ДЗИДЗОЙТИ Валерий

Рæстзæрдæй æма кæрæдзей нимайгæй ци адæмтæ аразунцæ сæ медастæу рахастдзийнæдтæ, уони хæлардзийнадæ æцæгæйдæр æносон æй, сæ кæрæдземæн хæссуй хуарздзийнадæ, фарнæ æма уодæнцойнæдзийнадæ. Уомæн, æвдесæн æй Цæгат Иристон æма Кæсæг-Балхъари адæмти æхсæн ци æнсувæрон синхондзийнадæ исфедар æй, е. Уой фæткитæ æма æгъдæуттæн  сæ гъомусадæ, рæстæгутæ цийфæнди карз æма фидбилизтæ хæссæг ку разинниуонцæ, уæддæр нæ нидæндæр кодта. Гъе уой фæдбæл æй мæ абони дзубанди дæр.

Кавкази адæмтæ, уæлдайдæр ба ирæнттæ æма кæсгæнттæ, рагæй цæрунцæ фæрсæй-фæрстæмæ. Кæрæдземæн уарзон æма хæлар ке адтæнцæ, уомæн ба ес намусгин традицитæ. Гъулæггагæн, дууæ рагон адæмти хæстæгдзийнадæ федардæр кæнуни туххæй раздæр дзаманти ци дессаги хабæрттæ æрцудæй, уонæмæ нури уæнгæ нæдæр кæсгон, нæдæр ирон историктæ се ’ргом нæ раздахтонцæ. Абони ци темæбæл дзубанди кæнæн, е ба ахсгиаг æй нури царди дæр, æма, куд æнгъæл ан, уотемæй æрмæг фæццæудзæнæй газеткæсгути зæрдæмæ.

Рагон дзаманти Кæсæг æма Иристони адæмти æхсæн еудадзугон æма æнгом бастдзийнæдтæ ке адтæй, уомæн æ бундор федардæр кодта экономикон фарстати фæрци. Фиццагидæр зæгъдзинæн зæнхи туххæй. Хестæртæй куд игъосгæ æрцудан, уотемæй кæддæр ирæнттæ-дигорæнттæ æма балхъайрæгтæ æмхузонæй пайда кодтонцæ, цæйбæрцæбæл хъæрдтæнцæ, уæхæн хуæнхаг хезæнуæттæй Хъæрæсей. Е нæ, фал ма еумæ бæгъатæр тох исамадтонцæ, аци зæнхитæ фæстæдæр æхе бакæнунмæ ка гъавта, хуæнхон Дигори еци ездæнтти хæццæ.

Куд зонæн, уотемæй Цæгат Иристони цæгатварс тъæпæнтæ еугурæйдæр адтæнцæ кæсгон æлдæртти къохи. Зæгъæн, Дигори коммæ бацæуæнти хецауеуæг кодтонцæ Мулдартæ, Курттати коммæ хæстæг, нури Дзиуаригъæу кæми æй, е уæди рæстæги хундтæй Барукино æма адтæй Гиляхстанови. Барукинойæй нигулæнæрдæмæ ба – æлдæртти зæнхитæ: Кубатей-кабак, Эльтюхов-кабак, Камбекуков-кабак, Тузаров – кабак æма æндæртæ. Еудзурдæй, ирæнттæ хуæнхти дæлбазур зæнхитæй пайда кодтонцæ, айдагъдæр кæсгон æлдæрттæй барæ ку райстайуонцæ, уæд. Цæрæнбæнтти нæ адæм зæнхæбæл ке тухстæнцæ, уой туххæй ба берæ хабæрттæ фæдздзорæн ес. 1755 анзи апърели архимандрит Пахомий паддзахи хецауадæмæ игъосун кодта, зæгъгæ, ирæнттæ цæрунцæ хуæнхти æхсæн æнгон æма хъæбæр лæгъуз, анзæй-анзмæ син хуар нæ фагæ кæнуй, хумгæнди зæнхитæ сæмæ ке нæййес, уой туххæй.

