поэзимæ æрдзæй æмбисонды стыр хæс æрхаудта, – фыста Шарль Бодлер. – Фæнды хъæлдзæг уæд, фæнды æнкъард – уый кæддæриддæр бæрæг дары йæ утопиондзинады æрвон бæрджытæй. Уый адзалы къахыл æрлæууы, йæ алыварс цы дуне ис, уый ныхмæ фæллад нæ зонгæйæ хæсты куы нæ бацæуа, уæд. Ахæстоны уый цæры тохы монцæй, рынчындоны сынтæгыл, – кæй сдзæбæх уыдзæн, ууыл æууæндыны цырен ныфсæй, … уымæн йæ хæс у канд зæрдæмæ исын нæ, фæлæ галиудзинад раст кæнын дæр. Уый æнæраст хъуыддæгтимæ никуы бафидаудзæн» (Шарль Бодлер. Цветы зла. Чиныгуадзæн «Наукæ». М., 1970, 236 ф.).

Ай-гъай, поэт хæсты бацæуы, царды низтæ сафыны охыл йæ удæй арт дæр цæгъды, галиудзинад сраст кæныныл дæр сæруæлдайæ архайы, фæлæ йæ бон нæу æгъатыр дунейы стыр фыдæх басæттын. Æмæ уæд фæлдисын райдайы йæхи дуне, фидауцы райдзаст бæстæ. Н. Бердяев, В. Соловьев æмæ иннæ философтæ уыцы куыст-архайд хуыдтой теургион сфæлдыстад. (Теурги–магийы хуыз, уый руаджы Хуыцаумæ кувæг адæм фæархайынц æрвон тыхты фæрцы царды цаутæ раивыныл). «Теургия преодолевает трагедию творчества, направляет творческую энергию на жизнь новую… Теург творит жизнь в красоте. Искусство символическое – мост, путь к искусству теургическому», – фыста Н. Бердяев 1914 азы (Н. Бердяев. Смысл творчества. ООО «Издательство АСТ», ООО «Хранитель», М., 2007, 252 – 253 фф.). Уыцы дуне арæзт у уарзтæй – фыццаджы-фыццаг, дæ алыварс чи ис, уыдонæн. В. Соловьевы загъдау, «никакая святость не может быть только личной. Она непременно есть любовь к другим. А в условиях земной действительности эта любовь есть главным образом сострадание» (П. Таранов. Золотая философия. М., ООО «Издательство АСТ», 1999, 524 ф.). Соловьевы ныхасæн «о» зæгъы нырыккон поэт дæр: «А с любовью у нас, людского племени, большие трудности. Бросьте лучик любви на камень, на крысу, на умирающего – и они станут прекрасны. Все происходит, все достойно жалости, а следовательно, и любви. И следовательно, несет в себе красоту, точнее, гармонию» (Б. Кенжеев. «Новый мир», 2007, №11, 90 ф.). Поэзийы та сæйрагдæр у гармони агурын, фыссы дарддæр Кенжеев. «Если твоя собственная гармония требует твоей собственной формы, то эта форма, – при наличии дара, разумеется, – придет сама собой» (уый дæр уым, 110 ф.).

Йæ цыбыр царды бонты уыцы гармони агурыныл уыд Алихан. Кæй-иу æй ссардта, уый та гуырысхойаг нæу. Сонет «Цыкурайы фæрдыг»-ы йæ комкоммæ куы зæгъы: «Мæнмæ цыкурайы фæрдыг ныр ис». Гармони йын сызгъæринты нæй, фæлæ уалдзыгон æртæхы, сусæгæй «фарны фынтæ» чи дзуры, уыцы хъæды, хъазгæ хурмæ чыргъæдæй чи ратахт, уыцы мыдыбындзы змæлды («дидинджытыл кафынæй бон-изæрмæ бафæллад – дидинæгыл бафынæй»), зæппадзы чи бады, уыцы уыджы æнафоны уасты («æз уарзын дæу, уæ, уыг, зæрдæйæ уарзын, – кæй уарзыс талынг, мæрдты ды»). Поэт йæ зæрдæйы уарзты тынтæй фæхайджын кæны, æнæбары бон кæуыл акодта, уыцы абырджыты дæр, кæддæр хохы цъуппыл чи лæууыд, фæлæ, цадмæ хæлæг кæнгæйæ, йæхи чи раппæрста æмæ ныр тулгæ дурыл нымад чи у, уый дæр, стæй цъыфдзасты бадæг хæфсы дæр… Царды чъизитæ, фыдмитæ уынгæйæ йæ уд æрдуйæ нарæгдæр свæййы, фырадæргæй цы акæна, уый нал фæзоны, æмæ та йæ уæд æрвон гармони асайы зæххон дунейæ хуры, стъалыты дунемæ:

Æз лидзын комæй, хох, дæ цъупмæ,

Бырын дæ цъупмæ æз, бырын.

