Сталини æмархайгутæ æма, уæддæр еу хатт æ хæццæ ка фембалдæй æма дзубанди кодта, етæ еугурæй дæр сæ имисуйнæгти æнæмæнгæ баханхæ кæниуонцæ, е куд циргъзунд æма дзурдарæхст адтæй, уой. Мæнæ дæлдæр ци хабæрттæ мухур кæнæн, уони æ рæстæги æрæмбурд кодта зундгонд уруссаг финсæг Феликс Чуев, нæ бæсти разагъди адæймæгути хæццæ дзубанди кæнгæй. Мухури дæр сæ рауагъта.

Ку сæ бакæсайтæ, уæд нæ хæццæ исарази уодзинайтæ, куд цæмæдесаг æнцæ абони дæр ма, уобæл. Уогæ сæ айдагъ уомæ гæсгæ не ’римистан. Куд зонетæ, уотемæй нæ газети ахид мухур кæнæн евгъуд дзаманти берæ хабæрттæй цидæртæ – еуемæй, сæ цæмæдесдзийнадæмæ гæсгæ, иннемæй ба, етæ сæ медесмæ гæсгæ нæ абони цардмæ еуцæйбæрцæдæр барæ дарунцæ, æма нæ абони ахсгиаг фарстатæ æнтæстгинæй райаразунæн си зунди хай ку райсæн, уæд нин нæ гъуддæгутæ хуæздæр хузи æма æнтæстгиндæрæй райаразунæн хъæбæр фæййагъаз уиуонцæ.

Уотæ нæмæ кæсуй, мæнæ дæлдæр Сталини туххæй ци хабæрттæ бакæсдзинайтæ, уонæми дæр ес, сæ рæстæги дæр бунати ка адтæй æма нин абони дæр хе лæдæрунæн æма рæвдзæдæр архайунæн ка фæййагъаз уодзæнæй, зунди уæхæн фæрæзнæ. Уогæ – кæсетæ сæ æма сагъæс кæнетæ…

«НÆ ИМÆ КÆСЕТÆ!.. ПАДДЗАХИ КЪÆЛÆТГИНБÆЛ ÆРБАДУНМÆ ГЪАВУЙ!..»

Æригон Сталини æ революцион кусти туххæй уæди паддзахи фæсдзæуинттæ фиццаг хатт ку æрахæстонцæ, уæд имæ ахæстдонæмæ æ фидæ Виссарион бацудæй æма ин хъæбæр карзæй бауайдзæф кодта:

– Ду… Ду паддзахи нихмæ рацудтæ?.. Ду Никъалайи рагæлдзунмæ гъавис?.. Æма дæмæ ходуйнаг нæ кæсуй?.. Ци цæсгонæй æрбадунмæ гъавис паддзахи къæлæтгинбæл?..

 

«ХУÆЗДÆР АДТАЙДÆ, САУГИН КУ ИССАЙСÆ, УÆД!..»

Сталини мадæ Кеко фиццаг хатт ку исæфтудæй сахармæ, уой дæр Тифлисмæ, уæд æй бафæндадтæй тукæнттæй кæцидæрмæ бацæун. Фал е разиндтæй æхгæд – тукангæстæ рæфтад кодтонцæ. Æма сæмæ Кеко еци æнæбухсонæй дуар ку бахуаста, уæд ибæл етæ сæхе истилдтонцæ:

– Нæбал нæ ниууадздзæнæ?..

Уæд дин Кеко ку фæккомкоммæ уидæ, тукани сæрмæ æвæрд æ фурт Сталини устур хузистмæ. Еци мæстгунæй имæ рахес къохæй нивзиста:

– Неке кæсуй амæ дæр!.. Ауæхæн адæймæгути хæццæ мин коммунизм аразунмæ гъавуй!..

Тукани косгутæмæ мæстгун каст кæнгæй, нæбал æнцадæй æ гъæрæй Кеко. Уæд си кадæр милицæмæ фæххабар кодта, æма уордигæй цалдæремæй уайтæккæ дæр æрбахъæрттæнцæ. Сталини мади, æвæдзи, нæ фæсмардтонцæ æма ’й сæ хæццæ фæлластонцæ милици хайадæмæ. Фал æй ку базудтонцæ, ка ’й, уой, уæд æй уайтæккæ фæстæмæ рауагътонцæ.