Гъуддаг изолдæр уотæ адтæй æма хуæнхбæсти цæрæг бийнонтæй еуæй-еуетæ бардзурдтæ аразун райдæдтонцæ кæсгон æлдæртти хæццæ æма фæстæдæр раледзиуонцæ будурмæ. Уотæ цалдæр дигорон гъæуи исирæзтæнцæ кæрæдзей фæсте. Зæгъæн, Туйгъанти гъæу – нури Дур-Дур, Хъарадзаути гъæу (Хæзнидон), Кет, Хъæрæгъæц æма æндæртæ. Иристони истори æртасæг профессор Б. Скитский финста, зæгъгæ, Тæгиати зæнхитæ уæлдай фулдæр æфтуйæгтæ хастонцæ. Хабар уотæ адтæй, æма етæ ахæстонцæ, Цæгат Кавказ æма Фæскавказ ка еу кодта, еци сæйраг над – Арвиком. Мадта дигорæнтти зæнхитæн дæр минкъийдæр ахедундзийнадæ нæ адтæй, Фæскавказ æма Кæсæги хæццæ ке базар кодтонцæ, уой туххæй.

Нур ирæнтти хæдзарадон царди фулдæр нисанеуæг адтæй зæнхи кустæн. 1781 анзи уруссаг æфсади афицер Л. Штедери паддзахи хецаудзийнадæ рарвиста Иристонмæ æма финста: «… дзæхæрадæнтти етæ дæр, кæсгæнтти хузæн, зайун кæнунцæ хъæдорæ, турккаг нартихуар, болгæ, хуæргæнæстæ, еугуремæй фудæр ба цъæх тамаку. Еци хуарздзийнæдтæй базар кæнунцæ Мæздæги хæццæ. Етæ хуарз косунцæ сæ хумти, хуари уæлдæйттæ ба фонсбæл баййевунцæ кæсгæнтти хæццæ».

Ами нæ изолдæр зæгъун фæндуй: кæд Хуæнхон Иристон æхгæд адтæй XVI-XVIII æности, уæд фæстæдæр ирон адæмæн бастдзийнæдтæ ке фæззиндтæй Кæсæги хæццæ, уомæн устур ахедундзийнадæ адтæй. Уæди рæстæги Кæсæг базар кодта Уæрæсей хæццæ, хъиримаг хантæ æма Турки хæццæ. Аллихузи товартæ ба кæрæдземæй минкъий не ’лхæдтонцæ. 1747 анзи уруссаг къупецти къуар Хъизларæй æрцудæй Кæсæгмæ æма си адтæй 100 адæймаги. Кæд Иристонæн XVIII æноси фиццаг æмбеси бастдзийнæдтæ нæ адтæй Уæрæсей хæццæ, уæддæр Кæсæги зæнхæбæл фадуат адтæй уруссаг къупецтæ æма гребенскаг хъазахъæгти хæццæ базар кæнунæн. Æхца кæми адтæй, фал ирæнттæ гъæууонхæдзарадон продукттæ æййивтонцæ хъумацбæл, цæнхæбæл, æфсæйнагæй конд хæдзари дзаумæуттæбæл, хуар æма æндæр товартæбæл.

Зундгонд ахургонд Г. Клапрот 1807-1808 æнзти æ киунугæ «Балци Кавказмæ æма Гурдзимæ», зæгъгæ, уоми финста: «Дигорæнттæн сæ бон фæццæрун нæй æнæ Кæсæгæй. Ардигæй алкæд есунцæ цæнхæ, хуар ку не ’рзайуй, уæдта – хуар. Тиллæг не ’рзади цаутæ ба еци уæлхонх бæсти ахид фæууй».

Идарддæр Кæсæг, Иристон æма Уæрæсей æхсæн базарадæ никки хъæбæрдæр истухгин кæнунæн устур æнхус фæцæй, 1736 анзи горæттæ-федæрттæ Хъизлар æма Мæздæг арæзт ке æрцудæнцæ, е. Паддзахи хецауадæ гъавта Цæгат Кавкази экономикæй æнхæстæй испайда кæнун, æма уой туххæй аци цæрæнбунæттæмæ æрветун райдæдта хуæнхæгти, куд бонгинти, уотæ уони дæлбарæ ка адтæй, еци зæнхкосгути дæр. Зæгъæн, 1764 анзи 116 кæсгон бийнонти адтæй Мæздæги. Куд зонæн, уотемæй ами курдбадзи фулдæр косгутæ адтæнцæ ирæнттæ æма черкесæгтæ. Мæздæги алливарс исирæзтæнцæ кæсгæнттæ æма, этникон къуар «цъайтæмæ» ка хаудтæй, уæхæн ирæнтти еумæйаг гъæутæ. Ами цæрæг сомехæгтæ æма гурдзиæгти хæццæ сæ къохи адтæнцæ Теркæй Сунжи цæугæдонмæ берæ зæнхитæ. Нæуæг æрледзгутæн барæ адтæй æнæ пошлинæй базар кæнун. Куд сæ фæндæ адтæй, уотæ сæ продукттæ сæребарæй æййивтонцæ цæнхæбæл, æфсæйнаг æма æндæр товартæбæл. Фæстæдæр хуæнхæгтæ райдæдтонцæ æхцайæй базар кæнун, æма сæ равналæнтæ бæлвурд фæуурухдæр æнцæ.

