Лескен рагæйдæр нимад адтæй Иристони устурдæр гъæутæй еуебæл, фал си уæддæр цардарæзти гъуддæгутæ ба иннæ рауæнти хузæн адтæнцæ. Зæгъæн, ести цау си ку ’рцæуидæ, уæд ин æ кой уайтæккидæр базониуонцæ кæрæй-кæронмæ. Гъе уотæ 1915 анзи 7 июли æнæгъæнæ гъæубæстæбæл дæр райгъустæй цийнаг хабар – се ’мгъæуккаг Цæмæхъати Даукуйи бийнонтæ еума кæстæрæй фæффулдæр æнцæ, дуйней фарнæ син цæстуарзонæй балæвар кодта æхсæзæймаг сувæллон, уой дæр биццеу… Исхудтонцæ ’й Сæлих. Берæ арфитæ фæккодтонцæ гъæуи дзиллæ ниййергутæн. Нæ Исфæлдесæгмæ ковгæй, нæуæгигурдæн курдтонцæ амондæй райдзаст ирисхъæ…

Уогæ ’й куд нæ лæдæрдтæнцæ, цард алкæд алцæмæй бустæги лигъз æма рæстмæ нæдтæй нæ райитинг уй, фæууй берæ хæрдтæ æма урдгутæ дæр. Хатгай æ гургъахъ нæдтæбæл ресгæ хъинццитæ ’ркæнун дæр багъæуй. Цард Цæмæхъати устур бийнонти, ке зæгъун æй гъæуй, сæ фæндон нæ фæххайгин кодта æ зæрдрохсгæнæг фадуæттæй. Цæмæн уотæ зæгъун? Етæ раги райзадæнцæ æнæ ниййерæг мадæй æма уомæй æнамонддæр хабар ма ци уа… Мадæй седзæр, дан, æцæг седзæр æй. Еци æверхъаудзийнадæ син сæ карнæ фагæбæл, æвæдзи, нæ банимадта, æма цубур рæстæги фæсте ба сæ хъиамæтгун фидæ дæр æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй.

Сæлих ахур кæнунмæ Лескени гъæуи астæуккаг скъоламæ бæргæ бацудæй, фал си каст ба фæцæй айдагъдæр фондз къласи. Изолдæр ахур кæнуни фадуат ин, гъулæггагæн, нæбал иссæй сæ бийнонти æгудзæг уавæрти фудæй. Æма æ хестæр æммаддæлон æнсувæрти хæццæ бавналдта сæ царди хабæрттæ уæддæр ести хузи аразунмæ. Гъе уотемæй ирæзтæй, исбайлæгъ æй …

Цæмæхъати седзæртæ æновуд адтæнцæ кустбæл. Лæдæрд син адтæй, адæймаги дарæг æй фæллойнæ, æнæ косгæй хæдзари бийнонтæ дарæн нæййес. Сæ курухон фидæ Даукуйи сæйраг фæдзæхст-уосиат æ исуйнаг зæрди æнцойнитæн уæхæн адтæй:

– Мæ дзæбæх кæстæртæ, нæ зæрдæдаргæ исонибон, иронх уи ма уæд: магоса-хускъастæу адæймаг рагæй ардæмæ дæр æгадæ ’й. Уони нæ дзурддзæугæ фидтæлтæ æвæлгъазитæ-хуæздæргъæуагитæ дзæгъæли нæ хониуонцæ. Хъоди бакæнуни хузæн, уонæн хумæтæги салам дæр неке лæвардта. Цубурдзурдæй, некæмæ нецæмæй нимади адтæнцæ. Гъенур идарддæр ба уæхуæдтæ лæмбунæг рагъудитæ кæнетæ. Уæ зæрдæбæл бадаретæ уæхæн ахсгиаг гъуддаг: ци куститæ кæнайтæ, уони зæрдæй, æнæхийнæй, уодæндзаргæй, уæ уодæй арт цæгъдгæй. Зонетæ, кустæй адæймаг нæуæг кæнуй. Фæллойнæ æй нæ мадæ – нæ дарæг!..