Æз хурæн акæсон йæ худтмæ,

Кæд цъуппыл нал уынин фыдрын.

(«Ныууагътон, …хох, дæ сау ком…»)

«Мæ цæссыджы – мæ уарзт». Уый Алиханæн уыд йæ поэтикон формулæ, кæд æцæг аивадыл дзургæйæ, формулæтæ, уагæвæрдты кой кæнæн ис, уæд. Уарзты тынтæй уæфт у Токаты лæппуйы сфæлдыстад æнæхъæнæй дæр. Уарзты тынтæй хъарм æмæ рухс сты йæ фыстæджытæ, стæй йæ тетрæдты æмæ хицæн гæххæтты гæбæзтыл фыст рæнхъытæ дæр. Кæсæм ын йæ тетрæдты:

«Уæрыччытæ фæхастам æмæ дзы иу аргæвстам Уастырджийы æхсæв. Иннæ уасыд, йе ’мбалмæ куыдта…»

«Меня радуют праздники религиозные, но я не радуюсь праздничной суете, когда веселятся тысячи людей. Был холодный декабрьский день. Я поехал в родной Владикавказ к родителям. Снег. Мороз… Экипажи, фаэтоны, дрожки, автомобили. Три дня – праздники. Покупки. Шампанское. Водка. Звон колоколов. Они извещают народу о том, что сегодня в Вифлееме родился Спаситель мира Иисус Христос.

Оборванный мальчик с коробкой ириса. В лохмотьях. Пустая коробка. Пятнадцать лет. Покрасневшее от холода лицо. Окоченевшие руки. Красные. Плакал: пьяные господа отняли ирис. Жевали. Ругались. Я отдал мальчику 23 копейки. Он поблагодарил меня и побежал.

Грустно и печально стало в душе. «Веселые люди». Кто без фуражки, кто в одной рубашке, кто с бутылкой в руках, богатые, нищие, пели, плакали, ругались.

Когда бывают праздники, когда веселятся тысячи людей, я сижу дома всегда, печальный и грустный. Не умеем праздновать. Молимся Богу, будучи пьяными. Неужели так надо праздновать? Все это ведет к пагубным делам…»

---

ÆМДУГОН ÆМДУГОНЫ ТЫХХÆЙ

ТЫБЫЛТЫ Алыксандр (1887-1937), литературон критик: «Кæй зæгъын æй хъæуы, зын рахатæн у, æдзард поэты курдиат боныфæстагмæ цы бауыдаид, уый, фæлæ йын не ’мбырдгонды цы зарджытæ ис, уыдоныл бæлвырд-бæрæгæй зыны, сæ ныффыссæг æцæг курдиаты хицау кæй уыди, уый. Дзæбæх ратæлмац кодта Бальмонт æмæ Брюсовы æмдзæвгæтæ. Фæлæ йæхи оригиналон фыстыты уыйбæрц тыхджындæр у, æмæ йын абарæн дæр нæй. Йæ авдæны зарæг йæ формæмæ гæсгæ, йæ апмæ гæсгæ аивдзинадæй æрымысын кæны Феты. Токайы-фырты æмдзæвгæ «Малусæджы» бæлвырд-бæрæгæй зыны, поэт бæрц кæй зоны, йæ чем, йæ равг, йæ зæрдыуагæн йæ рохтыл хæцынмæ кæй арæхсы, уый. Æмдзæвгæйы нæй иунæг æнæхъуаджы хъуыды, иунæг уæлдай дзырд дæр, аивадон æгъдауæй у хорз ифтонг, къухбакæнæн æм нæй».