Нуртæккæ нæмæ ци историон литературæ ес, уоми бæлвурд амунд цæуй, еуæй-еу хуæнхаг адæмтæ, уой хæццæ ирæнттæ дæр, ке адтæнцæ кæсгон æлдæртти дæлбарæ. Б. Скитскийи гъудимæ гæсгæ еци рахастдзийнæдти медес уæхæн адтæй, æма ирон феодалтæ архайдтонцæ, цæмæй сæ кæсгон æлдæрттæ æма сæ дæлбарæ адæм сæ базури буни бакæнонцæ, гъæуай сæ кæнонцæ, æма уой туххæй ба цæттæ адтæнцæ цийфæнди лæггæдтæ син кæнунмæ дæр. Фал кæсгон æма ирон адæмти дæлбареуæггæнæг гъæздуг рахастдзийнæдтæ нæ фæззиндтæнцæ дууæ синхаг хуæнхаг адæмти хæлардзийнадæбæл. Кæсæг æма Иристонæн уæди рæстæги адтæй æнгон политикон бастдзийнæдтæ æма XVIII æноси дæр устур æнхус фæцæнцæ ирон æхсæнæдти æма Уæрæсей рахастдзийнæдтæ хуæздæр кæнунæн.

Фæстæдæр Иристон Уæрæсей хæццæ ке байеу æй, е адтæй æнæмæнгæ бакæнуйнаг гъуддаг, æма ибæл рагагъоммæ дини косгутæй арæзт къамис берæ бакуста. Профессортæ Блити М. куд гъуди кæнуй, уотемæй Уæрæсей хецауадæ архайдта еци еудзийнади фæрци æ нисантæ Центрон Кавкази царди рауадзунбæл. Къамис æ архайд райдæдта 1745 анзи æма еудадзуг æнцадæй кæсгон æлдæртти æнхусбæл. Иристонмæ æй рарветуни агъоммæ канцлер А. Бестужев-Рюмин курдта, цæмæй пайдагонд æрцæуа кæсгон æлдæрттæ Магомед Атажукин æма Адильгирей Гиляхстанови лæггæдтæй. Бæлвурддæр ку зæгъæн, уæд паддзахи минæвæртти æдасдзийнадæ багъæуай кæнуни туххæй 1744 анзи декабри аргъауæни уæлдæр оргæн (Синод) дини косгутæй арæзт къамиси иуонгтæй алкæмæндæр равардта финстæгутæ кæсгон æлдæрттæ Адильгирей Гиляхстановмæ, Мудар Жангеров æма Батырмирза Мударовмæ. Амунд ба си адтæй, ци сæ исаразун гъудæй, уони туххæй бæлвурд хабæрттæ.

Хъизлари комендант В. Оболенский 1745 анзи Синодмæ фегъосун кодта, зæгъгæ, паддзахи æрвист адæм æрхъæрдтæнцæ Кæсæгмæ. Ами къамиси иуонгтæ бафусун кодтонцæ А. Гиляхстановмæ, æма имæ фæцæнцæ цалдæр бони. Саугин Пахомий игъосун кодта: «Адильгирей нæбæл исæмбалдæй устур кади хæццæ, æртæ бони фæцæй мах хæццæ, сауæнгæ ма нæ Тæтæртуппи ин ци зæнхитæ адтæй, уордæмæ дæр нæ бахъæртун кодта». Идарддæр Пахомий куд финста, уотемæй 15 майи адтæнцæ Иристони. Уæди рæстæги æлдар А. Гиляхстанови «тæтæртуппаг зæнхитæн» сæ географион æвæрдмæ гæсгæ син адтæй ахсгиг тугъдон-стратегион æма базарадон устур нисанеуæг. Æма уой туххæй аци зæнхити хецауæн XVIII æноси астæу адтæй уæлдай фулдæр кадæ цæгаткавказаг æлдæртти æхсæн.