* * *

Цæмæхъати Сæлих æ лæхъуæни кари ку бацудæй, уæд имæ, гъай-гъайдæр, адтæй берæ рохс бæлдитæ. Фал… Райдæдта Устур Фидибæстон тугъд …

Гъæубæсти нæлгоймæгтæй беретæ рандæнцæ Райгурæн бæстæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй фæййервæзун кæнуни сæрбæлтау тохмæ. Уотæ – Цæмæхъати Даукуййи цуппар фурти дæр, Сæлихи хестæр æнсувæртæ дæр. Сæ фæдбæл фронтмæ ранæхстæр унмæ цæттæ адтæй Сæлих дæр, фал æ кезу нæма æрхъæрттæй, æма бал уотемæй æ карни хабæрттæ кодта. Кæд рæстæг хъæбæр уæззау адтæй, уæддæр цард ба æхе домæнтæ агурдта… Æма 1942 анзи Цæмæхъати Сæлих æ цард байеу кодта е ’мгъæуккаг Елойти Заурбеги гурведауцæ кизгæ Тамари хæццæ.

Æдеугурæй æртæ мæйи рацардæнцæ еумæ дууæ æригон цардæмбали. Еци анзи сосæни (июли) мæйи Цæмæхъай-фуртæн ралæудтæй тугъдмæ цæуни кезу. Ами æнæмæнгæ уой зæгъун гъæуй, æма кедæрти хузæн е æхе нæ баримахста фæсвæди кæмидæр, Цæмæхъати цæхæрцæстæ нæуæгуосгин æ сæрмæ уæхæн æгадæдзийнадæ не ’рхаста, уæхæн гъуди имæ, куд фæззæгъунцæ, æ фудфуни æмгæрон дæр нæ фæззиндтайдæ.

Гъе уотемæй 1942 анзи сæрди Цæмæхъати Сæлихи æ тугъдон хъазауатмæ рафæндараст кæнуни фæдбæл æрбамбурд æнцæ Даукуййи фæрнæйдзаг хæдзарæмæ хеуонтæ, синхонтæ.

Цæмæхъай-фурт знаги нихмæ тох кодта 1428 рæуæг артиллерион æфсади рæнгъити. Уодæскъунæг, лæгæвзарæн тугъди еугур цаутæ дæр, ке зæгъун æй гъæуй, уæззау адтæнцæ, фал еугуремæй зиндæр ба рауадæнцæ, 1942 анзи сæрди æма фæззæги сахар Сталинградæн æхе медæгæ æма уой алфамбулай ци тугъдтитæ цудæй, етæ. Уонæми архайгæй лескейнаг нифсхаст сержант Цæмæхъати Сæлих æхе равдиста бæгъатæрæй. Æнтæстгинæй æнхæст кодта æ тугъдон бардзурдтæ. Уомæн аккаг æвдесæн æй æ майдан «За оборону Сталинграда». Гъе уотæ æхсаргинæй цифуддæр фудголи æнауæрдонæй, дæрæн кæнгæй, бахъæрттæй Берлини уæнгæ. Ами, фашистон Германий сау лæгæт байсунбæл тугъдтити дæр Цæмæхъай-фурт бавдиста берæ лæгдзийнæдтæ. Бæлвурддæр сæ еугурей кой ракæнунæн равгæ нæййес, фал си æримисдзинан кæцидæрти. Æ тугъдон æмбæлтти хæццæ ниддæрæн кодтонцæ немуцаг автоматчикти агъазиау къуар. Ниппурхæ кодтонцæ дорæй амад дууæ федари. Уоми сæхе римахстонцæ немуцаг тогмондаг лæгсирдтæ. Еци æскъуæлхтдзийнади туххæй Сæлих хуарзæнхæгонд æрцудæй Сурх Стъалуй орденæй. Исаккаг ма ин кодтонцæ тугъдон майдантæ «За отвагу», «За взятие Берлина», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.», берæ Арфи гæгъæдитæ æма Кади грамотитæ.