---

Цас хъыг æмæ тæригъæд сæвзæры поэты зæрдæйы, мæгуыр адæмы царды нывтæ уынгæйæ, йæхимидæг утæхсæн куыд фæкæны, баххуысхъом сын кæй нæу, уый фыдæй! Æфхæрдтыл æфсымæрау æнувыд кæй уыд, æфхæрджытæй та йæ удхæссæг кæй уыдта, ууыл дзурынц йæ фыстæджытæ дæр. Иуы дзы æрхæндæгæй зæгъы, Бакуйæ Дзæуджыхъæумæ цæугæйæ, цавæрдæр станцæйы мæгуыр цæцæйнаг лæппуйы æхсыр уæй кæнгæйæ куыд федта, ууыл. Иннæ фыстæджы сныв кодта, Дæргъæвсæй Холыстмæ фæндагыл цы бавзæрста, уыдæттæ. Ацы фыстытæм адæймаг сцымыдис вæййы канд сæ хабæртты тыххæй нæ, фæлæ аив, нывæфтыд æвзагæй фыст кæй сты, уымæ гæсгæ дæр: «Къорамæ куы фæхæрд кодтам, уæд федтам дуры сæр хуысгæйæ хъæбæр фынæйæ иу лæппуйы, 8–10 азы кæуыл цыд, ахæм. Мæгуыр, бафæллад, æвæццæгæн, йæ ныфс нал хаста Къорайы хæрды ссæуын. Йæ уæззау хордзентæ уыдысты йæ нывæрзæн. Хуыссыди хуыррыттæй. Бирæ йæм фæкастæн, тæригъæд мæм фæкасти йæ сыхъал кæнын. Ададжы дон сæх-сæх кодта, бакъахта дуры бын, рафæлдахынмæ йæ хъавы. Йæ быныл иукъорд кæрдæджы муры донмæ кувынц: «Ныууадз нæ, ныууадз нæ, ма нæ хъыгдар, кувæм дæм, кувæм». Йæ сæрмæ дурыл та лæппу хуыррыттæй хуыссы, цыма дзуры: «Ыххауын, ыххауын, ыххауын». Тæригъæдæй байдзаг мæ зæрдæ, асæрфтон сурхид мæ худæй.

Адард мæм ме ’мбал. Ацыдтæн æз дæр… Ахызтыстæм Бæрзонд Къорайæ. Æфцæгмæ фæцæуæм. Зæрдæ та барухс Æвзвæндаг-дзуары бын. Табу йæхицæн! Дидинæг алыхуызонæй алырдæм фæйлауы. Мæнæ-мæнæ кæны уалдзæг. Ноджы ма иу ныв: стыр дуры цур астæумæ кæрдæджы хуыссы цыдæр. Бындзытæ балæй æмбырдтæ кæнынц йæ сæрмæ. Ныккаст æм изæры æнтæф судзгæ хур æдзынæг. Дис кæнæм: цы у ай? Хуыдтон æй фысы мард, бирæгъты уæлдай. Ныццыдтæн æм хæстæгдæр. Кæсын: иу лæппу уынæргъы, хуыссы æнтæф хуры хъарммæ. Бирæ йæм фæкастæн. Текко мæм къуыбырæй дзуры: «Цы у уый?» Ницы дзуапп дæттын – зæрдæйы тугтæ кæлынц. Дзурын лæппумæ. Нæ хъал кæны… Мæнæ райхъал ис. Ныуулæфыд, асæрфта йæ цæстытæ, ракасти. Æнахуыр тæрсгæ каст кæны – хæйрæг мæ æнхъæлы, æвæццæгæн. Загъта, кæцæй фæцис ацы адæймаг нæ хохы, куы никуы федтон ахæм ныры онг. Дзурын æм: «Кæй лæппу дæ?» Ницы дзуапп дæтты. Фæрсын æй: «Къорайаг дæ?» Зæгъы мын: «О». «Æмæ кæй дзæбæх лæппу дæ, ма тæрс?» «Æз (нал ын зонын йæ мыггаджы ном) – Габоцийы». Йæ уæлæ нымæтхуды зæронд. Кæрцы къæрид – астæумæ, хæлынæй. Сæныкдзармæй йыл зæнгæйттæ. Къæхтыл æрчъитæ. Сæры хъуын арц сбадти: гом – къахæй дæр, къухæй дæр. Фæрсын æй: «Мад дын ис?» Зæгъы: «Нæй». Бирæ ма алæууыдтæн йæ цуры, систон ын сау суари мæ дзыппæй æмæ йын æй радтон».