Райдайæнæй фæстæмæ ирон дини косгутæй арæзт къамисæн дæр кæсгæнттæ кодтонцæ ахедгæ æнхус. Аци гъуддагбæл дзорæг æй, Минкъий Кæсæги зæнхæбæл минæваради косæндонæн бундор æвæрд ке æрцудæй, е. Фал 1765 анзи Турк ниццæхгæр æй, зæгъгæ, ирон хæдзарæн уæн нæййес Кæсæги, е дан, æй Белградаг бадзурди нихмæ.

Уруссаг-ирон рахастдзийнæдтæбæл дзоргæй XVIII æноси уруссаг документон æрмæгути куд финст ес, уотемæй кæсгон бонгинтæ дууетæн дæр кодтонцæ еудадзугон æнхус. Дини косгути Ирон къамиси поручик А. Бибирюлев 1747 анзи Синодмæ игъосун кодта, Хъизлари федарæй гъæуайгæнгути къуар æрвист ке æрцудæй саугин Пахомий Иристонæй Хъизлармæ бахъæртун кæнуни туххæй.

Æлдар Адильгирей Гиляхстанови æрдигæй ба, дан, æнхус уодзæнæй. Уордæмæ игумен Никъала æма е ’нсувæр Кайхосро Махотелови æдасæй исæмбæлун кæнуни фæдбæл. Къамиси разамонгутæ æнхус курдтонцæ Устур кæсæги бонгинтæй дæр, уæлдайдæр иннетæй нимадидæр æлдар Магомед Кургокинæй.

Уруссаг-ирон рахастдзийнæдтæ фæххуæздæр кæнунæн устур агъаз XVIII æноси фæцæй ирон æхсæнæдти балц Петербургмæ. Æ минæварадæ Хъизлармæ надбæл æрфусун кодта Минкъий Кæсæги Анзортæмæ.

Фиццаг ирон минæваради дзубанди Уæрæсей хецауади хæццæ хуарз æвдесæн æй кæсгон-ирон рахастдзийнæдтæн. 1751 анзи 29 октябри статс-секретарь æма фæсарæйнаг гъуддæгути Коллегий унаффæгæнæг В. Бакунин æма ирон минæвæртти фембæлди рæстæг фарста æрæвардтонцæ Иристони æндагон политикон уавæри туххæй. Загъд си адтæй: «… етæ кæсгон æлдæртти хæццæ, уæлдайдæр ба Адильгирей Гиляхстанови хæццæ æнцæ хæлар æма уарзон синхæгтæ. Фудголтæ ку нимпурсунцæ Кæсæги зæнхитæмæ, уæд сæ сувæллæнтти хуæздæр багъæуай кæнуни туххæй æрбарветунцæ Иристонмæ. Æма уой туххæй ирæнттæн кæсгæнттæй тæссаг нæй. Сæ еумæйаг нихмæлæууæг ка æй, уобæл дзубанди ку рацудæй, уæдта минæвæрттæ байамудтонцæ хъиримаг хантæмæ».

Дзубандий рæстæг минæвайрадæ байархайдта ирæнтти будурмæ раледзун кæнуни фарста ралух кæнунбæл дæр. Æма уой туххæй æрвист лæгтæ курдтонцæ Уæрæсей хецауадæй, цæмæй син фенхус кæна Фиййагдони æма Æрæдони дони фæйнæфарс зæнхитæ раттун «кæсгæнттæ Али Мурзинтæ æма Анзорти гъæутæй 10-15 версти уæлдæр». Уæди рæстæги Уæрæсе æма Турки рахастдзийнæдтæ вазуггин ке адтæнцæ, уой туххæй паддзахи хецауадæ ирæнтти курдиадæ нæ исæнхæст кодта будурмæ сæ раледзун кæнуни туххæй. Айдагъдæр син льготитæ лæвæрд æрцудæй Хъизлар æма Астрахани хæццæ базаради гъуддаги. Бæлвурддæр ку зæгъæн, уæд уæгъдæгонд æрцудæнцæ базаради пошлинитæ федунæй, æма син уæхæн гæгъæдитæ лæвæрд цудæнцæ Хъизлари.

