Дууинсæй боней размæ æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй нæ Иристони номдзуддæр адæймæгутæй еу, Уæрæсей Федераций уæлдæр скъолай æскъуæлхт косæг, Цæгат Иристони науки æскъуæлхт архайæг, экономикон наукити доктор, профессор Тохъайти Хасанбийи фурт Нох. Зæрдристæй хъонц кæнæн, зæрдхъурмæй æй имисæн. Æ номерæнæн æрмæгутæ ба мухур кæнæн нæ газети абони номери 3-5-аг фæрстæбæл.

Тохъайти Нохи рохс ном имисгæй, зæрдæбæл æрбалæуунцæ æ цардвæндаги берæ аллихузон хабæрттæ. Уой дæр уомæ гæсгæ, æма етæ æнхæстдæрæй æвдесунцæ аци хумæтæг гъæуккаг биццеуæн кутемæйти бантæстæй æ карни гъуддæгутæ цæмæдесагæй-цæмæдесагдæрæй исаразун. Зæгъæн, мæнæ ауæхæн цау.

Æ рæстæги нæмæ уагъд цудæй газет «Социалистон Дигорæ». Æма си æ уацхæссæг Хайманонти Мæхæмæт ниммухур кодта уац «Нифсхаст фæсевæд». Советон доги цæргæ кæмæн рауадæй, етæ ма ’й гъуди кæндзæнæнцæ, уæд гъæууон скъолати ахурдзаутæй сæрдигон мæйти арæзт цæуидæ сæрмагонд бригадитæ, кæцитæ агъаз кодтонцæ бунæттон колхозтæн будуйрон кустити. Æма Хайманони-фурти  уаци дæр дзубанди цудæй Чиколай астæуккаг скъолай ахурдзаути бригади хъазауатон фæллойни туххæй. Мæнæ куд финста:

«…Звенотæ æма бригади хецæн иуонгти ’хсæн урухæй рапарахат æй социалистон ерис. Мæнæ Малити Джабраили звеной иуонг Тохъайти Нох дзоруй е ’мбал Тауасити Астанмæ:

– Гъæйтт-мардзæ, Астан, базмæлун кæнæ дæ синхон кизгутти, Мерон ни раздæр кæнуй.

– Ма Меронети æхсаст мах æхсастæй хуæздæр æй? – æ фарста багæлста бригади æригондæр иуонг Багданти Хъазбег.

– Уой бригади совет исбæлвурд кæндзæнæй, – зæгъуй Тауасити Анитæ.

– Хуæрзгъæдæ æхсаст æма цурддæр, рæфти нæ райони фæскомцæдесон фиццаг слетмæ цæун гъæуй, – дзоруй се ’мбæлттæмæ Баликъоти Лазæр. Чихтисти Мерони звено хуми уæллаг фарс, цума ’й кæронмæ берæ нæбал гъæуй, уой хузæн тундзгæ фæццæуй размæ. Сæ фарсмæ сурх туруса пæр-пæр кæнуй æма син сæ къох рæуæг кæнуй. Звеновод звенобæл æрзилдтитæ кæнуй, æстауй сæ кустигъæдæй, ефстаг кæрдæги халæ ку иссеруй, уæд æрлæууй æма кæми хилæ, кæми ба айуан кæнунбæл фæууй.

– Цæбæл тухсис, Мерон, бæх дæр ма æхе кæми равдолуй, уоми æрдо ку райзайуй, – æ дзурд багæлста Мудойти Батраз.

– Е рагон æмбесонд æй, уотемæй нæ гизæйлæгтæмæ фæдздзорун нæ гъудæй, – зæгъуй Гуæздæрти Аллæ.

– Æма ци? Сæ фæдздзурд син райстан æма син сæхемæ фæдздзурдтан. Цæмæй марддæр ан мах ба уонæй? – фæрсуй Гасанти Явæ.

– Раст зæгъуй Явæ, раст! – еумæ исдзурдтонцæ Цорити Валя æма иннæ кизгуттæ дæр.

– Мерон, уæд мæнæ премий гъуддаг ба куд уодзæнæй? – фæрсуй Басити Хъазбег.

– Хъазбег нур велосипедмæ æ гъостæ хафуй, – зæгъуй Гуæздæрти Катя.

– Мæнæ гизæйлæгти фæдздзурди фæдбæл ци премитæ конд æрцудæй, уонæй зæгъетæ? – фæрсуй Мерон.

– Уонæй, уонæй! Аллирдигæй исигъустæнцæ гъæлæстæ.

– Фиццаг велосипед мæнæ Фадзайти Зари, дуккаг – Темурти Зелимхани, æртиккаг ба – Зарончинцева Марияй. Патефонæй ба еумæ цæгъддзинан, – ходгæ-ходгæй син дзуапп равардта Мерон.

Уотæ дзубандигæнгæй сæ исæййафта бригади разамонæг Цакъоти Алексей.