Тугъди цæфсгæ итигъд будуртæй кæд сæрæгасæй æрбаздахтæй, æртинафæйдзуд цæхæрцæстæ тугъдон Цæмæхъати Даукуййи фурт Сæлих, уæддæр е ’нæнездзийнадæ ба зингæ фæллæмæгъдæр æй. Æ тугъдон цæфтæ сæхе иронх кæнун нæ уагътонцæ…

Сæлихæн æхе дзубандитæмæ гæсгæ 1943 анзи æ рази, æ фидбилизæн фехалдæй знаги адзалхæссæг бомбæ. Цæйбæрцæдæр рæстæг фæцæй сикъити буни. Райста уæд контузи, уой фудæй уæдæй фæстæмæ æ гъостæй лæгъуз игъосун райдæдта. Никки – 1942 анзи ба æ галеу къах фæццæф æй, уой фæсте ба – æ реугудур.

Еци сахъатдзийнæдтæ, гъай-гъайдæр, гъигæ ’й кæд дардтонцæ, уæддæр æ кустити ба адтæй раззагдæрти рæнгъи. Æ кусти медæгæ æ уодæмбал адтæнцæ æ уæззау циргъком фæрæт æма дзæбокæ.

Сæлихæн æ кæстæртæ куд имисунцæ, уотемæй сæ тугъдаруд æма куствæллад фидæ, фæлмæнтæдзорагæ баба æ зæрди фæндон некæд бауолæфтæй. Цæмæннæ? Уал æнагъом сувæллони сæ къæхтæбæл ислæуун кæнун æнцон гъуддаг нæ адтæй.

Советон Цæдеси еумæйаг адæмон хæдзарадæ тугъди азарæй ихæлд ке ’рцудæй, уомæ гæсгæ ’й фæстугъд нæуæгæй райаразун гъудæй. Уомæ гæсгæ ба Цæмæхъай – фуртæн дæр æгустæй берæ бадунæн равгæ æма фадуат нæ адтæй. Аллихузи кустити дæр уидæ раззæгти хæццæ. Кæми – гъæдикустгæнæг, кæми ба – аразæг … Лескени гъæуи цæргутæй беретæн фæййагъаз кодта сæ ихæлд цæрæн хæдзæрттæ банивæбæл кæнуни гъуддаги. Уой уæлæнхасæн ба ма фæллойнæ кодта арæзтадон бригæдти раздæри Советон Цæдеси берæ облæсттæ æма крайти. Е ’нæзæрдихудт кусти туххæй еу æма дууæ хатти нæ райста Арфи финстæгутæ, Кади грамотитæ, Дипломтæ, æхцай премитæ æма аллихузон зæрдæбæлдаргæ лæвæрттæ.

Нури доги еугай-дугай сувæллæнттæй фулдæр некæмæн ес. Уогæ, беретæн ба бийнонтæ дæр ма ку нæййес. Цæмæннæ?.. Куст кадавар…

Финансон цæлхдортæ … Кин-дзæхсæвæр искæнун ба уотæ æнцон гъуддаг нæй…

Гъе уотемæйти афæйæй-афæймæ, кадаварæй-кадавармæ хаугæ цæунцæ нæ демографий уавæри бæрæггæнæнтæ…

Цæмæхъати Сæлих æма æ уарзон цардæмбал Елоон Тамарæ ба аст сувæллони царди тонхи рауагътонцæ. Кæстæртæ еугурæйдæр еугай-дугаййæй гъæугæ ахургонддзийнæдтæ райстонцæ. Хецæн бийнонтæй кадæ æма радæй цæрунцæ Иристони дæр æма Уæрæсей дæр алли рауæнти. Сæ еумæйаг нимæдзæ цуппар фæлтæремæн исхъæрттæй дæс æма æртинсæй адæймагемæ.