Еци хабар нæ феронх уогæй, уæдта ма, æвæдзи, æндæр цидæр гъуддæгутæ уингæй кенæ æригъосгæй, уой фæсте ма æ фуртæн (е саугинбæл ке ахур кодта, уой æ зæрдæбæл даргæй) ахид уотæ фæззæгъидæ:

– Хуæздæр адтайдæ, саугин ку иссайсæ, уæд…

 

УАРЗОНДЗИЙНАДÆ ЦАРДИ ФЕДАУЦÆ ÆЙ!..

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Сталин æ хуæдтолги цудæй Мæскуй бунмæ фронт бабæрæг кæнунмæ. Хуæдтолги къæразгæй æндæмæ кæсгæй, еу рауæн бафеппайдта, бæрзæ бæласи аууони æригон æфсæддон æма кизгæ куд дзубанди кодтонцæ, уой, æвæдзи, сæ уарзон хабæрттæ кодтонцæ.

– Хуарз уайдæ, уартæ еци рауæн культури Хæдзарæ арæзт ку ’рцæуидæ, – æфсæддон æма кизги ’рдæмæ райамонгæй, – загъта Сталин.

Тугъди фæсте, еци рауæн, æцæгæйдæр, арæзт æрцудæй культури устур æма рæсугъд Галауан.

 

«ГУРДЗИЙ ÆНÆ МÆНÆЙ ДÆР БЕРÆ КЛАССИКТÆ ЕС…»

Зундгонд гурдзиаг поэт Илья Чавчавадзе æхсæрдæсанздзуд Иосиф Джугашвилийи æмдзæвгитæ ку бакастæй, уæд си уотæ фæббоз æй, æма ин загъта:

– Ду исуодзæнæ кенæ устур поэт, кенæдта – игъустгонд политик!..

Райдайгæ поэтæн е ’мдзæвгитæй еуцалдæр мухургондæй дæр рацудæнцæ, «Сосело» æма «И. Дж-швили», зæгъгæ, фæсномуги хæццæ. Мадта е ’мдзæвгитæй еуей ба кæддæр бахастонцæ скъолати ахургæнæн киунугутæмæ дæр, æма ’й æнæкæсгæй дзорун зудтонцæ еугур Гурдзий цæргутæ дæр – Сталин Сталин ку нæма адтæй, уæд (1895-1912 æнзти).

Рацудæй рæстæг, Сталин иссæй Советон паддзахади разамонæг, æма 1939 анзи, æртинсæй анзи ибæл ке æнхæст кодта, уой кадæн кадæртæ исфæндæ кодтонцæ е ’мдзæвгити æмбурдгонд ин хецæн киунугæй рауадзун. Хабар Сталин ку æригъуста, уæд еци «хъæппæрес» амидингæнгутæн сабурæй, фал цæхгæр хузи загъта:

– Гурдзий æнæ мæнæй дæр берæ классиктæ ес… Уадзæ æма си еу классик минкъийдæр фæууæд…

 

РАВАРДТОНЦÆ ИН ДУУÆ ХУÆРЗЕУÆГИ ДÆР ЕУМÆ

Сталин 1942 анзи æ косæнуатмæ фæдздзурдта артиллерий зундгонд конструктор В.Г. Грабинмæ æма ин загъта:

– Ду ци дзармадзан исаразтай, е фæййервæзун кодта æнæгъæнæ Уæрæсе дæр. Циуавæр хуæрзеуæг дин раттон – Социалистон Фæллойни Бæгъатæри Стъалу æви Сталини преми?

– Мæнæн си уæлдай нæййес, æмбал Сталин…

Равардтонцæ ин дууæ хуæрзеуæги дæр еумæ.

 

«ЦÆЙБÆРЦÆБÆЛ ИДАРДДÆР УАЙ…»

Сталин Троцкийи Уæрæсейæй иннæ ахæст адæймæгути хæццæ поездæй ке æрвиста, æвæдзи, уомæ гæсгæ ин Троцкий уотæ ку зæгъидæ:

– Цæйбæрцæбæл сабурдæр цæуай, уоййасæ идарддæр уодзæнæ…

– Мæнмæ гæсгæ ба, ду цæйбæрцæбæл идарддæр уай, уоййасæ сабурдæр уодзæнæ, – дзуапп ин равардта Сталин.

