20 апреля 2024

ТӔХОДУЙ ӔМА МӔ БӔЛДИТӔ КУ ИСУАДЗИУОНЦӔ ЦЪӔХ ТАЛАТӔ!..

05.08.2021 | 17:36

Еу адӕм сӕ хуӕздӕрти ку уинонцӕ ӕма син гъӕугӕ хузи ку кадӕ кӕнонцӕ, уӕд е ӕхцӕуӕн куд нӕй!.. Фал, ӕвӕдзи, никки ӕхцӕуӕндӕр е ӕй, ӕма ма иннӕ адӕмти цӕстиварди дӕр ку уонцӕ, етӕ дӕр сӕ рӕстуодӕй ку цитгин кӕнонцӕ.

Дзиллити уӕхӕн боздзийнадӕй ӕнхӕстӕй фӕххайгин ӕй нӕ алӕмӕти искурдиадӕгин ӕма ӕхсӕнадон архайӕг Абойти Петри фурт Заурбег. Уомӕн ӕвдесӕнӕн ӕрхӕссӕн берӕ дзурддзӕугӕ адӕймӕгути гъудитӕ. