Разагъди уруссаг финсæг Лев Толстой (1828-1910) æ рæстæги уотæ финста: «Раст над уæхæн æй: дæ разæй ка цардæй, уони гъуддæгутæ базонæ, балæдæрæ сæ æма идарддæр цо…» Аци зундгин загъд æнæмæнгæ æнхæсткæнуйнаг фæдзæхсти хузи бæргæ бæззуй махæн дæр, нæ Фидибæсти абони цардарæзти æма æ исонибони, хуæздæрбæл рæстуодæй архайун æхецæн ихæсбæл ка нимайуй, уонæн. Гъулæггагæн, еу æдулидзийнадæ нæмæ арæзт æрцудæй, Советон Цæдес фехалгутæ сæ фуртингунæй бустæги ку ниддæрæн кодтонцæ, советон доги хæццæ цидæриддæр баст адтæй – пайдахæссæг æй æви нæй, уой не ’взаргæй, – уони, уæд. Нур ма бæргæ фæсмон кæнæн…

Уотемæй ба евгъуд рæстæгутæй дæр берæ цидæртæ бафæнзун æнгъезуй, зингæ нин фæппайда уиуонцæ нæ абони размæцуди. Уомæ гæсгæ ба нæ газети мухур кæнуйнаг ан уой фæдбæл хецæн æрмæгутæ. Мæнæ абони ци уац мухур кæнæн, уомæн æ фиццаг хай кæсетæ нæ газети айразмæ номери.

*  *  *

Александр Æртиккаг Уæрæсей паддзах куддæр иссæй (1881 анзи мартъий), уотæ паддзахади цардиуаги идарддæри арæзтади фæдбæл уайтæккидæр  Зуймон галауани ци æмбурд исаразта, уоми радзубандигæнгутæй еу иссæй Министрти кабинети сæрдар Петр Валуев (1814-1890). Æма æ радзубандий загъта:

– Нæ паддзахади исарæзтдзийнадæмæ кадæртæ ци æййивддзийнæдтæ бахæссуйнаг æнцæ, етæ хъæбæр идард æнцæ мах бундорон цардиуагæй. Хуцауи фæндæй уæ бæрни ци æгæрон паддзахадæ æй, уоми цæрунцæ сæдæгай адæмихæттитæ. Алкæмæ дæр си ес æхе домæнтæ. Æма етæ ба Уæлдæрлæууæг хецауадæн гъæуама зундгонд уонцæ  æма сæ бартæ гъæуайгонд цæуонцæ.

Сугъдæг Синоди обер-прокурор Константин Победоносцев (1827-1907), фуркатайæй æ цæсгон къирхуз радардта, уотемæй загъта:

– Мæ фурмæстæй æма мæ тухст сагъæстæй мæхе ци фæккæнон, уой лæдæргæ дæр нæ кæнун… Гъавунцæ нин Уæрæсей цардмæ Конституци бахæссун – кæд уайтæккæ нæ, уæддæр бал уомæ фиццаг къахдзæф ракæнун. Æма е кæд æнхæстæй къохи нæма æфтуйуй, уæддæр ибæл байархайуйнаг ба æнцæ. Фал Конституци ци æй? Уобæл нин бæлвурдæй дзуапп дæттуй Нигулæн Европæ. Уоми бæстити ци Конституцитæ косунцæ, уони нисанеуæг æнæгъæнæйдæр арæзт æй айдагъдæр царди цидæриддæр æнæраст æма мæнгæттæ ес, уонæн тохæнгарз ун, уæдта ма кæрæдзей нихмæ аллихузон хийнæдзийнæдтæ  аразуни фæрæзнæ.

Нæ гъостæ нин æхснунцæ: бæсти сæрбæлтау гъæуй, ка си цæруй, уони минæвæртти хæццæ косун – еу хатдзæгмæ цæугæй. Фал ардæмæ закъонадæ федар кæнунмæ хунд ка ’рцæуа, уони бон бауодзæнæй, ци адæмихæттити минæвæрттæ уонцæ, уони гъудитæ æма сагъæстæ æнхæстæй равдесун æма уони исæнхæст кæнунбæл архайун? Махæн æндæрбæстагон цардиуагæ æма закъонадæ нæ бæззунцæ, мах аккаг нæ ’нцæ æма нæ некæми гъæунцæ. Æ гъудитæ адтæнцæ уæхæн:

– Хецауадæ фиццагидæр гъæуама мæтæ кæна, ци адæми сæргъи лæууй, уобæл. Мæнмæ гæсгæ е æй нæуæг паддзахадон уагæвæрди сæйраг рахуæцæнтæй еу.