– Уæ кустигъæдæ лæгъуз нæй, фал уи иннетæ дæр берæ фæстагдæр нæ ’нцæ, мæ хортæ, – загъта син Алексей.

– Алексей Михаили фурт а фæстаг рæстæг «хуарз» ке нæбал зæгъуй, уой нæ зонетæ? – звеной иуонгтæй кадæр исдзурдта.

– Æнæ багæпп кæнгæй, «æппа!..» зæгъун нæ гъæуй. Нерæнгæ нур ку райдæдтан косун, – зæгъуй Алексей.

– Нур бал нæ тиллæги æвзæрттæ ’нцæ хъæбæр хуарз. Гъæуама тиллæг уа! – исдзурдта Мерон…

*  *  *

Аци хабæрттæ хумæтæги не ’римистан – еуемæй, ирд æвдесæн æнцæ, еци рæстæгути кæстæртæ цæйбæрцæбæл тулаваст адтæнцæ æхсæнадæн пайдахæссæг гъуддæгути уодуæлдайæй архайунмæ, иннемæй ба уомæ гæсгæ дæр, æма цæмæй лæдæрд уа, Тохъайти Нох сауæнгæ æ еци кари дæр цæйбæрцæбæл лæгигъæдгун, цæйбæрцæбæл нисанмæтундзæг адтæй. Нæкæси, еци ериси уæлахезонбæл нимад æрцудæй Тохъайти Нох æма уомæн балæвар кодтонцæ велосипед дæр…

Нæ бон æй федарæй уотæ зæгъун, æма Тохъайти Нох алкæддæр фæнзта хуæздæрти: биццеу уогæй, фæллойни – æ хъиамæтгун фидæ Хасанбийи, ахури – æ хестæр æнсувæр Марклени, æгъдауи – кадгин хестæрти. Æвæдзи, уомæ гæсгæ ба æхуæдæг фæстæдæр æ лæгдзийнæдтæй адтæй фæнзуйнаг кæстæртæн.

Советон Æфсади рæнгъити æ ихæс рæстуодæй исæнхæст кæнгæй, 1965 анзи исæздахтæй æ райгурæн гъæу Чиколамæ. Æма ин æ уæди фæлтæрддзийнадæ нимайгæй (æфсади уогæй æй партий рæнгъитæмæ дæр райстонцæ), исæвзурстонцæ ’й фæскомцæдеси Ирæфи райкоми дуккаг секретарæй. Гъæйттæй бавналдта еци кустмæ, æма ин æнтæсгæ дæр берæ кодта. Фал, уæддæр æ зæрди ба адтæй æндæр фæндитæ – бæлдтæй уæлдæр ахургонддзийнадæ райсунмæ. Æ хестæр æнсувæр Марклен æ рæстæги каст фæцæй Мæскуй паддзахадон университети экономикон факультет, иссæй экономикон наукити кандидат, куста Цæгат-Кавказаг хуæнхон-металлургон институти. Æма Нох дæр, уой фæнзгæй, ахур кæнунмæ бацудæй еци ахургæнæндони экономикон факультетмæ.

Æ ахури рæстæги факультети ахургæнгутæмæ Нох цæйбæрцæбæл нимади адтæй, уомæн æвдесæн  æй е дæр, æма ’й æ ахур фæууни фæсте райстонцæ уоми аспирантурæмæ. Уоми дæр æхе бавдиста лæгигъæдгунæй, æнтæстгинæй багъæуай кодта экономикон наукити кандидати диссертаци. Еу рæстæг ракуста нæхемæ Цæгат-Кавказаг хуæнхон-металлургон институти, уæдта æ бийнойнаг Татьяни (студенттæ уогæй байеу кодтонцæ сæ цард) хæццæ рандæнцæ Украинæмæ. Æрбундор æнцæ сахар Николаеви. Идарддæр цудæй æнтæстгинæй æ наукон ирæзт. Цубур рæстæгмæ иссæй хуæздæр ахургæнгутæй еу, ниффинста æма рауагъта мухури цалдæр киунуги. 1985 анзи Мæскуй университети æнтæстгинæй багъæуай кодта экономикон наукити доктори диссертаци, райста профессори ном дæр. Æрлæудтæй зундгонд ахургæндти рæнгъи, фал тог тог æй, нæхердæмæ томар кодта зæрдæ. Æма ’й, нæхемæ рацо косунмæ, зæгъгæ, нæ республикæй ку байагурдтонцæ , уæд уайтæккæдæр исарази æй. Æма 1988 анзи косун райдæдта Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети экономикон факультети. Разамунд си лæвардта кафедритæн, факультетæн æхецæн дæр.  Устур кадæ ин адтæй е ’мкосгутæ æма студентти, университети, республики разамунди ’хсæн.