Цæмæхъати фæрнæйдзаг хæдзарвæндагæй рацæугæ цалдæр фæлтæрей минæвæрттæ некæд неке «уæлфадбæл рафсарстæнцæ», сæхецæн ести пайдатæ райсунмæ багъавгæй. Некæд некæмæ зулун каст бакодтонцæ. Некæд неке хæццæ фæххилтæ ’нцæ. Некæд неке фудкой ракодтонцæ. Æма уоми уотæ дессагæй дæр, мæнмæ гæсгæ, неци ес. Кæстæр хестæри фæнзагæ ’й. Æндæр некуд!.. Ка кæмæй райгура, уой хузæн ин æнæ уæн нæ фæууй. Уорс хонхæй, дан, айдагъдæр уорс дор зелуй … Æнæмæнгæ, уотæ ’й!..

Цæмæхъати Сæлихæн æ цардвæндаг, гъулæггагæн, æгæр цубур разиндтæй. Æдегурæй дууæ æма æртинсæй анзи … 1978 анзи 29 январи, итигъд арвæй дор æрхауæгау, æверхъау мард фæцæй. Æ царди афæйтæ, ка ’й зонуй, кæмæдæр бæрцæй нæдæр берæ, нæдæр ба минкъий фæккæсдзæнæнцæ… Фал… Æ лæги карæмæ дæр ма, уæууа, ку не ’схъæрттæй. Ци бакиндæуа… Хевæндæ карни хæццæ, дан, бунити хуæцæн нæййес. Фал, уæддæр зæгъун æнгъезуй уой, æма æнæнцойнæ зæрди хецау Цæмæхъати Сæлихæн бантæстæй æ цардвæндаги арфиаг гъуддæгутæй æ фæсте ирд æма арф фæд ниууадзун …

Еу нæ, фал берæ рæзæдæттæг бæлæстæ ниссагъта. Етæ алли анз дæр сæ хуæрзадæ рæгъæд рæзæй барæвдаунцæ Сæлихи берæ фæдонтæ, сæ синхонтæ, хæстæгутæ æма зонгити. Еунæг нæ, фал æртæ цæрæн хæдзари дæр исаразта. Æ кæддæри сувæллæнттæ хецæн бийнонтæ бæргæ иссæнцæ, фал сæ хæццæ ба сæ кустадзагъд ниййергутæ цæрунæй ку нæ бафсастæнцæ …

Цæмæхъай-фурт æ уарзон бийнойнаг Елоон Тамари хæццæ «а» æма «о» -йæй фæццардæнцæ. Исгъомбæл кодтонцæ бафæнзуйнаг цæуæт цуппар фурти æма цуппар кизги: Виктор, Геуæрги, Руслан, Сослан, Любæ, Лидæ, Лемæ æма Рими. Етæ еугурæйдæр æнцæ амондгун нанатæ æма бабатæ. Гъо, нæ фæдздзæгъæли ’нцæ Сæлих æма Тамари берæ хъиамæттæ. Æгайти дæр ма!..

Цæмæхъати-Елоон Тамарæ Устур Фидибæстон тугъди рæстæги, æ лæг фронти ку адтæй, уæд е ба Лескени гъæубæсти фæсевæди хæццæ уодуæлдайæй хъиамæт кодта Уæлахези сæрбæлтау: сæ гъæуи алли фарси аразтонцæ гъæуайгæнæн къæхтитæ (оборонительные траншеи).