 

«КЕНÆ НЕФТЬ – КЕНÆ БА…»

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Сталин нæ бæсти уæди хæдзарадон разамонгутæй еуемæн, Николай Байбаковæн баихæс кодта, цæмæй хъæбæр цубур рæстæгмæ байгон кодтайуонцæ нефти нæуæг игурæнтæ. Байбаков хъæбæр батухстæй, уæхæн цубур рæстæгмæ е нæ къохи нæ бафтуйдзæнæй, зæгъгæ. Уæд ин Сталин цубурæй загъта:

– Уодзæнæй нефть – уодзæнæй Байбаков, нæ уодзæнæй нефть – нæ уодзæнæй Байбаков!..

Еци дзубандий фæсте цубур рæстæгмæ нефти нæуæг игурæнтæ байгон æнцæ Татарстани æма Башкирий.

 

 «МАДТА МÆНÆЙ ДÆР НЕ ’РУАГÆС КÆНУЙ!..»

Авиаций командæгæнæг И.Голованов еу æмбурди Сталини комкоммæ ку бафæрсидæ:

– Æмбал Сталин, цæй туххæй бадуй Туполев ахæстдони?

– Е фæсарæйнаг шпион æй, зæгъгæ, си дзорунцæ…

– Æма ди е ’руагæс кæнуй, æмбал Сталин? – фæрсуй æй Голованов.

– Æма дæуæй ба ’руагæс кæнуй?

– Мæнæй нæ!..

– Мадта, мæнæй дæр не ’руагæс кæнуй, – загъта Сталин.

Дуккаг бон, зундгонд авиаконструктор Туполеви рауагътонцæ ахæстдонæй.

 

«ÆМА БАБÆЙ Æ МУГГАГ НÆУÆГÆЙ НÆ РАЙЙЕВДЗÆНÆЙ?..»

Маршæл Катуков ба уæхæн хабар ракодта. Еухатт, дан, Сталини косæнуати куд бадтан, уотемæй нæмæ рауадæй инæлар Иванови кой.

– Е, мæнæ æ дзиуиттаг муггаг ка раййивта, еци Ивановæй зæгъетæ? – бафарста нæ Сталин.

– Гъо, – загътан ин мах.

– Æма æ нури уруссаг муггаг нæбал раййевдзæнæй? Уæ зæрдæ ибæл даретæ? – комкоммæ нæ бафарста Сталин.

Æ еци фарстайæн ин дзуапп раттун нæ бон не ’ссæй.

 

КÆДЗОС ÆМА ÆРГОМЗÆРДÆДЗИЙНАДИ ТУХХÆЙ НÆМÆ ХУÆРЗЕУÆГ КУ УАЙДÆ…

Устур Фидибæстон тугъди фæсте Курилти тухгин бурдæни рæстæг не ’фсæддонтæй фæммард æй хъæбæр берæ. Еу æфсæддон хаййæй ма си уодæгасæй фæййервазтæй айдагъдæр еунæг æфсæддон. Уой хæццæ ба ма е багъæуай кодта се ’фсæддон хаййи туруса дæр.

Сталинæн ку фегъосун кодтонцæ аци æфсæддони лæгдзийнади хабæрттæ, уæд исфæндæ кодта уомæн Советон Цæдеси Бæгъатæри ном раттун. Аци тугъдони æ уæлдæр лæууæг хецæуттæ ку бафарстонцæ, туруса багъæуай кæнун дæ къохи кутемæй бафтудæй, зæгъгæ, уæд син еци æргомзæрдæй равардта уæхæн дзуапп:

– Раст уин ку зæгъон, уæд туруса багъæуай кæнунбæл нæ адтæн еци тæссаг уавæри. Фиццагидæр мæхе уод багъæуай кæнуни сагъæс кодтон. Туруса ба мин хъори хуасæй уæлдай неци адтæй…

Сталин еци хабар фегъосгæй, загъта:

– Хъæбæр зин мин æй, кæдзос æма æргомзæрдæдзийнади туххæй нæмæ хуæрзеуæг ке нæййес, фиццагидæр æй аци æфсæддонæн раттинæ.

 

«ФЕРОНХ ДÆ, СТАЛИНÆН ЦИ ДЗУРД РАВАРДТАЙ, УОЙ?!,»

Тугъдон тæхæг Борис Ковзан, Устур Фидибæстон тугъди рæстæг фашистон хъæрццигъати нихмæ тохгæй, цуппар хатти уæхæн уавæрти бахаудтæй, æма знаги æ хуæдтæхæгæй комкоммæ ниццæвунæй æндæр фадуат ин нæбал уидæ… Æма цуппар хатти дæр сæрæгасæй байзадæй.

Уой туххæй ин исаккаг кодтонцæ Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. Аци хуæрзеуæг ин И.В. Сталин ку лæвардта, уæд æй бафарста, идарддæр ма дæмæ ци фæндæ ес, зæгъгæ.

– Мæ цæфтæ ку бадзæбæх уонцæ, уæд нæуæгæй исбаддзæнæн мæ хуæдтæхæгбæл æма дæрæн кæндзæнæн фашистти, – дзуапп ин равардта Ковзан.

– Мæнмæ гæсгæ, дæуæн фагæ ’й тохун, – загъта ин Сталин. – Хуæздæр уайдæ, академимæ ахур кæнунмæ ку бацæуисæ, уæд.

– Мæ бон не ’суодзæнæй академий ахур кæнун, – нифсæрмитæ ’й бæгъатæр тугъдон.

– Ду мин дзурд раттæ, ахур ке кæндзæнæ, уой туххæй!

– Дзурд дин дæттун, æмбал Сталин.

– Бийнонти уавæр ба куд æй?

– Æрæги нæмæ фæззиндтæй нæуæгигурд, биццеу…

Еци дзубандий фæсте Ковзан гъæунгæмæ ку рацудæй, уæд имæ уоми æнгъæлмæ кастæй рæуæг хуæдтолгæ. Шофер æй исбадун кодта æ фарсмæ, æма имæ равардта, нæуæгигурд сабийæн ци дзаумæуттæ фæгъгъæуй, уони тухт.

Ковзан фæстæмæ æрбаздахтæй æхе æфсæддон хаймæ. Фæдздзурдта имæ инæлар æма ’й фæрсуй:

– Идарддæр дæмæ ци фæндæ ес?

– Барæ мин раттетæ фæстæмæ нæуæгæй мæ хуæдтæхæгбæл исбадунæн.

– Уомæн гæнæн нæййес, – загъта инæлар, – феронх дæ, Сталинæн ци дзурд равардтай, уой?

«Неци æй феронх дæн…», – æ меднимæр нийнæфтæй Ковзан. Гæнæн ин нæбал адтæй, æма бахизтæй академий къæсæрæй. Фæлварæнти рæстæг еунæг фарстайæн дæр æ бон нæ бацæй дзуапп раттун, фал æй уæддæр райстонцæ академимæ…

 

«ЗАСЯДЬКО БÆРЦÆ ЗОНУЙ!..»

Бæсти дорæвзалуй промышленности министри бунатмæ кандидатæй бахастонцæ еу устур шахти директор Засядькой. Еугурæй дæр си хъæбæр феппæлдтæнцæ, фал кадæр уæхæн загъд кодта, гъома, карз ниуæзтæмæ æмхец æй, зæгъгæ.

Уой фæсте Сталин Засядькой æхемæ æрбахудта. Сталин ин агувзи дзаг водкæ рауагъта. Засядько ин арфæ ракодта, дæ цæрæнбон берæ уæд, зæгъгæ, æма агувзи дзаг водкæ фæддæлæмæ кодта.

Сталин ин дуккаг агувзæ дæр рауагъта, æма бабæй уой дæр Засядько инней фæдбæл рауагъта.

Сталин бабæй ин байдзаг кодта æртиккаг агувзæ дæр, фал æй е еуварс æрæвардта æма федарæй загъта:

– Засядько ниуæзтæн бæрцæ зонуй, æмбал Сталин.

