ÆБАТИ Æхсарбег (астæуæй лæууй) Устур Фидибæстон тугъди хъазауатонти хæццæ Цитгин Уæлахези кадæн цитгин мадзали.

Советон доги Киеви арæзт æрцудæй Устур Фидибæстон тугъди музей. Уоми мраморæй конд стеллитæбæл сугъзæрийнæй финст адтæнцæ Украинæ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй уæгъдæ кæнгæй ка фескъуæлхтæй, еци советон тугъдонти номхигъдтæ. Уоми номхигъди тæккæ фиццаг финст æрцудæй Æбати Мæхæмæти фурт Æхсарбег. Æ ном ма æносонгонд æй, немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ уодуæлдайæй ци рауæнти тох кодта, уонæмити дæр.

Абони ба ин æ рохс ном имисæн ахсгиаг цаумæ гæсгæ – Советон Цæдеси Бæгъатæр Æбати Мæхæмæти фурт Æхсарбеги райгурдбæл 14 декабри исæнхæст æй сæдæ анзи (1923-1982).

Æбати Æхсарбеги туххæй нæ дзубанди Киеви Устур Фидибæстон тугъди музейи койæй райдайгæй «адтæй», зæгъгæ, хумæтæги нæ баханхæ кодтан. Уомæн æма, кæддæр нин æнсувæрон ка адтæй, еци Украини нуриккон нацисттæ хецауеуæг кæнун ку райдæдтонцæ, уæд советон цардарæзти хæццæ баст цидæриддæр адтæй, уони дæрæн кæнун байдæдтонцæ, сæ адæми син гермайнаг цагъардзийнадæй ка фæййервæзун кодта, еци Сурх Æфсад дæр син знаг фестадæй, сæ тогмондаг знагæй иссæребарæгæнæги æрбалæборæг фестун кодтонцæ… Етæ æррати миутæ ’нцæ, æма æррати догæ ба берæ нæ хæссуй. Цидæр уа, уæддæр еу бони сæри рæстдзийнадæ бабæй уæлахезон исуодзæнæй.

Махæн ба нæ адæми еугур фæлтæрæн дæр нæ фидтæлти кадæ æма намус гъæуама цитгийнаг уонцæ, æма сæ еци цитгинæй гъæуама бафæдзæхсæн нæ исонибони фæлтæртæн дæр.

Уомæ гæсгæ ба имисдзинан æма цитгин кæндзинан Фидибæсти сæрбæлтау рæстуодæй ка хъазауат кодта æма кæнуй, уони. Уонæй еу æй Советон Цæдеси Бæгъатæр Æбати Мæхæмæти фурт Æхсарбег.

Дигорай 3-аг астæуккаг скъола хæссуй Æбати Æхсарбеги ном.

Æбати Æхсарбег райгурдæй 1923 анзи 14 декабри Киристонгъæуи фæллойнæгæнæг зæнхкосæги бийнонти ’хсæн. Æ мадæ æма æ фидæ нимад адтæнцæ гъæубæсти цæргути ’хсæн фæллойнæуарзагæ, зæрдхæлар, рæстзæрдæ, хумæтæг æма æгъдаугин адæмбæл. Сувæллæнттæ син адтæй аст – фондз фурти æма æртæ кизги. Ахур сæ кодтонцæ фæллойнæ кæнунбæл, хуæрзæгъдау унбæл. Æхсарбег, скъолай ахур кæнгæй, каникулти рæстæг алкæддæр е ’нсувæрти хæццæ куста колхоз «Партизан»-и будурти.

Сæ царди хабæрттæбæл æновудæй архайгæй, бийнонтæ райдзастдæр исонибонмæ куд нæ бæлдтайуонцæ. Фал сæ еци бæлдитæй фæффудевгед æнцæ – райдæдта Устур Фидибæстон тугъд, æма уонæбæл нæбал адтæнцæ, æндæр гъуддæгутæ ранцадæнцæ сæ усхъитæбæл.