Уой фæдбæл нæ æримисун фæндуй, Тохъайти Нохи туххæй æ кæстæр æмгъæуккаг æма æмгустгæнæг, историон наукити доктор, профессор Баликъоти Тотраз (гъулæггагæн, е дæр абони не ’хсæн нæбал æй, рохсаг уæд…), кæддæр ци уац ниффинста, уоми ци зæрдтагон гъудитæ загъта, уони. Мухур сæ кæнæн, уæд сæ куд финста, уотемæй.

– Æз сæрустур дæн, æгайтима мин ес уæхæн разагъди æмзæнхон, цитгийнаг хестæр. Æз æй рагæй куд нæ  зудтон – куд ме ’гъæуккаг, фал комкоммæ ба аци адæймаги хæццæ лæгæй-лæгмæ базонгæ дæн 1995 анзи Цæгат Иристони паддзахадон университети тургъи. Базонгæ нæ кодта рохсаггаг Малити Нох. Æхцæуæн мин адтæй, куд кæстæр уотæ, мæнæ бабæй нæ зундгонд ахургонд лæгтæй еуей бафæсмардтон. Ци бон базонгæ ан, уæдæй фæстæмæ ми агурдта еунæг гъуддаг – архайæ идарддæр науки дæ ном ниууадзунбæл, ма ’рлæууæ æмбес надбæл. Æ хуæст мæбæл не ’суагъта æма си адæймаг боз цæмæннæ гъæуама уа!..

ТОХЪАЙТИ Нох, Цæгат Иристони муфтий ГУÆЦÆЛТИ Хаджиморат, зундгонд политикон æма хæдзарадон архайæг ХИДИРТИ Батраз æхсæнадон цитгин мадзали.

Баликъоти Тотрази радзубанди уой æвдесæг æй, æма Тохъайти Нохæн æхе æнтæстдзийнæдти æмбæрцæ ахсгиаг адтæй, наукон исфæлдистади хъазауат ка равзурста æма æ агъаз ке гъудæй, уонæбæл ауодун дæр. Æма æ фæрци ка фæррæствæндаг æй, науки аккаг бунат ка иссирдта, етæ ’нцæ дæсгæйттæ æма дæсгæйттæ – экономикон наукити кандидаттæ æма доктортæ. Цал æма цал студенттемæн ба иссæй лæмбунæг зундамонæг æма гъомбæлгæнæг – уони нимæдзæ ба, æвæдзи, бæлвурдæй банимайæн дæр нæййес. Цал æма цал диссертаций фæдбæл адтæй оппонент, цæйбæрцæ лекцитæ бакастæй айдагъ Уæрæсей нæ, фал фæсарæйнаг паддзахæдти уæлдæр ахургæнæндæнтти æма наукон артдзæстити дæр, цал æма цал конференций  кусти архайдта æ докладти хæццæ.

…Тохъайти Нохæн кæд æ наукон-педагогон куст агъазиау адтæй, берæ рæстæг æма хъауритæ харз кæнун ибæл кæд гъудæй, уæддæр æ уодиконд уæхæн æвæллайгæ адтæй, æма фагæ кодта нæ республики æхсæнадон-политикон царди дæр хъазауатонæй архайунмæ дæр. Адтæй нæ республики Парламенти дууæ фæдздзурдеми депутат, рæстзæрдæй æнхæст кодта æвзаргути æууæнкæй ибæл ци ихæстæ æвæрд адтæй, уони æма си дзиллæ дæр боз адтæнцæ…

*  *  *

Тохъайти Нохæн царди цидæриддæр бантæстæй, етæ æнæмæнгæ агъазиау æнцæ сæ социалон-æхсæнадон нисанеуæгæй, сæ ахедундзийнадæй æма ма берæ æндæр медестæй. Нохæн æхецæн дæр æхцæуæн куд нæ адтайдæ, фал уонæн сæ еугуремæй дæр æхцæуæндæр æма сæрустурдæйраг ба иссæнцæ æ тумугъ бийнонтæ, æ кæстæртæ æма уони цæуæт. Кæрæдзей нимайгæй æма лæдæргæй, кæрæдземæн аргъ кæнгæй, æмзунд-æмвæндæй аразтонцæ сæ цардиуагæ æ бийнойнаг Миряхина Татьянæ Ивани кизги хæццæ. Е дæр æй экономикон наукити доктор, профессор, куста Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети. Сæ дууæ кизги Ольгæ æма Асиат (Нохи мадæ Асиат ин æхе ном равардта) райстонцæ уæлдæр ахурадæ, иссæнцæ экономикон наукити кандидаттæ, алкæмæн дæр си ес æхе бийнонтæ, цæуæт.

Нох уæлдай сæрустур уидæ æ цæуæти цæуæти хуарз хабæрттæй. Уомæ гæсгæ нæ радзубандий кæронбæттæни ма уой зæгъуйнаг ан, æма Нохи зæрдæ æ бийнонтæн, æ кæстæртæн цæмæ бæлдтæй, уомæй сæ нæ Исфæлдесæг хайгин кæнæд.