– Гъей, хуарз адæм! Фæткъутæ, сурхвазæ фæткъутæ!

Фанерæй конд зæронд цумæдани сæр лæудтæй игонæй.

Æ тæккæ идзаг адтæй сурхвазæ фæткъутæй. Æ фарсмæ тæрази тæбæгътæй еуеми фæткъутæ, иннебæл ба – гири. Уæзамонæнтæ, хилæгæнагæ дууæ уасæнгей хузæн, лæуунцæ кæрæдзей æмних. Сæ уæлгъос ба лæууй Сандир. Æ зæронд къепкæ уотæ минкъий æй, æма æ сæри тенкабæл туххæйти хуæцуй; æ уæле ба, сауæнгæ æ фадигъолтæмæ ка хъæртуй, уæхæн дæрдгун пъæлито, бæмпæгхалæй уафт бæзгин хъурбæттæн ибæл баслæхъау æнгон тухт, æ къæхтæбæл сæрдигон туфлитæ.

Æрæгвæззæги уазал мегъæ æхе базарбæл æруагъта.

Сандир бафæлладæй еу рауæни лæуунæй. Æ астæуистæг инод рист кæнуй, цума си индис ниббадтæй, уоййау.

Къæхтæмæ уазал гъаруй. Уинуй, æ фарсмæ гъæдиндзæ æма бодæн ци рацæргæ силгоймаг уæйæ кæнуй, е дæр ехæнæй ниггокъа ’й. Усмæй-усмæмæ æ дууæ цъумур къохемæй æ фийсæрфæн æ фиймæ исесуй æма æ уомæл хиррит райгъусуй.

Æмæзмæлд кæнунцæ Сандири фæламбулайти адæм. Базар мудибиндзити катайаг æмæзмæлд кæнуй. Дув-дувæй ести бæлвурд дзубанди равзарæн нæййес.

Æнтъуснæг бонигъæдæ унгæг æрхун æфтауй Сандири зæрдæбæл, æвæдзи, уардзæй. Фæззигон арв къæрт фæууæд, æндæр ин банцайæн ба нæбал фæууй. Лæги сагъæсау æнкъард сæлфунæг. Мæнæ кадæр æрбацæуй зонтикки буни. Сандир æ армитъæпæн цидæр корæгау размæ ракодта, арвмæ искастæй. Нæ, нерæнги нæма уаруй. Фæззигон бон цубур æй. Изæри ба ’й фæстæмæ цæун гъæуй æ райгурæн гъæумæ. Фал ку неци рауæйæ кæна, уæд…

Æ катайæнгæс цæстингас адæмбæл рахæссуй. Федеуæги гъæр никкæнуй:

– Фæткъутæ, лæвар фæткъутæ!

Мæнæ еу зæронд уосæ комкоммæ ’рбацæуй Сандири ’рдæмæ. Цæстифæнникъулди бæрцæ нифс иссугъдæй Сандири зæрди. Фал уайтæккæдæр фæстæмæ æрминæг æй.

Зæронд уоси сау дарæсмæ кæсгæй, æнахур зæрдрист арцау рахизтæй æ уоди. Æнæмæнгæ, сау даруй…

Æвæдзи, æ фурттæй ескæбæл. Æма æ цæститæбæл рауадæй: фæццæунцæ мæрддзогойни адæм. Фæццæунцæ æма фæххæссунцæ сау киридзаг æнамонддзийнадæ… Адæм федар æнцæ, æндæра ’й куд бауорæдтонцæ сæ усхъитæбæл? Кутемæй?

– Сæ килæ цæй аргъ æй?

– Мæ мади хай, дæуæн сæ асландæрбæл ратдзæнæн. Æдеугурæй дууæ тумани.

Зæронд уоси фæлорс цæсгони æнæнимæдзæ æнцъулдти уойбæрцæбæл гъигæдзийнадæ бафеппайæн ес, æма Сандирмæ уотæ кæсуй, цума е адæймаги æнæкæрон хæлардзийнади нисан æй. О, фудуарзт тæрегъæди хузæн æй.

– Финддæс соми, фулдæр мæмæ нæййес, мæ хор.

– Мæ мади хай, дзæнæти ка зайуй, уæхæн фæткъутæ ’нцæ. Исахуадай си, дæ хуарзæнхæй, – Сандир минкъий хиринкъай æвзаги циргъбæл исиста фæткъуй æртæтегъон кардех æма ’й уосæмæ бадардта.

– Арфиаг уо, æруагæс ми кæнуй. Æхсæрдæс соми.

– Уæхæн фæткъутæ некæми иссердзæнæ. Дууæ туманебæл килæ лæварау æй.