*  *  *

Æмдзæвгæ «Асин» ныффыссынмæ Алиханы, æвæццæгæн, Библийы иу хабар бацырын кодта, бæлвырддæрæй та – Иаков Харранмæ цæугæйæ æхсæвæддæ куы баззад, уæд цы фын федта, уый: «мæнæ зæххыл лæууы асин, йæ сæр та æндзæвы арвыл; æмæ мæнæ Хуыцауы Зæдтæ схизынц æмæ æрхизынц уыцы асиныл» (Уонынад, 28:12).

Библийы мотивы цыма поэт йæ удæн парахат хæтæнтæ-тæхæнтæ ссардта, йæ цардцыбæл фантази цыма уыцы æгæрон дунейы йæ къабæзтæ аивæзта.

Уæлæмæ асиныл цæуæм,

                        Уæлæмæ.

                        Кæуæм,

Куы ’ркæсæм асинæй дæлæмæ.

                        Мæ хæлар, кæс!

                        Ды ризыс… Хауыс!

                        Дæхи уæлæмæ хæсс –

                        Бынæй цы дауыс?!

                        Нæ асин у бæрзонд,

                        Фæцыд уæлæрвтæм.

Хæссæд дæ, цæй, дæ зонд

                        Дæлдзæхæй æрвтæм.

Ныр мах ыстъалыйыл лæууæм –

                        Цæуæм мах хурмæ.

Цæуæм, цæуæм, цæуæм

                        Уæ цурмæ.

 

*  *  *

Кæд дæ фæнды тæхын уæларвмæ,

                        Кæс æм уæд дардмæ

                        Æхсæв.

Кæд дæ фæнды цæуын дæлдзæхмæ,

                        Уæд кæс æхсæвмæ

                        Дзæбæх.

 

Кæд дæ фæнды цæрын нæ зæххыл –

                        Æрбад йæ æххыл…

                        Фæсудз.

Кæд дæ фæнды цæрын сыгъдæгæй –

                        Цæрæд фæздæгæй

                        Дæ уд.

 

Дæ зæрдæ кæд, мыййаг, нæ зары –

                        Кæн æй æвзалы,

                        Йе – сæг.

Кæд рухс дæ зæрдæмæ нæ кæсы,

                        Уæд уарз ды хæфсы

                        Æцæг.

Æмдзæвгæйæн схонæн ис вариаци К. Бальмонты темæйæн. «Если хочешь» – афтæ хуыйны уырыссаг поэты уацмыс. Йæ мидис дæр æмæ йæ формæ дæр сты æндæрхуызон. Иугæр цæрыс, уæд цæр. Хæлуарæджы тын дæ фесафын фæнды – райдай хæлуарæгæн йæхицæй. Зарын дæ фæнды – дæ зарæг зæлланггæнаг уæд. Цæрын дæ фæнды – цæр. Кæд царды айдагъ ахæстæттæ æмæ къултæ ис, уæд фест домбай уылæн æмæ цæлхдуртæ ныффалгæрон кæн. Кæд къултæ дæуæй тыхджындæр сты, уæд сыл базгъæлæнтæ у нывæфтыд танхъайау. Цæвиттон, кæд цæрыс, уæд цæр æмæ дæхиуыл макæд ауæрд… Зæгъæн ис – хуымæтæджы ихсыд хъуыдытæ. Фыдæлтыккон ирон æмбисонд «цард тохæй у» цы ’вдисы, уымæй уæлдай дзы ницы уынæм, фæлæ æмдзæвгæ стыр хорзы бацыд Алиханæн, йæ фантази йын базмæлын кодта, æмæ райгуырди дзыхъхъынног уацмыс – оригиналон фæлгонцтæ, хæдхуыз ритм æмæ сыгъдæг æнкъарæнтæй нывæст.