Канцлер А. Бестужев-Рюмин куд нимадта, уотемæй уруссаг-ирон рахастдзийнæдтæ райрæзун кæнунæн ахсгиаг уодзæнæй кæсгон æлдæртти цæстингас ирæнттæмæ. 1752 анзи 29 январи феврали финстæг рарвиста Адильгирей Гиляхстановмæ æма си курдта: «… уоми ирæнттæн уæ зæнхитæбæл цæруни барæ ес Хъизлари базармæ цæунмæ, кенæ æндæр гъуддæгути фæдбæл. Æма уи уой корæг дæн, цæмæй хæларæй цæрайтæ еумæ. Архимандрит Пахомий ба ирæнттæн зæнхæ раттуни фарста гъæуама фæдзахстайдæ черкесаг æлдар инæлар Елимирзабæл.

Ирæнттæ ку базудтонцæ, æма син зæнхæ Уæрæсей хецауадæ нæ ратдзæнæй будури, уæд еуæй-еуетæ сæ цард сæхуæдтæ аразун райдæдтонцæ. Аци гъуддаги ба, фиццагидæр, фæппайда кодтонцæ сæ зонгæ кæсгон æлдæртти æнхусæй. Хуæнхбæстæй гъæугай ледзун райдæдтонцæ будурмæ. Архимандрит Пахомий игъосун кодта, зæгъгæ, раздæр кæсгон æлдар Кисиновмæ, Кашкатови ка цардæй, уæхæн дигорон биццеу фæстæдæр æрцардæй «Дурдурий» ка хуннуй, еци цæугæдон кæми æй, уоми.

Уруссаг-ирон рахастдзийнæдтæ XVIII æноси 50-60 æнзти уруссаг-ирон цихузæн уавæри адтæнцæ, уомæн Блити Макс ци хатдзæг искодта, уотемæй еугур бастдзийнæдтæ дæр федар кодтонцæ, куд экономикон, уотæ политикон бундорбæл дæр. Ирæнттæн тагъд рæстæги зæнхæ лæвæрд ке æрцæудзæнæй будуйрон рауæнти, е син устур нифс адтæй æма зæрдиагæй æнгъæлмæ кастæнцæ еци амондгун рæстæгмæ

Фал уæддæр юридикон æгъдауæй Иристони æндагон æдасдзийнади фарста лухгонд нæма æрцудæй. Æма уой туххæй Уæрæсей хецауадæ Иристон гъæуай кæнун кæсгон æлдæрттæн ке бабарæ кодта, уомæн уæди рæстæги устур ахедундзийнадæ адтæй.

Сахар Мæздæгæн 1763 анзи бундор æвæрд ке æрцудæй, уой фæрци аци региони бæлвурд фæффедардæр æнцæ Уæрæсей тугъдон-политикон арæнтæ. Уруссаг тæвагæ хъæртун райдæдта айдагъ Цæгат Кавказмæ нæ, фал ма бастдзийнæдтæ фæззиндтæй Гурдзий хæццæ дæр. Документтæ куд дзорунцæ, уотемæй минкъий кæсгон æлдар Асланбек Тасолтановæн Уæрæсей хецауадæ алли мæйæ дæр мизд фиста, Гурдзимæ надбæл цæрæг ирæнтти хæццæ бастдзийнæдтæ ке исаразта, уой туххæй.

Кæсгæнттæ XVIII æноси 60-70 æнзти агъазиау агъаз бакодтонцæ, Уæрæсей хецауадæ Иристонмæ ци геологон экспедицитæ исаразта, уонæн дæр. Фæсарæйнаг гъуддæгути Коллеги устур зиндзийнæдтæ æвзурста, уæди рæстæги вазуггин политикон цаути азарæй хузгин згъæртæ агоруни куст лæгъуз ке цудæй хуæнхбæсти, уой туххæй. Астрахани губернатор Н. Бекетовмæ 1767 æнзи декабри ци финстæг æрвист æрцудæй, уоми загъд ес, зæгъгæ, Иристони хуæнхон кустуæттæ ку фæззинна, уæд гæнæн ес, æмæ арæзт æрцæудзæнæнцæ æндæр рауæнти дæр, еугур гъуддæгутæ ба, дан, кæсгон адæми барæ бакæнун гъæуй, аци рауæн син кадæ ке ес, уой туххæй.