Æхсарбег ма уæд скъолай ахур кодта, фал ин уæди уавæртæмæ гæсгæ æ ахур уадзгæ рауадæй. Иннети хæццæ колхози косун райдæдта. Уæдмæ имæ – 1942 анзи августи фæдздзурдтонцæ æфсади рæнгъитæмæ æма иссæй тугъдон. Еци анз октябри ба архайун райдæдта Кавказ багъæуай кæнунбæл тогкалæн тугъдтити. Адтæй уæззау рæстæг. Фашисттæ æрбахъæрттæнцæ Кавкази хуæнхрæбунтæмæ. Æверхъау тогкалæн тугъдтитæ цудæнцæ Цæгат Иристони зæнхæбæл. Æхсарбег бахаудтæй дуккаг гвардион фестæг æфсади дивизий æхсæзæймаг полкмæ. Е тох кодта Иристони зæнхæбæл. Фиццагидæр Æхсарбег тугъди цæхæри бацудæй 1942 анзи октябри кæрони Лескен æма Чиколай фалдзос тугъдтити рæстæг. Фашистон æфсæдтæ æрбатудтонцæ Нальчикки бунмæ не ’фсæдти гъæуайкæнуйнадон фронт æма сæ них исаразтонцæ Дзæуæгигъæумæ. Сурхæфсæддонти минкъий къуар, се ’хсæн Æхсарбег дæр, бахаудтæй знаги æртухсти цæги. Фал гвардионтæ нæ фæттарстæнцæ. Æхсæз сахаттемæй фулдæр бæгъатæрæй тох кодтонцæ фашистон танкитæ æма бронетранспортерти нихмæ, пурхæ сæ кодтонцæ гранаттæй, топпитæ æма автоматтæй цагътонцæ размæмпурсæг гитлеронти.

Еци тугъди Æхсарбег мæрдтæмæ барвиста дæс фашисти, фæццæф æй æ рахес къох æма галеу къохæй райдæдта æхсун гранаттæ. Е ’мгъæуккаг Гъуцъунати В. уæззау цæф ку фæцæй, уæд æй командири бардзурдмæ гæсгæ рахаста тугъди цæхæрæй æма ’й медпунктмæ бахъæртун кодта.

Дуккаг Гвардион дивизиони хæйттæ 1942 анзи декабри кæрони æмпурсун райдæдтонцæ размæ, Иристони зæнхæ знагæй уæгъдæ кæнгæй. Æхсарбег архайдта æ райгурæн Киристонгъæу исуæгъдæ кæнунбæл тугъдтити. Æфсæддон æсгаргути минкъий къуари хæццæ е фиццаг бацудæй æ райгурæн гъæумæ. Гвардионтæ архайдтонцæ нифсхастæй, дæрæн кодтонцæ знаги техникæ æма тохæндзаумæуттæ, æфсæддонти. Уæдмæ фæззиндтæнцæ дивизий сæйраг тухтæ æма гитлеронтæ ледзæги фæцæнцæ. Æхсарбегæн æ райгурæн хæдзарæмæ бауайуни усмæ фæцæй, рауидта хеуæнтти æма уайтæккæдæр  фæннæхстæр æй идарддæр, знаги пурхæ кæнгæй.

Æбати Æхсарбеги бюст Дигорай Кади Аллейи.

Знагæй уæгъдæ кодта Сурх-Дигорæ, Чикола, Хæзнидон, Толдзгун. Уотемæй æй æрæййафта 1943 анзи фиццаг январь. Æхсарбег архайдта сахартæ Нальчик, Ессентуки, Кисловодск, Черкесск, Армавир, Усть-Лабинск, Крымск знагæй исуæгъдæ кæнунбæл тугъдтити.

Æбати Æхсарбег 1943 анзи сæрди æма фæззæги устур лæгдзийнадæ æма бæгъатæрдзийнадæ равдиста, фашисттæ Кубани «Голубая линия», зæгъгæ, ци федæрттæ исаразтонцæ, уони ратонунбæл æма Тамани æрдæгсакъадах исуæгъдæ кæнунбæл тугъдтити. Еци тугъдтити фæдбæл дивизий еугур æфсæддонтæн дæр райарфæ кодта Уæлдæр Сæйрагкомандæгæнæг И.В.Сталин. Уой фæсте ма уæхæн кадгин арфи финстæгутæ Æбай-фурт райста æстдæс хатти. Кавказбæл тохи æ тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй хуарзæнхæгонд æрцудæй майдантæ «Тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй» æма «Кавказ багъæуай кæнуни туххæй». Исаккаг ин кодтонцæ гвардий сержанти цин.