Æндæр авторты мотивтæ кæмæ фæхæццæ, ахæм æмдзæвгæтæ ма поэтмæ ис цалдæр. Зæгъæм, «Хæцаг калм…» ныффыссынæн фæахъаз Поль Верлены «Гул полных кабаков…» (уырыссаг æвзагмæ йæ 1911 азы раивта Валерий Брюсов). Францаг поэт æвдисы Парижы нывтæ: æнæфснайд уынгтæ, скъуыдтæ, пырхытæ асфальт, астæрды дуртæ, адæм æмæ æфсæйнаджы хъыррыстгæнаг хаос, чъизи кабареты – расгуытæ, уынгты – фæллад кусджытæ æмæ пъæлицæ… Алиханæн та йе ’мдзæвгæйы «аразæн æрмæг» сты: «хæцаг калм», фæздæгæй дзаг талынг лæгæттæ, сидзæрты цæссыгтæ (Алиханмæ – «цæсгуытæ»), бызгъуырты тыхт гуыбыр адæм, хæкъуырццæй чи кæуы, уыцы скъæфт чызг, «куыст-хиды тæф», «зæронд зæппæдзтæ», «æнгузы тæф», «хæххон уæлдæф» – цыбыр дзырдæй, æмдзæвгæ кæсгæйæ нæ цæстыты цур сысты мæгуыр хохаг хъæуы фæлгонц.

Æндæр ныхæстæй Алихан Верлены бындурон хъуыды «и это путь мой к раю»-йыл самадта сыгъдæг ирон уацмыс. Æвæццæгæн, нæ фæрæдийдзынæн, Алихан ацы хъуыддаджы, ома, æндæр авторты уацмыстимæ кусгæйæ, Къостайы традицийыл хæст уыди, зæгъгæ, куы зæгъон, уæд. Мæ хъуыды раст кæй у, уымæн ма æвдисæн – æндæр æмдзæвгæ «Хохы цард». Фыст у Федор Сологубы «Веселая народная песня»-мæ гæсгæ. Фæлæ йæ Алихан рацарæзта ирон уагыл, бауагъта дзы хохæгты тыхстæгтæ, сагъæстæ, стæй йæхи уды рис, йе ’рвылбоны катай, мæт. Мæнæ Сологубы текст:

Что вы, старцы, захудалы.

Таковы невеселы,

Головы повесили?

«Отошшали!»

Что вы, старые старухи,

Таковы невеселы,

Головы повесили?

«С голодухи!»

Что вы, парни, тихи стали,

Не играете, не скачете,

Все ревете, плачете?

«Тятьку угнали!»

Что вы, детки, приуныли,

Не играете, не скачете,

Все ревете, плачете?

«Мамку убили!»

Алиханы æмдзæвгæйæн йæ ритм дæр бынтон æндæр у. Алы строфайы дæр – æхсæзгай рæнхъытæ. Кæд Сологубмæ цыппар строфайы ис, уæд Алиханмæ та – фондз. Фæлæ сæйрагдæр уый у, æмæ та ам дæр ирон поэт йæ уацмысæн æрмæг кæй райста йæхи адæмы цардæй. Хæхты нывтæ, хохæгты ныхасы уаг – æппæтыл дæр зыны национ колориты нысæнттæ. Уымæн схуыдта автор йæ уацмыс «Хохы цард». Цæстытыл уайынц, сыджыт йæ хуымтæм æккойæ чи хæссы, уыцы мæгуыр хохæгтæ, уазал къæсты фæздæг удхарæй кæй мары, афтæмæй къонайы артыл фу-фу чи кæны, уыцы сидзæргæстæ, ирæд бафидын йæ бон кæмæн нæу, уыцы усгур лæппутæ æмæ а. д.

Æмдзæвгæтæ «Куырд кæнын» æмæ «Цæмæн?» та фыст сты Бальмонтмæ гæсгæ (хуыйнынц «Кузнец» æмæ «Зачем?»), хицæн рæнхъытæ дзы – комкоммæ тæлмац: «Фæздæг æмæ арты цур бирæ дзырдтæ арын» («Возле дыма и огня много слов я создаю»); «Милæйдзаг цæсгомимæ æз кæсын мæ цардмæ» («С запылившимся лицом я смотрю на жизнь мою»); «Дæуæн æз кувын саумæйдар æхсæв» («Тебе молюсь в вечерней мгле»); «Цæй тыххæй радтай Ды мæнæн зæрдæ уæлæрвон?» (Зачем ты даровал мне душу неземную?»); «Цæмæн цæвдызтай мæн зæхмæ?» («И приковал меня к земле»).