Фиццаг геологон экспедиций иуонгтæй еу адтæй ротмистр А. Киреев, æма 1768 анзи 21 июни финста, Иристонмæ ци балци исаразта, уой фæдбæл: «… раздæр Минкъий Кæсæги бацудан æлдар Росломбек Таусултановмæ, фал бунати нæ разиндтæй, æма мах дæр уæд æрфусун кодтан æндæр бонгин лæг Бæтæхъо Таусултановмæ. Хуарз нæ исиуазæг кодта, фæстæдæр ба нæ бахъæртун кодта ирон гъæумæ. Ардигæй мах рабалци кодтан Курттати коммæ. Бæтæхъо ба уоми байзадæй.

Иннæ экспедици Иристонмæ арæзт æрцудæй 1771 анзи. Разамунд ин лæвардта ротмистр А. Батырев æма хуæнхон мастер А. Кирхнер. Экспедиций хæццæ адтæнцæ кæсгæнттæ Давлатухъо æма Бæтæхъо Анзоровтæ, Мисост Дыкинов. Батырев 1771 анзи 2 декабри хецауадæмæ куд игъосун кодта, уотемæй, кæд экспедиций къохи хуарзæй ести бафтудæй, уæд айдагъдæр кæсгæнтти фæрци. Етæ еудадзуг архайдтонцæ уруссаг-ирон бастдзийнæдтæ аразунбæл æма сæ федар кæнунбæл. Гъуддаг уотæ рауадæй, æма аци экспедиций иуонгти æрахæста Курттати коми цæрæг, номдзуд ирон æлдар Есиати Бахтыгирей, 1769 анзи фæззæги хъазахъæгти тугъдон команди нихмæ тохи е ’нсувæр ке фæммард æй, уой туххæй.

Аци тæссаг уавæр экспедиций куст бакъулумпи кодтайдæ. Фал Бæтæхъо Анзоров æвæстеуатæй дзубанди кæнун райдæдта Есиати Бахтыгирейи хæццæ. Раздæр ци документти кой искодтан, уоми куд финст ес, уотемæй Анзоров Есиай-фурти исарази кодта, цæмæй экспедиций ма багъигæ дара. Еци хабарæн, дан, Уæрæсей хецауадæ неци зонунцæ, уæдта, дан, зиан æрцудæй æнæнгъæлти, æма нур уруссæгти ку нæ рауадзай, уæд дæхуæдæг исонибони уæлдæр хецауадæй æвудæй нæ райервæздзæнæ. Еудзурдæй, кæсгон хæлар Б. Анзорови æнхусæй экспедици идарддæр æ куст кодта.

Ами нæ идарддæр зæгъун фæндуй уой, æма уруссаг-турккаг тугъд (1768-1774 æнзти) æнтæстгинæй рахецæн æй Уæрæсей пайдайæн. Кючук-Кайнарджийскаг бадзурд арæзт æрцудæй, æма нур Иристон Уæрæсей хæццæ байеу кæнуни туххæй еугур цæлхдортæ дæр рагæлдзун багъудæй. Ирæнттæн кæсгæнтти хæццæ федар бастдзийнæдтæ ке адтæй, уой туххæй уруссаг хецауадæ лухгондбæл нимадта Иристон Уæрæсей хæццæ байеу кæнуни ахсгиаг фарста.

Уæрæсей фæсарæйнаг гъуддæгути коллегий сæргълæууæг Н. Панин къниаз Г. Потемкинмæ игъосун кодта, зæгъгæ, ирæнттæн кæсгон адæми управлений хецау астрахайнаг губернатори хæццæ ес æнæскъунгæ бастдзийнæдтæ, æма дан, кæд еу адæми хæццæ гъуддæгутæ аразæн, уæд иннемæ дæр хæстæгдæр æрбалæуун гъæуй. Уотæ 1774 анзи Цæгат Иристони фулдæр хай бацудæй Уæрæсей искондмæ. Аци цауæн ба устур ахедундзийнадæ адтæй ирон адæми политикон, экономикон æма культурон царди.