– Туххæй дæр нин унаффæ  кæнунцæ æнæпайдахæссæг радзорæ-бадзорæгæнæн исаразунмæ.

– Зæнхкосгути сæргъи нæййес гъæугæ хецаудзийнадæ арæзт –  ниуæзтæбæл фæцæнцæ, косунмæ зийнадæ кæнун райдæдтонцæ.

– Земскаг æма сахайраг паддзахадон уагдæнттæ – дзæнгæдагæнæндæнттæ фестадæнцæ.

– Нæуæг тæрхондони уагдæнтти сæйраг куст иссæй, загъта-багътатæ.

– Мухури сæребарæдзийнадæ нæ уомæ ’ркодта, æма кæмæн куд æнтæсуй, уотæ дам-думтæ финсунцæ паддзахадон-хецауадон оргæнтæбæл, закъон закъон нæбал æй.

– Фæсарæйнаг дзæгъæлдзори бундорбæл арæзт нæуæг дзæнгæдадзæгъдæн нæ æгириддæр некæми гъæуй.

Уæззау доги ке цæрæн, уомæ гæсгæ нæ еци сор дзубандитæй гъæуй фæййервæзун æма пайдахæссæг гъуддæгутæмæ рахезун.

ИСТОРИОН ÆВДЕСÆНТÆ

Петр Фиццаг (1672-1725), Уæрæсей император: «Закъонтæ уотæ финсун гъæуй, цæмæй син рахатæ-бахатæгæнæн æгириддæр ма уа. Адæммæ рæстеуæгдзийнадæ минкъий ес, мæнгарддзийнадæ ба берæ. Æма раст гъуддæгутæн, цума фортецийæн (къасара недзаманти уотæ хониуонцæ – Ред.), уотæ буникъæхтитæ аразунтæ байдайунцæ…» Петри догæй нуриуæнгæ дæр закъонтæ æма указтæ аразун неци уоййасæбæл фæххуæздæр æй. Уæхæнттæй сæ исаразунцæ æма си фæууй равгитæ мæнгард «æнхæстгæнгутæн» сæхе хуарзæн си пайда кæнунæн…

Косун æма  архайун гъæуй? Архайун бæргæ гъæуй, фал куд, ци хузи мадзæлттæй? Уонæн дзуапп нæййес. Уотемæй ба Победоносцев фæууæлахез æй. Апърели кæрони ке ниффинста æма мухургонд ка ’рцудæй, еци Устур Манифести загъд ес: «Мах дзорæн, Уæрæсебæл еузæрдиуон ка ’й, уонæмæ, цæмæй ин рæстзæрдæй лæггадæ кæнонцæ, цæмæй архайуонцæ, Уруссаг зæнхæбæл ци цъифкалæнтæ калд цæуй, уони искунæг кæнунбæл, цæмæй федар кæнонцæ æууæнкæ æма хуæрзæгъдаудзийнадæ, кæстæр фæлтæри рæстмæ зундирахастæй гъомбæл кæнонцæ, архайуонцæ æнæрастдзийнадæ æма дæвдтитæ искунæг кæнунбæл, цæмæй паддзахадон уагдæнтти рæстдзийнадæ æма гъæугæ уагæвæрд æрфедар уа, уобæл.

Еци Манифестæй æхсæнадæн карзæй лæдæрдгонд цудæй цалдæр гъуддаги. Циуавæрдæр нæуæг райарæзтитæй еунæг дæр нæ!.. Еунæг адæмон минæвайрадæ дæр нæ!.. Гъæуама еугур гъуддæгутæ дæр æмбурдгонд æрцæуонцæ еу дзæмбуй!.. «Хе паддзæхти уарзун æма уонæбæл еузæрдиуон унæй», уæлдай еунæг дæр нециуавæр фæндитæ!.. Реформити нихмæ – унгæггæнæг æма кунæггæнæг мадзæлттæ!..

Æма си ци рауадæй? Уомæй Уæрæсей промышленнон кустуæттæ фулдæр продукци уадзун райдæдтонцæ, æви адæми нимæдзæ фулдæр фæцæй?.. Аци æма æндæр ауæхæн фарстатæн æнхæст дзуæппитæ раттунæн агъазиау дзубанди багъæудзæнæй æма уомæн ба газети фагæ равгитæ нæййес. Ка ’й зонуй, хецæн æрмæгутæй ма сæбæл дзордзинан. Нур ба, еугæр нæ дзубанди Александр Æртиккаги туххæй рацудæй, уæд ма нæ фæндуй æ исарæзт нæуæгдзийнæдтæй еуей кой ракæнун.