Политбюрой нæуæгæй ку æркастæнцæ Засядькой фарстамæ, уæд Сталин æ фарс рахуæстæй æма загъта:

– Засядько ниуæзтæн бæрцæ зонуй!

Æма берæ æнзти дæргъи Засядько арæхстгин разамунд фæллæвардта нæ бæсти Дорæвзалуй промышленности министрадæн.

 

«НÆ ЕУГУРЕЙДÆР РАСАЙДТА!..»

Академик А.А.Богомолец берæ наукон æрмæгутæ фæффинста, цæмæй адæймаги цард фæддæргъвæтийнæдæр уа, уой туххæй. Исаразта нæуæг теори дæр. Сталин ин радех кодта институти сæрмагонд хецæн косæн бæстихай дæр. Фал академик æхуæдæг берæ нæ фæццардæй – 1946 анзи рамардæй 65-анздзудæй.

– Нæ еугурей дæр расайдта! – загъта Сталин, æ зиани хабар ин ку фегъуста, уæд.

 

«МÆНÆН БАХАТИР КÆНЕТÆ, ÆЗ АЦИ СТАНЦИЙ РАХЕЗДЗÆНÆН…»

Сталини 1948 анзи  бахудтонцæ нæуæг кинонивæ «Поезд идет на восток» фæууинунмæ. Фæтæги зæрдæ неци уоййасæбæл барохс æй аци кинонивæй æма къамиси иуонгтæй еуей фæрсуй:

– Мæнæ нуртæккæ поезд кæми æрлæудтæй, еци станцæ ци хуннуй?

– Демьяновка.

– Гъема, мæнæн бахатир кæнетæ, æз аци станций рахездзæнæн, – загъта Сталин æма залæй рацудæй.

 

СТАЛИНИ ФÆРЦИ – НÆУÆГ РАУАГЪДАДÆ

Рауагъдадæ «Советский писатель» ку исаразтонцæ, уæд уой фæдбæл Сталин уотæ загъта: «Хуарз гъуддаг æй, уæхæн рауагъдадæ ке исаразтонцæ, е, фал Пушкин, Толстой æма нæ иннæ классикти уадзимистæ уæд кæци рауагъдади мухур кæндзинан?»

Еци феппайуйнаги фæсте, уæд фæззиндтæй нæуæг рауагъдадæ «Художественная литература».

 

 «ХУЦАУÆЙ НÆ ТÆРСИС, ФАЛ МÆНÆЙ БА ФÆТТАРСТÆ?..»

Мæскумæ, Сталини хæццæ фембæлуни фæндæй Парижæй æрбацудæй, кæддæр Тифлиси дини скъолай еумæ ке хæццæ ахур кодта, æ еци æмбал, Франций зундгонд диникустгæнæг.

Сталини хæццæ фембæлуни размæ французаг иуазæг æ фусунти бафарста, гъома, мæ уæле, диникустгæнæг ци хъæппæлтæ гъæуама дара, уони искæнон, æви æнæуой уæледарæс?

– Хуæздæр уодзæнæй, æнæуой уæледарæс ку искæнай, уæд.

Иуазæг æма Сталин кæрæдзебæл зæрдиагæй бацийнæ кодтонцæ, берæ фæххабæрттæ кодтонцæ. Сæ фембæлди кæрони ба Сталин æ иуазæгæн æ костюми дус райвазта, æ медбилти бахудтæй æма ’й уотæ бафарста:

– Хуцауæй нæ тæрсис, фал мæнæй ба фæттарстæ, гъæй?..

 

«МÆНМÆ ÆНДÆР ФИНСГУТÆ НÆЙЙЕС!..»

Партион косæг Поликарповæн уæлдæр хецауадæ загътонцæ, зæгъгæ, ке ’й æрветунцæ финсгути Цæдеси секретари бунатмæ.

– Финсгутæ хевæндæ ’нцæ, уæдта еугурæй дæр расуггæнагитæ фæуунцæ æма уони хæццæ косун мæ бон нæ бауодзæнæй, – загъта Поликарпов.