В. Брюсов 1906 азы афтæ фыста: «В течение десятилетия К. Бальмонт нераздельно царил над русской поэзией. Другие поэты или покорно следовали за ним, или с большими усилиями отстаивали свою самостоятельность от его подавляющего влияния» (В. Брюсов. Среди стихов: 1894-1924. Манифесты, статьи, рецензии. М., «Советский писатель», 1990, 219 ф.). Уымæ гæсгæ диссаг нæу, Токаты лæппу дæр, æрыгон поэт уæвгæйæ, Бальмонты поэзи йæ зæрдæмæ арф кæй айста, уый. 1917 азы Ригæйы цы æмдзæвгæ ныффыста, «Æз кæуын, дзыназын…», зæгъгæ, уым спайда кодта Бальмонты иу аивадон фæрæзæй. Уырыссаг поэты «Я мечтою ловил уходящие тени»-йы алы æнæкъайон рæнхъы дыккаг хай дæр фæлхат цæуы, йæ хæдфæстæ цы рæнхъ вæййы, уый райдайæны. Цæмæй чиныгкæсæг ацы ритмикон-эмоционалон фæзилæн йæхи цæстæй фена, уый тыххæй æмдзæвгæйæ райсæм иу строфа:

Я мечтою ловил уходящие тени,

Уходящие тени погасшего дня,

Я на башню всходил, и дрожали ступени,

И дрожали ступени под ногой у меня.

Æвæджиауы поэтикон æрхъуыды! Иттæг хорз сбадти, сфидыдта Алиханы тексты дæр. Дарддæр ыл ныхас кæй цæудзæн, уымæ гæсгæ йæ дæттын æнæхъæнæй:

Æз кæуын, дзыназын, æз фæниуын, ниуын,

Æз фæниуын, ниуын, фехъусыс мæ, цы?

Сау зæрдæ фæсудзы мидæгæй мæ риуы,

Мидæгæй мæ риуы сау туджы мæцы.

Уалдзæгмæ бæллыдтæн, уый цинæй рæзыдтæн,

Уый цинæй рæзыдтæн карз зымæджы æз.

Уалдзæг мæ фæсайдта, раджы уый нæ зыдтон,

Раджы уый нæ зыдтон, сæфдзæни мæ рæз.

Тарф зымæг мæ хордта, тарф зымæг мæ надта,

Тарф зымæг мæ надта, зæрдæ дзы ныссуй.

Уалдзæг мæ фæсайдта, дидинджытæ радта,

Дидинджытæ радта сау халонæн уый.

 

Сау халон фæхæссы, сау халон сæ хъазы,

Сау халон сæ хъазы фаджысы сæрыл.

Уый мæнмæ ныр уасы, адæмы туг нуазы,

Адæмы туг нуазы алы ран зæххыл.

 

Нал фæразын зæххыл, фескъуыйы мæ зæрдæ,

Фескъуыйы мæ зæрдæ, тоны та мæ риу.

Бахус и мæ хъæлæс, нал хъуысынц мæ хъæртæ.

Йа Хуыцау, мæ хъæртæй фехъуысæд дæм иу!

Бальмонт дæр æмæ Алихан дæр цы поэтикон мадзалыл фæхæст сты, уый æнæмæнг æфтауы се ’мдзæвгæты эмоцион мидхъаруйыл, уыимæ уыцы эмоцион хъару иу строфайæ иннæмæ хизы хъомысджындæргæнгæйæ æмæ фæстагмæ схæццæ вæййы йæ кульминацимæ. Уæлæмæ хизыны архайдæн Алиханы æмдзæвгæйы стыр ахъаз сты, фæлхатгæнæг рæнхъыты кæрæтты цы мивдисджытæ ис, уыдон: ниуын, рæзыдтæн, нæ зыдтон, надта, радта, хъазы, нуазы… Фæстаг строфайæн йæ рæнхъыты кæрæтты мивдисджытæ нал ис, уымæн æмæ архайд йæ кульминацимæ схæццæ – ныр кæронæй æвæрд æрцыдысты архайд æххæстгæнджытæ: зæрдæ, хъæртæ.

Адæймаджы цымыдисы æфтауы æндæр хабар дæр: фæлхат цæуынц рæнхъыты тæккæ тыхджындæр хæйттæ («æз фæниуын, ниуын», «мидæгæй мæ риуы», «уый цинæй рæзыдтæн», «раджы уый нæ зыдтон», «сау халон сæ хъазы», «адæмы туг нуазы» æмæ а. д.).

Уыдзæн ма.