*  *  *

Император исуогæй, е кæддæр уотæ загъта: «Уæрæсейæн лимæнтæ нæййес. Етæ нин нæ агъазиаудзийнадæй тæрсгæ кæнунцæ. Махæн ес айдагъдæр дууæ æууæнккаг лимæни: уруссаг æфсад æма уруссаг флот!..»

Æма, æвæдзи, æ еци зундирахастмæ гæсгæ хъæбæр æновудæй архайдта бæсти æфсад æма флоти гъомусадæ бæрзондæй-бæрзонддæр кæнунбæл.

Александр Æртиккаг Уæрæсей паддзах ку иссæй, уæд ибæл, ку зæгъæн, цудæй æхсæрдæс æма инсæй анзи, фал уæдмæ хуарз балæдæрдтæй, тугъд адæмæн ци тогæйдзаг фæстеугутæ хæссуй, уой. Æ паддзахеуæгкæнуйнади тæккæ райдайæни Александр Æртиккаг алли мадзæлттæй дæр архайдта æхе æма æ Фидибæстæ тугъдтитæй багъæуай кæнунбæл. Иннердигæй ба æновудæй архайдта, уæрæсейаг æфсæддонти еугæр циуавæрдæр тугъди архайун ку багъудайдæ, уæд ин æнцондæр æма рæуæгдæр фадуæттæ тохунæн куд адтайдæ, уомæн равгитæ исаразунбæл.

Куд æ фидæ Александр Дуккаги ( уой ба Уæрæсейæн æхе медæгæ дæр æма  Европи адæмихæттитæй дæр беретæ худтонцæ Паддзах-Иссæребарæгæнæг) гъуддæгутæ идарддæр хæссæг, сабур цард аразæг, уотæ æ еугур зунд æма хъауритæй дæр архайдта, ци цитгин паддзахади сæргъи æрлæудтæй, уой тухæ æма кадæ иннæ фæсарæйнаг бæстити цæсти никки уæлдæр бунатмæ исесунбæл. Æ бæстæ фудæзнагæй багъæуай кæнуни туххæй райдæдта уруссаг æфсади уагæ нæуæг хузи райаразунмæ.

Æ еци архайдæй ци нæуæгдзийнæдтæ æнхæстгонд цудæнцæ, етæ кедæрти зæрдæмæ нæ цудæнцæ. Зæгъæн, кæмæйдæрти фегъосæн адтæй, гъома, Александр Æртиккаг уруссаг æфсади уæледарæси æндаг бакаст фæффудуинд кодта, зæнхкосгути дарæси хузæмæ ’й æртардта, зæгъгæ. Император,  æфсæддон дарæси гъуддæгути хуæрздæсни уогæй, æхуæдæг кастæй æ тохæг æфсæддонти уæладерæси кондмæ. Уомæн æма паддзах æхебæл бавзурста, кæд æма еци уæледарæс æндаг бакасти рæсугъд адтæй, уæддæр цæйбæрцæбæл унгæг æма зин архайæн адтæй, уой. Уомæ гæсгæ ба Уæрæсей уæди æфсæддон министр П.С. Ванновскийæн байхæс кодта, цæмæй æфсæддон уæледарæсæй рандæ кæнонцæ «æндæмæдавæн» уæлдай сæнттадæгæнæнтæ. Æфсæддон гъæуама алли минут дæр цæттæ адтайдæ рæвдзæй фæггæпп кæнунмæ, æ ихæстæ æнæхъорæй æнхæст кодтайдæ. Æфсæддонтæн цæттæ уæледарæс ке лæвардтонцæ, уомæ гæсгæ интендантон служби ихæс адтæй алкæмæн дæр æхе гурикондмæ гæсгæ æфсæддон дарæс хуйун.

Александр Æртиккаг æфсæддон ахурти рæстæг.

Уогæ айдагъ æфсæддонти уæледарæс æййивд не ’рцудæй нæуæг хузтæбæл. Александр Æртиккаг æхуæдæг æхе уодбæл бавзурста, тугъдон архæйдтити рæстæг уæрæсейаг æфсад æгæр кадавар ке адтæй уæди раззагдæр техникон фæрæзнитæй, уой фудæй æфсæддонтæ ци зиндзийнæдтæ æма гъезæмæрттæ æвзарунцæ æфсæддонтæ, уой.