Елоон Тамарæ адтæй хуæрзконд, мадзора, хæларзæрдæ, рæстдзийнади фарсдзорагæ, кустуарзагæ силгоймаг. Уомæ гæсгæ ба ин æ сæри хецау Сæлихи хæццæ Цæмæхъати муггаги, уæдта Лескени гъæуи адæми астæу дæр адтæй аккаг кадæ. Берæ æнзти дæргъи Елоон æ агъази хай лæвардта аллихузи кустити Лескени гъæуи совхози. Цалдæр хатти ин лæвæрд æрцудæй «Маддæлон намус»-и майдантæ, Кади грамотитæ æма æхцай премитæ.

* * *

Алли анз дæр Цæмæхъати Сæлих æма æ уодæнкъай Тамари бафæнзуйнаг байзайæггæгтæ 9 Майи, Уæлахези цитгин бæрæгбони æрæмбурд унцæ Лескени сæ фидиуæзæг, сæ райгурæн цæрæн хæдзарæмæ, сæ тугъдвæллад фиди æма сæ хъиамæтгун мади рохс нæмттæ æримисунмæ. Уотæ адтæй фарæ дæр. Уотæ уодзæнæй, æруагæс мин кæнуй, аци анз дæр. Цæстисугти хæццæ – имисæн бæрæгбон …

Сæ зæнæги дуккаг хестæр кизгæ Лидæ æй Икъати (Екъати) Анзори цардæмбал. Æ хъиамæтгун фиди рохс ном иссирдта æхе финст уадзевзæй æма ’й хæссæн нæ берæнимæдзон газет аргъаугути тæрхонмæ.

 

НÆ ХЪИАМÆТГИН ФИДÆ

 

Фидибæсти Устур тугъди,

Намуси надбæл цæугæй,

Фæууогæй си цалдæр цæфи,

Сæребарæ æрхастай.

Лескени гъæуæй Берлинмæ,

Автоматбæл федар хуæцгæй,

Не ’рхастай сæрмæ æгадæ,

Размæ цудтæ ду тундзгæй.

Дæ фæтæн реубæл майдантæ,

Уæлахези цитгин бони

Сæрбæрзондæй ку хастай!

Куд феронх уæн мах нур уони?..

Кадæ дин кæнæн – тугъдон!

Майи мæйи нæ Цæдеси

Цийнæ кодтонцæ адæм.

Нæбал цудæнцæ фæдеси,

Æрцудæй кæрон тугъдæн!

Тугъдонтæ уæд сæ фурцийнæй,

Сæрмæ гæлстонцæ ходтæ,

Рейхстагбæл дæр ниффинстонцæ

Сæ муггæгтæ устурæй.

 

Аци æрмæг мухурмæ цæттæ кæнун, уой ку базудтонцæ Цæмæхъати Сæлих æма Тамари цæуæт, уæд мин æмгъæлæсæй, корæгау балæдæрун кодтонцæ:

– Дæ Хуцауи хатирæй, корæн ди æма уæлдай арфæ ракæнæ нæ ноститæн, хъæбæрдæр ба нæ хестæр æнсувæр Виктори бийнойнаг, Æхсæрисæри гъæуккаг Боллоти Долæти кизгæ Верæн. Е берæ æнзти косуй Лескени астæуккаг скъолай райдайæн кълæсти ахургæнæгæй. Кади хæццæ хæссуй Цæгат Иристони æскъуæлхт ахургæнæги ном. Виктори хæццæ исгъомбæл кодтонцæ æртæ кизги æма биццеу. Етæ райстонцæ уæлдæр ахургонддзийнадæ, сæхуæдтæ дæр гъомбæл кæнунцæ сæ кæстæртæ.