Саударæг уосæ рацæйцудæй фæткъутæйдзаг цумæдани цорæй.

– Æвддæс соми! – æ фæдбæл гъæр кæнуй Сандир, фал зæронд уосæ нæбал æрлæудтæй.

– Æхсæрдæс соми! Раздæхæ!

Цума æгириддæр неци игъосуй, цума æппундæр неци уинуй, уоййау, адæмбæл æхе къуæрдтитæгæнгæ, сæргубурæй идардæй-идарддæр цæуй саударæг. О, еци бон уæлмæрдтæмæ уотæ цудæй æ мадæ дæр. Æрмæст уомæн æ дæлагистæбæл хуæстæнцæ дууæ уоси… Æнахур тухæ æ медбунатæй фенкъусун кодта Сандири. Æхуæдæг дæр æй нæ балæдæрдтæй, æнæзонгæ уоси фæндаг куд æрæхгæдта, уой.

– Игъосай, нæ мади хай…

Æ дзубанди кæронмæ дæр нæ фæцæй. Æхсгæ дорау ибæл исæмбалдæй зæронд уоси цæстингас, – уæззау æма æнтъуснæг. Фал Сандир нæ рартаста, æ цæстити æвеппайди ферттивдæн ци нисанеуæг адтæй, уой. Илгъ æви фудæнхæ?

– Биццеу, мæ мæгурбæл мæ ниууадзæ, – сабур æма лигъстæгæнæгау загъта фæсос гъæлæсæй зæронд уосæ:

– Ниммæуадзæ?

Æнахур унгæгдзийнадæй Сандири хорхи хæтæлтæ радунстæнцæ. Зин комидзагау ниннихъуардта æ сæтæ.

– Хуарз уосæ, – цæуæн, – тагъд-тагъдæй исдзурдта Сандир, – цæуæн, зæгъун, лæвар еу килæ хæссæ! Еунæг къапекк дæр мæ нæ гъæуй. Гæрр, еу адæмихатт дæр нæ ан? Цæуæн, цæуæн, дæ хуарзæнхæй.

Зæронд уосæ æнæууæнки каст кодта Сандири цæсгонмæ.

Уæдта е ’уæнгтæ куддæр æрбанцъулдтæ кодта фæттæрсæгау, фæстæмæ еу къахдзæф ракодта æма бабæй Сандири цæститæмæ комкоммæ нимдзаст æй.

– Ке дæ, е дин дæ хортæй бафсæдæд. Арфиаг уо…

– Ма мæ бафхуæрæ, – исервазтæй Сандири хъурæй, – ма мæ бафхуæрæ! Æви махæн ба мадтæлтæ нæййес! Цæуæн!

Зæронд уосæ гъавгæй ранæхстæр æй æ фæдбæл. Уæйæгæнæг фæткъутæйдзаг тæбæгъ барæнтæй исиста æма ’й нивгæдта бæзгин брезент дзæкъоли.

– Дæ сувæллæнттæн мæн номæй…

Фал зæронд уосæ æ бунатæй æзмæлгæ дæр нæ фæккодта.

Æ къох зир-зиргæнгæ æрæнцадæй цумæдани æвæрд уазал фæткъути лигъз бауæрбæл. Æ къох фæстæмæ ку исиста, уæд рæзи сæрбæл æнцъулдтæй байзадæнцæ – дууæ тумани.

– Ду дæр, мæ хор, дæ зæрди дзæбæхæн нæ лæууис ами аци уазал бони. Райсæ дæ фæткъути аргъ.

– Мæнæ мардæрцуд! – сонт гъæр фæккодта Сандир. – Æнæгъæнæ Иристонбæл мæ ходуйнаги гъæр ку нæ райгъуса!

Æхца фелваста æма сæ зæронд уоси къохи фæссагъта.

– Ма мæ æфхуæрæ, хуарз уосæ.

Æвеппайди Сандир бафеппайдта: саударæги цæститæ адтæнцæ уомæл. Цума асæй дæр фæмминкъийдæр, февзуддæр æй, уотæ имæ фæккастæй.

– Арфиаг уо, боз дæн дæ лæварæй. Мæ еунæг тугъдæй уæззау цæфтæй исæздагъдæй. Сæйгæдони хуссуй, фæййервæздзæй æви нæ, е дæр дууебæл æй. Нæ зонун…

Кæронмæ æ загъд нæбал фæцæй. Цæхгæрзилд фæккодта æма тагъд-тагъдæй фæннæхстæр æй. Адæми ’хсæн раги фæййаууон æй, уæддæр ма Сандир ба æ фæсте сæццæкæсæ кодта.