Устур Фидибæстон тугъди историй зингæ бунат ахæссунцæ 1943 анзи фæззæги советон æфсæдти бахизт Керчи донбакæлæнбæл Хъириммæ, æма ’й 1944 анзи уалдзæги знагæй исуæгъдæ кæнунбæл тугъдтитæ. Уоми лæгдзийнадæ ке равдиста, уой туххæй Æбати Æхсарбегæн исаккаг кодтонцæ Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. «Кубани дæлвæзтæ æма Тамани æрдæгсакъадах знагæй иссæребарæ кæнунбæл тугъдтити, Æбати Æхсарбег Мæхæмæти фурт æхе равдиста æцæг гвардионæй» – финст ес æ бæгъатæрдзийнади туххæй документи. Адтæй 1943 анзи 2 ноябри Керчи æрдæгсакъадахмæ фиццагидæр ци десантон тухтæ гæлст æрцудæй, уони хæццæ.

Къæйдорæй конд мемориалон фæйнæг Æбати Æхсарбегæн æ райгурæн хæдзари фарсбæл.

Знаги пулемет е ’хсунæй æрæхгæдта, бæрзæндæ 63,0 байахæссунæн ка тундзтæй, еци советон тугъдонтæн. Гвардий сержант Æбай-фурт бабурдæй знаги къилдунмæ, искунæг кодта пулеметæйæхсгути. Уомæй фадуат равардта еци бæрзæндæ байсунæн.

Тугъд цудæй Керчи райони гъæу Маяк фашисттæй исуæгъдæ кæнунбæл. Фæстæмæ æздæхæг фашистон æфсæддонти къуари еу вæрсти рахезгæй, Æбати Æхсарбег æрæхгæдта уонæн сæ над. Сæ хæццæ тох кæнгæй, рамардта знаги авд æфсæддони, дууей ба уацари райста. Байста си æртæ автомати æма топпи.

Бæрзæндæ 175-аг рази батальон уорæдта знаги контратакитæ. Хъауритæ æмхузон нæ адтæнцæ. Фашисттæ сæ еугур тухтæ дæр æрæмбурд кодтонцæ еци бæрзæндæбæл, артиллерий, минометти агъазæй цалдæр хатти атаки рацудæнцæ нæ десантонти нихмæ. Тугъдæн æ тæссагдæр усми Æбати Æхсарбег, е ’мбæлттæмæ фæдздзоргæй, знагбæл ехуарæгау топпадзагъд исамадта, уой фæсте лæгæй-лæгмæ тугъди бацудæй. Е ’мбæлттæ æй бафæнзтонцæ æма исистадæнцæ знаги нихмæ. Хъазауатон тохи фашистти фæлледзæги кодтонцæ.

Дууæ бонемæ Æбай-фурт ниццагъта дууадæс æма инсæй фашисти. Уацари райста знаги цуппар æфсæддони.

Райгурæн бæсти сæрбæлтау бæгъатæрæй тохæг, е ’хсардзийнадæй тугъдонти зæрдити фæууæлахез унмæ нифс ка бауагъта, еци æмбал Æбай-фурт æй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном ин раттуни аккаг».

Аци документи сæ къохтæ бафинстонцæ æхсæзæймаг гвардион полкки командир болкъон В.С. Александровский æма штаби хецау майор Н.В. Сапожников. Еци гъудий хæццæ исарази æй дивизий командир инæлар-майор Ф.В. Захаров. 1944 анзи 16 майи ССР Цæдеси Сæйраг Совети Президиуми Указмæ гæсгæ Æбати Æхсарбегæн лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри кадгин ном.

Æбати Æхсарбеги номерæни стенд мемориалон комплекс «Барбашови будур»-и.

Æбати Æхсарбег 1944 анзи апърели-майи архайдта сахартæ Керчь, Алуштæ, Ялтæ æма денгизон намуси сахар Севастополь исуæгъдæ кæнунбæл тугъдтити. Полк хуарзæнхæгонд æрцудæй Сурх Турусай орденæй. Еци æскъуæлхтдзийнæдти адтæй Æхсарбеги байвæрæн дæр. Уæззау тугъдтити Æхсарбег бабæй фæццæф æй, райста контузи, фал уæддæр тох кодта идарддæр.

Ралæудтæй уæлахезхæссæг 1945 анз. Æбати Æхсарбег архайдта немуцаг-фашистон æфсæдтæй Прибалтикæ, Польшæ, Искæсæн Прусси исуæгъдæ кæнунбæл, Берлин байсунбæл тугъдтити. Сахар Шауляй (Литва) фалдзос тугъдтити ци æскъуæлтхдзийнæдтæ равдиста, уони туххæй хуарзæнхæгонд æрцудæй Сурх Стъалуй орденæй.

Æбати Æхсарбеги тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй æ рæстæги финст æрцудæй аллихузон киунугути, дзиллон хабархæссæг фæрæзнити. Уой фæдбæл æримисдзинан еу хабар.

Зундгонд куд æй, уотемæй советон доги агъазиау æргом æздæхт цудæй ирæзгæ фæлтæрти патриотон гъомбæлади фарстатæмæ. Уотæ Цæгат-Кавказаг хуæнхон-металлургон институти дæр, арæзт си цудæй берæ аллихузон дзиллон мадзæлттæ. Зæгъæн, 1974 анзи аци ахургæнæндони студенттæ устур къуарæй балций адтæнцæ 38-аг Новороссийскаг хуæнхон-фестæг æфсæддон дивизий тохи намуси рауæнти. Еци рæстæг ма рабалци кодтонцæ Хъириммæ – бæгъатæр сахартæ Керчь æма Севастопольмæ.

Сахар-бæгъатæр Новороссийски уогæй син аци сахар гъæуайгæнæг ветерантæ студенттæн балæвар кодтонцæ киунугæ «Хъиримбæл тугъдтити бæгъатæртæ». Е мухурæй рацудæй Симферополи. Киунугæн раздзурд ниффинста Советон Цæдеси Маршæл, Советон Цæдеси дууæ хатти Бæгъатæр А. Василевский.

Киунугæ байгон æй не ’мзæнхон Æбати Æхсарбеги туххæй очеркæй. Мæнæ си еу скъуддзаг: «Сæумицъæхтæбæл ба – нæуæгæй атакæ. Мæлæтдзаг цæф фæцæй командир. Æма уæд фæззиндтæй сержант Æбати Æхсарбег, æма æ гъæлæсидзаг нигъгъæр кодта:

– Æмбæлттæ! Гвардионти кадгин ном ма фæхходуйнаг кæнæн. Размæ, Райгурæн бæсти сæрбæлтау размæ!..

Топпи нæмуг ин æ сæрæй æ ходæ фехста. Фал Æхсарбег уой æстæфгæ дæр нæ бакодта. Уадæй размæ. Фæккастæй фæстæмæ, æма, æфсæддонтæ еугурæйдæр æ фæдбæл ке уайунцæ, уой ку рауидта, уæд никки фæннифсгундæр æй.

– Ур-а-а-а! – райгъустæй советон гвардионти нæргæ гъæр. – Размæ, Райгурæн бæсти сæрбæлтау размæ!..

Мæнæ æрбахъæрттæнцæ знаги акъоппитæмæ. Æхсарбег еугурей разæй ниггæпп кодта уордæмæ. Байеудагъ æй лæгæй-лæгмæ тох. Знаг састи бунати байзадæй.

Еуцæйбæрцæдæр рæстæги фæсте бабæй нæуæгæй рампурстонцæ устур обауи ’рдæмæ. Гвардий сержант Æбати Æхсарбег нур дæр цудæй еугурей разæй. Е фиццаг бахъæрттæй обаумæ. Æ къохи адтæй Сурх Туруса. Æма имæ уотæ кастæй, цума еци туруса уинунцæ айдагъ атаки æмпурсæг æфсæддонтæ нæ, фал æ иристойнаг æмзæнхонтæ дæр».