Хуæнхон синхаг адæмти хæццæ хæлар рахастдзийнæдтæ ке фæззиндтæнцæ, уой фæрци арæзт æрцудæй фæллойнæгæнæг дзиллити цæдес. Кæсгон, балхъайраг æма ирон зæнхкосгутæ еумæ ралæудтæнцæ се ’фхуæрæг бонгинти нихмæ. Аци гъуддагæн хуарз æвдесæн æй дигорон зæнхкосгути исистад 1781 анзи. Уæд дигорæнтти хæццæ байеу æнцæ «черкестæ» æма балхъайрæгтæ, уæлдайдæр абрек Бекбайи къуар. Уæди цаути архайдта Л. Штедер æма инæлар Фабрицианмæ игъосун кодта, зæгъгæ, Бекба ард бахуардта дигорæнтти хæццæ, байеу æй æхсæнади иуонгти хæццæ, домуй паддзахæн формалон æгъдауæй лæггадæ кæнун, раздæр ба, дан, устурзæрдиагæй службæ кодта Уæрæсей пайдайæн.

Еу æма дууæ хатти синхаг хуæнхаг адæмтæ нæ ралæудтæнцæ æндагон тухæгæнгути нихмæ. 1770 анзи кæсгæнттæ æма ирæнттæй арæзт æрцудæй «Хуæнхон командæ», æма си адтæй 206 адæймаги. Е бацудæй Мæздæги тугъдон гарнизони искондмæ. Уруссаг-турккаг тугъди архайдта фæстæдæр, æма дууæ адæмей хъæболтæ дæр сæхе равдистонцæ бæгъатæрæй.

Кæсгæнттæ æма ирæнттæ 1774 анзи 3 июни уруссаг æфсæдти хæццæ еумæ Мæздæги бунмæ архайдтонцæ хъиримаг-турккаг æфсæдти нихмæ карз тугъдтити. Г. Потемкини указмæ гæсгæ 80-аг æнзти размæмпурсæг командæ арæзт æрцудæй кæсгæнттæй, ирæнттæ æма мæхъæлæнттæй. Кæсгон инæлар-майор Горичи разамундæй 1784-1791 æнзти архайдтонцæ уруссаг-турккаг тугъди, фæстæдæр ба сæхе бæгъатæрæй равдистонцæ шведти нихмæ. Еугуремæй хъæбæрдæр ка фескъуæлхтæй, еци хуæнхæгтæ иронхуати нæ байзадæнцæ. Хъубадти Кирманæн лæвæрд æрцудæй майори цин, Туйгъанти Айтег æма Хъайтухъ Байгириев ба иссæнцæ капитантæ.

Раст ку зæгъæн, уæд, Иристон Уæрæсей хæццæ ке байеу æй, уомæн тæккæ агъазиаудæр фæстеугутæй еу адтæй, нæхе æрдигонау финсуйнадæ нæмæ ке фæззиндтæй, е. Нæ адæмæн фæззиндтæй равгитæ уæдиккон царди талингæдзийнæдтæй фæййервæзунæн, рохсдзийнади нæдтæбæл  ирисхъи хуæздæр исонибонмæ ранæхстæр унæн. Зонгæ кæнун райдæдтонцæ уруссаг ахурадæ æма культури хæццæ. Еци гъуддаги ахсгиаг агъаз фæцæй Ири дини къамиси архайд. Мадзæлттæ арæзт цудæнцæ айдагъ уруссаг æвзаг æма культурæ нæмæ æрбахæстæг кæнунæн нæ, фал ма цæмæй кæсгæнтти уодварни хæзнатæ дæр нæ адæмæн бæлвурдæй зундгонд адтайуонцæ. Æма уой фæрци дæр синхæгти хæлар рахастдзийнæдтæ ирæзтæнцæ.

Æма цæмæй идаддæр дæр нæ еци рахастдзийнæдтæ æнгомдæр æма федауцæдæр кæнонцæ, уой туххæй Нуртæккæ ци уавæри æнцæ, нæ дзиллæ, уæлдайдæр ба нæ ирæзгæ фæлтæртæ хуарз æма æнхæстæй зононцæ нæ адæми рагон цардарæзти æгъдæуттæ æма фæткитæ, нæ фиддæлти уодиконд æма зундирахаст. Уой ба ма ахур кæнун гъæуй кæсгæнтти, балхъайрæгти, нæ фарсмæ цæрæг æндæр адæмти истори.