О, мæрддзогойни адæм цудæнцæ æ фæдбæл… Сандир лæдæрдтæй: дигорон æгъдаумæ гæсгæ фидæн æхе бæдолæбæл кæун не ’нгъезуй.

Æма æ фиди бæсти хæдзари хестæрæн æхуæдæг байзадæй.

Бæргæ æхе уорæдта, фал æй æ цæстисугтæ ба нæ фарстонцæ, гъæуама æ цæститæ сор адтайуонцæ. Сосæни мæйи, фурæдонугæй фæркитæ ка хауй, уæхæн зæнхи хузæн сор. Сор, æ цæстисуг никкалун ка нæ фæффæразуй, еци арвау. Мæрддзогойнæ цудæнцæ. Æносæй даргъдæр ниццæй гъæуæй уæлмæрдтæмæ фæндаг…

Е дууæ анзей размæ адтæй зумæги… Сæ хæдзарæ син немуц басугътонцæ…

Изæрдалингтæ кæнуй.

Фæткъутæ уæйæгæнæг æ мæтæйдзаг цæстингас адæмбæл рахæссуй, уæдта бабæй федогау нигъгъæр кæнуй:

– Гъей, хуарз адæм! Æлхæнетæ! Мудæй адгиндæр фæткъутæ, берæ мæмæ нæбал байзадæй, æлхæнетæ!

Мæнæ æ цормæ æрбалæуунцæ дууæ хуæрзарæзт силгоймаги. Сæ еу инней дæлагис æ цонг бацавта. Сæ цубур къобæлттæбæл æрæздухстæнцæ цидæр сирдти зинаргъ цæрттæ. Бæрзонд реутæбæл æнцойнæ кæнунцæ сирдти стъигъд къембуртæ. Æгас цума æнцæ, уотæ æрттевунцæ сæ цæститæ. Силгоймæгтæ ’нцæ фазæнтти хузæн. Цæбæлдæр сосæггай дзубанди кæнунцæ, гъæрæй ба ходунцæ.

Æ рæзти ку райевгъудайуонцæ, уомæй фæттæрсгæй, фал цума уони уингæ дæр нæ кæнуй, уотæ бабæй нæуæгæй нигъгъæр кодта адæми ’хсæнмæ: «Фæткъутæ! Сурхвазæ фæткъутæ!»

Силгоймæгтæ æ цори æрлæудтæнцæ. Сæ еу цумæданæй еу фæткъу исиста æма имæ æ листæг цæститæй ракæсæ-бакæсæ кæнуй.

– Сæ килæ цæй аргъ æй?

– Лæвар, мæ хуæртæ. Дууæ тумани. Шехерезади рæзбунæй ласт æнцæ.

– Е ба кæми æй?

– Фестæгдзæуæг имæ нæ цæуй, бæхгин ба имæ хъæртгæ нæ кæнуй.

Силгоймæгтæ билæскъелæ худт бакодтонцæ.

– Ами цъухæй рæвдзæ ’нцæ, адæми цæмæй нæ сайунцæ, уæхæнæй син неци ес.

– Кæд уæ нæ гъæунцæ, уæд уæ фæндаг идарддæр даретæ.

Силгоймæгтæй еуей реубæл сирди къембур æнахур змæлд бакодта.

– Спекулянт! Æз дин дæ бунат иссерун кæндзæнæн, уæхæн гурумухъ ку уай, уæд. Дæу æнгæрттæ тугъди будури байзадæнцæ, ду ба, уру, ами адæми сайис!

Силгоймæгтæ æ цорæй рацудæнцæ. Фал æвеппайди, æбуалгъ тасæй фестъæлфæгау сæ сæртæ фæстæмæ æмзилд фæккодтонцæ: сæ фæсте гъæрæй къæл-къæл кодта Сандир.

– Цæбæл ходис? – бафарста ’й, æгæрон æнæуинондзийнадæй æмрезæги ка ризтæй, еци гъæлæс.

– Уой мæхуæдæг зонун, – бустæги æдухст хузæй син дзуапп равардта фæткъутæ уæйæгæнæг. Нæ, нæ зудта Сандир, æцæгæйдæр цæбæл худтæй, уой. Уотид, æррæстæ… Еци бонæй фæстæмæ æ гъæлæсидзаг фиццаг хатт ниххудтæй. Фал цæмæн, уой нæ балæдæрдтæй…

Къæхтæмæ уомæл гъаруй. Æнгулдзитæ ех фестадæнцæ. Æ астæу æнтъуснæг рист кæнуй. Нæ, сувæллæнттæмæ ревæд армæй фæстæмæ раздæхæнвæткæ нæййес: æнгъæлмæ имæ кæсунцæ.