Аци киунуги ма мухургонд æрцудæнцæ не ’мзæнхонтæ, Советон Цæдеси Бæгъатæртæ Дойати Давид æма Хъоцти Константини туххæй очерктæ дæр.

*  *  *

Тугъд рахецæн æй. Æхсарбег æрæздахтæй æ райгурæн Киристонгъæумæ. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте каст фæцæй Дзæуæгигъæуи æфсæнвæндаги техникум. Дæс анзей дæргъи фæккуста Узбекистани ССР-и æфсæнвæндæгти системи. Фал æ зæрдæ дзурдта æ райгурæн бæстæмæ. Æма æрæздахтæй. Косун райдæдта Цæголи-фурти номбæл совхози. Куста хумæтæгдæр бунæтти. Уой фæсте ба – Дигорай автотранспортон кустуати. Æ зæрдиаг фæллойни туххæй ин адтæй кадæ æма намус. Адæми ’хсæн цардæй лимæн æма ездонæй.

Аци номдзуд зæрдхæлар, адæмуарзон æма адæмæн уарзон адæймаг абони, гъулæггагæн, не ’хсæн кæд нæбал æй, (æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1982 анзи 13 майи), уæддæр нæ дзиллæй иронх нæй – цæруй, ка ’й зудта, уони имисуйнæгти æ кадæн рæстæгæй-рæстæгмæ арæзт æрцæунцæ аллихузон номерæн мадзæлттæ. Æ ном лæвæрд æрцудæй Дигорай 3-аг астæуккаг скъолайæн. Уой директори хуæдæййевæг гъомбæладон кусти фæдбæл Едзати Тамарæ нин куд радзурдта, уотемæй сæ ахургæнæндонæ бундорон исцалцæг кæнуни фæсте нæуæгæй байгон æй хуæрзæрæги, декабри райдайæни. Æма æ коллективæн кæд уоййасæбæл фагæ рæстæг нæ адтæй, Æбати Æхсарбеги райгурдбæл сæдæ анзи ке исæнхæст æй, еци ахсгиаг цау парахаттæй исцитгин кæнунæн, уæддæр æновудæй байархайдтонцæ цалдæр номерæн мадзали исаразунбæл.  Зæгъæн, Æбати Æхсарбег уæлдай æхсаргинæй фескъуæлхтæй хъиримаг сахар Керчь немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй исуæгъдæ кæнунбæл тугъдтити. Æма еци сахари абони дæр арфиагæй цитгин кæнунцæ не ’мзæнхон бæгъатæри рохс ном. Æрæги ба Дигорай æ номбæл скъолай æма Керчи 28-аг скъолай коллективтæ исаразтонцæ цæмæдесаг номерæн мадзал телебастдзийнади фæрци. Æбати Æхсарбеги, уæдта Устур Фидибæстон тугъди хæццæ баст берæ гъуддæгути фæдбæл фæххабæрттæ кодтонцæ, уæдта ма бадзубанди кодтонцæ сæ идарддæри æмгустади туххæй дæр.

Æбати Æхсарбеги рохс ном ма цитгингонд æрцудæй цалдæр æндæр мадзалемæй. Дигорай ци хæдзари райгурдæй æма ирæзтæй, уой фарсбæл æвæрд ес къæйдорæй конд мемориалон фæйнæг. Æ рæстæги Дигорай ци автотранспортон кустуати куста, е кæми æрбунат кодта, еци гъæунгæн дæр лæвæрд æрцудæй Бæгъатæри ном. Мемориалон бюст ин æвæрд æй Дигорай Кади Аллейи дæр. Æ ном æносонгонд æй, Гизæлмæ хæстæг Барбашови будури мемориалон комплекси дæр.

*  *  *

Нæ радзубандий кæронбæттæни ба зæрдиагæй арфæ кæнæн Дигорай Цæголти Геуæргий номбæл мемориалон музейи коллективæн, аци æрмæг мухурмæ цæттæ кæнгæй нин ке фæййагъаз кодтонцæ, уой фæдбæл.

Хекъилати Маринæ, журналист