Уомæ гæсгæ ба æ цæстæ дардта æфсæдтæ техникон ефтонггæрзтæй æнхæстдæр кæнунмæ. Императори рæстæги фæззиндтæй конструктор С.И. Мосини æргъудигонд топп, броненосецтæ дæр уой доги уадзун райдæдтонцæ. Еугур фæсарæйнаг паддзахæдти æфсæддон министртæ дæр устур цæмæдесдзийнади хæццæ æздахтонцæ се ’ргом, Уæрæсей Гæрзефтонг тухти ци нæуæгдзийнæдтæ зиннун байдæдтонцæ, уонæмæ.

Нæуæг æййивддзийнæдтæ хуæрзæрдæмæ фæббæрæг æнцæ Уæрæсей Гæрзефтонг тухти еугур къабæзтæбæл дæр.

Александр Æртиккаг Уæрæсей æфсæддон гъомусадæ дуйней тæккæ раззагдæрти æмбæрзæндæмæ исесунбæл цæйбæрцæбæл æновудæй архайдта, уобæл уой уомæ гæсгæ дæр æримистан, æма нæ Фидибæсти разамунд еугур рæстæгути еци гъуддагмæ бустæги агъазиау æргом æздахтонцæ. Уомæн æма еугур рæстæгути, æцæгæйдæр, æууæнккаг лимæнтæ некæд адтæй, сæ дæлбарæ нæ искæнунмæ гъавгутæ ба æгæр берæ дæр ма адтæнцæ. Æма уонæн ба сæ фудвæндитæ фегуппæг кæнунæн гъудæй, цæмæй адтайуонцæ бæрзæйсæттæн нихкъуæрд дæттунгъон Гæрзефтонг тухтæ. Æма нæмæ  алкæддæр адтæй, ес æма нæмæ, баруагæс уæд не ’знæгтæй, алкæддæр уодзæнæй. Уомæн ирд æвдесæн сæрмагонд æфсæддон операци. Дуйней тухгиндæр паддзахæдтæ кæд æма Украинæн тæккæ нуриккондæр тохæндзаумайæй, æхцай фæрæзнитæй æма ма берæ æндæр цæмæйдæрти агъазæй-агъаздæр кæнуй, уæддæр си неци уайуй, Уæрæсей æфсад æй тухгиндæр æма уæлахезондæр. Тухгиндæр ба ’й Уæрæсей агъазиау ауодундзийнади фæрци. Æма идарддæр дæр уотæ уодзæнæй, идарддæр дæр нæ нихмæ архайгутæ, цийфæнди ку фæккæнонцæ, уæддæр сæбæл æнæмæнгæ уæлахез кæндзинан.

ИСТОРИОН ÆВДЕСÆНТÆ

Куд паддзахеуæггæнæг Александр Æртиккаг, кæд хъæбæр карз адтæй, уæддæр уой хæццæ адтæй лæдæрагæ æма хатиргæнагæ. Кæддæр, дан, æфсæддон Орешкин уотæ хъæбæр фæррасуг æй ниуазæндони æма æхе дарун байдæдта бустæги æведауцæй. Бæргæ ’й сабур кодтонцæ, сауæнгæ ма ин, ниуазæндони фарсбæл Александр Æртиккаги ауигъд хузæмæ дæр райамудтонцæ: «Уæлæ дæмæ император кæсуй, æма уæддæр уомæй фефсæрми уо…» Е хузæмæ искастæй æма загъта: «Уæ императорбæл ту кæнун!..» Уæхæн миуи туххæй æфсæддони карз бафхуæруйнаг адтæнцæ, фал хабар бахъæрттæй императорæн æхемæ æма ’й нæ бауагъта бафхуæрун. Æцæг бафæдзахста, цæмæй ниуазæндæнтти æ хузтæ æгириддæр ма уонцæ. Уæдта ма байхæс кодта: «Орешкинæн ба зæгъетæ, æз дæр ибæл ту кæнун…»

Цума, нури бæрзонд хецауеуæггæнгутæй алке исарæхсдзæнæй æ фудгойгæнæгæн, уоййасæбæл зæрдхæларæй ниххатир кæнун.