Боллоон Верæ нæ ниййерæг мадæ Тамари хæццæ аст æма инсæй анзи фæццардæй, раст мадæ æма хе кизги хузæн. Цубурдзурдæй, е нимадта æма устур кадæ кодта аст сувæллони исхæссæг ниййерæгæн. Нæ хъиамæтгун фидæ цардæгас ку нæбал адтæй, уой фæсте нæ еумæйаг хæдзари берæ аллихузон хабæрттæ ’рцудæй: киндзæхсæвæртæ, зиантæ æма уони кæндитæ …

Нæ хестæр æнсувæр Виктор (Витя) æма æ уарзон уодæмбал Верæ лæкъунæрфугæй уотæ некæд загътонцæ, гъома, бафæлладан, кенæ ба фæрæзнитæй нæ хъæртæн …

Раст зæгъгæй, иннæ æртæ æнсувæри дæр некæд некæци гъуддагæй сæхе еуварсмæ раластонцæ, фал уæддæр устурдæр уæзæ ба етæ (Виктор æма Верæ) истонцæ сæхемæ.

Никки ба ма еума зæрдæхцæуæн хабарæн дæр æнæраргомгæнæн нæййес. Нæ минкъийæй ба сауæнгæ нæ раустурмæ мах ци дессаги синхбæсти фæццардан, кæми исгъомбæл ан, уоми сувæллон берæ ахур кæнун дæр нæ гъудæй. Нæ алливарс дæр цардæнцæ æгъдаугин, кадгин æма ахургонд бийнонтæ – уони аллихузи дæр бафæнзæ æма некæд фæррæдуйдзæнæ.

Синхонтæ алкæддæр кæрæдземæ сæ фарс бадариуонцæ, куд еу бийнонтæ, уотæ. Сæ кæрæдземæн кодтонцæ мадеуæг, æнсувæреуæг æма хуæреуæг. Нæ синхи бафæнзуйнаг бийнонти хестæртæ ба адтæнцæ: Гæмости Ибрагим, Хидирти Дзабола, Мæхæмæт, Хъожити Барис, Тахъазти Иса æма Елхъанти Эльбрус… Еци курухон хестæртæ нин ци рæсугъд æгъдæуттæ, фарнæ æма нæргæ кадæ ниууагътонцæ, етæ берæ æнзти фагæ ’нцæ цардамонæнæн нæуæг фæлтæртæн.

Хуцау уæхæн арфæ ракæнæд æма нæ тумугъ синхбæсти, уæдта нæ цитгин устур гъæубæсти еци агъазиау хæзна – фарнæ исæфт макæд уæд!.. Уой багъæуай кæнунбæл ка архайуй, уони цæрæнбонтæ ба берæ уæнтæ, нæ итигъд дуар дуйне нæбæл сабур уогæй!..

* * *

Цард æ хеваст кæнонтæ кæнæги кæнуй. Мадта, мадта!.. Еци æнæфинст фæззинд ба мæнмæ цæмæдæр гæсгæ кæсуй даргъ æфсæйнаг цæгтæгин рæхиси хузæн. Цæгтæ ’нцæ фæлтæртæ. Гъо, еу фæлтæр æййевуй инней. Уотæ ’й, Цæмæхъати фæрнæйдзаг Сæлих æма Тамари бафæнзуйнаг хæдзарвæндаг дæр. Сæ нимæдзæ, ку зæгъун, исхъæрттæй дæс æма æртинсæй адæймагемæ. Уæллаг сæ фулдæр фæккæнæд!..

Аци бийнонти кадгин хестæртæ Цæмæхъати Сæлих, æ уодæнкъай Тамарæ æма сæ дууæ цардгъæуагæ фурти Виктор (Витя) æма Руслан, гъулæггагæн, æнæнгъæлæги æносон дуйней евгед бацæнцæ… Рохсаг уæнтæ… Сæ фæсте ка байзадæй, уонæн ба хуæрзмæ ауодæнтæ. Уордигæй сугъзæрийнæ талатæ исуадзæнтæ.

Сæ кæстæртæ ба нур æртæ фæлтæри ’нцæ, æма уони кадгин хестæртæн ци нæ бантæстæй сæ уæлзæнхон царди, сæ ахили æма адæми пайдайæн искæнун, е син æртивæрæй бантæсæд!..

 ХИДИРТИ Валерий, Лескени гъæу.