Сталин Поликарпови дзубанди ку фегъуста, уæд имæ е уæхæн дзуапп рарвиста:

– Поликарповæн зæгъетæ, мæнмæ æндæр финсгутæ нæййес…

 

«ЦУППАР БОНИ БА ФИНСУНИ КУСТ КÆНÆД…»

Сталин æхемæ æрбахудта Фадееви æма Шолохови. Сæ дууемæй дæр цудæй ниуæзти тæф. Сталин сæмæ æхе хæстæгдæр байста æма Шолоховмæ дзоруй:

– Михаил Александри фурт, дæ хуарзæнхæй, зæгъай мин, ду æма Фадеев ниуæзтæбæл ку бафтуйетæ, уæд е цæйбæрцæ рæстæг рахæссуй?

– Къуæре, æмбал Сталин.

Сталин е ’ргом раздахта, стъоли фарсмæ Политбюрой иуонгтæй ка бадтæй, уони ’рдæмæ æма сабур гъæлæси уагæй загъта:

– Политбюрой иуонгти номæй хæссун уæхæн фæндæ: «Фæд-фæди къуæре ниуазунæй Фадеев æма Шолохов рахезæнтæ æртæ боней æмгъудмæ. Цуппар бони ба финсуни куст кæнæнтæ!»

 

«Е ЕЦИ РÆСТÆГ КÆД ФИНСГÆ ФÆККÆНУЙ…»

Сталин Фадеевмæ æхемæ фæдздзурдта æма ’й фæрсуй:

– Степан Злобини роман «Степан Разин» цæмæннæ бахастай Сталини премий номхигъдмæ?

– Злобин хуарз финсæг æй, фал æновудæй нæ архайуй æхсæнадон гъуддæгути, – дзуапп ин равардта Фадеев.

– Æма, æвæдзи, е еци рæстæг кæд финсгæ фæккæнуй? – æ дзубанди ин æрдæгбæл фескъудта Сталин.

 

ФÆСДЗУРД

Æ РÆСТАДÆ ÆНОСТÆМÆ ДÆР БÆРÆГ УОДЗÆНÆЙ!..

Кæронбæттæни ба ма уин еума хабар ракæндзинан. Цæветтонгæ, 1941 анзи 16 октябри Сталин зундгонд авиаконструктор Александр Яковлевмæ ку фæдздзурдта æхемæ, уæд æй е æ косæн уати баййафта цидæр киунугæ кæсгæй. Еуварс æй райвæргæй, Сталин Яковлевæн загъта, цæмæй бацæттæ кæна авиацион заводтæ Мæскуйæй æдасдæр рауæнтæмæ раййевуни пълан – уæдмæ немуцаг-фашистон æрдонгтæ хъæбæр æрбахæстæг æнцæ нæ Фидибæсти сæйраг сахармæ. Еци фæндæ исæнхæст кæнуни туххæй А.Яковлев исбадтæй уоми стъоли фарсмæ, райдæдта финсун, уотемæй фенгæс æй, Сталин уой размæ ци киунугæ кастæй, уомæ. Е адтæй А.Пушкини «Евгений Онегин».

Еци хабар, еуемæй, цæмæдесаг куд нæй – знаг Мæскумæ ку байервæза, уомæй хъæбæр тæссаг уавæр ку исæвзурдæй, уæд Сталин ба аййевадон киунугæ кастæй. Уоййасæбæл хебæлхуæцгæ адтæй, уоййасæбæл федарæй æууæндтæй, немуцаг-фашистон æрдонгтæ Мæскумæ ке неци хузи æрбайервæздзæнæнцæ, уой хæццæ ба æнæмæнгæ дæрæнгонд ке ’рцæудзæнæнцæ, уобæл. Иннемæй ба бафæнзуйнаг дæр æй абони цардиуаги гъуддæгутæ гъæугæ хузи райаразунæй ихæсгин ка ’й, уонæн. Уомæ гæсгæ ба нæ зæрдæ дарæн, ке сæ райевдæлдзæнæй мæнæ аци цаути туххæй хабæрттæ бакæсунмæ æма син ке фæппайда уодзæнæнцæ сæ комкоммæ ихæстæ адæми хуарзæн æнхæст кæнунæн.