*  *  *

Александр Æртиккаги æримисгæй, бунати уодзæнæй уой архайдæй ма еума гъуддаг æримисун. Нуртæккæ нæ нихмæ ка архайуй, етæ сæ уодæй-уод кæнунцæ Уæрæсебæл аллихузон фудимелитæ имисунæй, фудгин æй кæнунцæ, гъома, тугъдон æзмæнститæ ракъахæг, иннæ хуæдбарæ паддзахæдтæмæ лæборæг æй, зæгъгæ. Уотемæй ба паддзахади разамонгутæ – куд паддзахдзийнади доги, куд советон хецаудзийнади рæстæги, куд нуриккон Уæрæсей – алкæддæр адтæнцæ сабурдзийнади сæрбæлтау архайгутæ, сæ бæлдæ адтæй, цæмæй еугур адæмихæттитæ дæр æнæхъорæй сæ цардиуаги хабæрттæ аразонцæ, куд син хуæздæр æй, уотемæй. Уæхæн гъудибæл хуæст адтæй Александр Æртиккаг дæр. Нуртæккæ нæ бæсти нихмæ уæлдай карзæй ка архайуй, уонæй еу æй Франций нури президент Эммануэль Макрон. Æ бæсти историй, æвæдзи, бустæги хуарз нæ зонуй, æндæр ба ескæд фегъустайдæ, е ’мбæстаг зундгонд историк Анатоль Леруа-Болье (1842-1912) æ рæстæги уæрæсейаг император Александр Æртиккаги «Сабурдзийнадæ итауæг изæд» ке исхудта, уой. Тугъдтитæ æма æзмæнстити нихмæ федар тохгæнæг Александр Æртиккаг сæйраг ихæстæн сæ сæйрагдæрбæл нимадта, цæмæй Уæрæсе æнхæст кæна æхе медæгæ ци ахсгиаг лухкæнуйнаг фарстатæ ес, уони – æцæг, гæнæн ку нæбал уа, уæдта ескæци бæсти фарс дæр рахуæцун. Зæгъун гъæуй уой дæр, æма, Уæрæсейæн ескæци тугъдтити архайгæ ку рауайидæ, уæд император архайдта уонæй алкæмæй дæр æ паддзахадæн ести экономикон пайда ратонунбæл, уой хæццæ ба æхе бæсти еудзийнадæ багъæуай кæнунбæл. Æ еци цæстингасмæ гæсгæ ин устур аргъ кодтонцæ еугур европаг паддзахæдти сæргълæугутæ дæр.

Фал ин уæддæр нæ бантæстæй европаг паддзахæдти цардарæзтæй æхе æнæгъæнæйдæр исуæгъдæ кæнун. Еу рæстæги Уæрæсей æма Германий рахастдзийнæдтæ уазалдæргæнгæ цудæнцæ, уотемæй ба Германи, Австри æма Итали дзæвгарæ фенгондæр æнцæ кæрæдзей хæццæ. Уомæ гæсгæ ба Уæрæсей багъудæй Францимæ е ’ргом раздахун æма æ хæццæ æмцæдес бакæнун. Германий сæргълæууæг бардзурд равардта банкиртæн, цæмæй Уæрæсей хъазар гæгъæдитæ ист мабал цæуонцæ. Уомæй гъавта Уæрæсей бустæги æгудзæг уавæрмæ æртæрун, нæуæгæй æ нихмæ истохгæнгæй уой æ къæхти буни æрæнсæндунмæ.

*  *  *

Цæмæ гæсгæ æримистан аци рагон хабæрттæ? Цæмæй абони нæ цардарæзти хуæздæр искондбæл архайгæй зонæн, нæ Фидибæстæ еугур рæстæгути дæр цæмæй гъомусгин адтæй æма  цæй фæрци кæдæй æма кæдæй ардæмæ æй цитгин.

Нимайун гъæуй уой дæр, æма историй размæцудæн бауорамæнтæ нæййес. Уомæ гæсгæ ахсгиаг æй æндæр гъуддаг. Алли догæмæ дæр разиннуй æхе домæнтæ, кæцитими æвæрд фæуунцæ цардæййевæн аллихузон рахуæцæнтæ. Уони гъæуама æстæфæн нæ бæсти, уæдта нæхе ирисхъи дæр. Ку фæззиннунцæ, уæд сæ гъæуама бундоронæй балæдæрæн. Алли адæймагмæ дæр æхе нисантæ, æхе бæлдитæ ес. Нæ алливарс цидæриддæр цаутæ цæуй, уонæмæ алкедæр ни æхе сæрмагонд цæстингасæй кæсуй. Цирдæмæ цæуæн, уой ку нæ лæдæрæн, уотемæйти хецæнæй еуей ирисхъæн аразæн нæййес. Раст над ка равзурста æхецæн æ царди, етæ алкæддæр æвæсмон фæуунцæ. Рæстæгæййевæн доги ба фесинмæ ханхæбæл ку рацæуай, уæдта састи бунати байзайдзæнæ æма дæбæл де ’нæуарзонтæ сæ къæхтæй ниххæтдзæнæнцæ.

Æрмæг бацæттæ кодта ХЕКЪИЛАТИ Маринæ.