Идзаг цумæдани хæццæ сæ хæдзари къæсæрæй ку рахизтæй, уæд ма æ фæдбæл гъæр кодта æ сæйгæ хуæрæ Зариффæ:

– Сандир, горæтæй мин булкæ…

Мæгурæг, æ дзубанди кæронмæ нæ фæцæй… Зæрдæскъунæг хуфæгæй басор æй, æ бон исуолæфун дæр нæбал адтæй…

«Æрласдзæнæн, æрласдзæнæн…»

– Фæткъутæ! Фæткъутæ!

Æнгæрон имæ неке цæуй. Рæзæ неке æлхæнуй. Уæртæ еци лæг нартихуари инсад дууæ голлаги уайсахатдæр æрбауæйæ кодта, нур ба райхалдта æртиккаги комбаст…

Тугъд тагъд фæууодзæй… Нæхеуонтæ фæууæлахез æнцæ!..

Раст дзорунцæ еци силгоймæгтæ. Мæн æнгæрттæй дæр беретæ рандæ ’нцæ тугъдмæ… Мæн Даргъ Къохи станцæй фæстæмæ раздахтонцæ, гуппитæ æма æсхуститæгæнгæ. Аци дзедзедаймæ, дан, неке кæсуй. Нæ балæдæрдтæн. Гъæдæбæл мæ рахезун гъудæй.

Фал сувæллæнттæн дæр нана еунæгæй ци ракодтайдæ?..

Еци силгоймæгтæ дæр цæрунцæ æма мæн мадæ дæр цæруй!

Ухх! Гæггоги айкæй рантæсгутæ! Сумах æй кæцæй зонетæ, мæ фидæ гвардий сержант ке æй, уой… Тугъдæй ку æрæздæха, уæд æй фæууиндзинан!..

Изæрмелтæ сæхе ниллæггомау æруагътонцæ горæти сæрмæ.

Кæмидæр, уæртæ еци æврагъи фæскъилдун байзадæй æ райгурæн гъæу. Æнгъæлмæ имæ кæсунцæ сувæллæнттæ. Æвæдзи, син сæ мадæ зæрдитæ æвæруй…

– Дессаги фæткъутæ! Ка нæ си балхæна – фæсмойнаг фæууодзæнæй! Тагъд нæхемæ цæугæ кæнун!

Неке игъосуй Сандирмæ… Базари адæм минкъиййæй-минкъийдæр кæнунцæ. Æ астæу æнтъуснæги рист кæнуй. Иристони хуар не ’рзадæй. Сор дунгитæ басугътонцæ зайæг халæ… Зæнхæ нискъудтæ ’й. Сæ фæткъутæбæл нурмæ фæййаурстонцæ, хъазардæрбæл сæ рауæйæ кæндзинан, зæгъгæ… Сувæллæнттæмæ ма ци цæсгон равдесдзæнæн?

…Еци æхсæвæ дунгæ æбуалгъ ниуд кодта. Кæцæйдæр игъустæй æнахур маргъи тæссаг уасун… Сандир бадтæй æ сæйгæ æнсувæр Хасани уæлгъос. Æ мадæ хæкъурццæй кудтæй. Дунгæ ба еци зæрдунгæг ниуд кодта… Бонæрдæмæ ба æ цардæй рахецæн æй æ еунæг æнсувæр…

– Фæткъутæ! Сурхвазæ фæткъутæ!..

«Нæ, гъæумæ уотемæй фæстæмæ раздæхæнвæткæ нæййес. Уæдта еунæг булки аргъ ку рауæйæ кæнидæ æ фæткъутæй… Фæстаг хатт ма Хасан агурдта харбуз… Æнгъæлмæ имæ кæсунцæ е ’стонг бийнонтæ. Иннетæн неци æй, се ’хсæвæ бабæй картоф æма наси хуæрдæбæл дæр рарветдзæнæнцæ, фал Зариффæ, Зариффæ!»

Æрталингæ ’й. Æнахур аууæнттæ дууердæмæ кæнунцæ Сандири цорти. Æ фарсмæ силгоймаг æ гъæдиндзитæ æма бодæнтæ æфснайуй уорс баркъий. Базар ихæлуй. Сандир балæдæрдтæй: æ бийнонтæ фудæнгъæл фæцæнцæ æма ма фæстаг хатт изæрдалингти уазал фæлми ниййазæлдæй æ унгæг гъæлæс:

– Гъей, хуарз адæм! Балхæнетæ сурхвазæ фæткъутæ!..

Тугъд цудæй Берлини бунмæ…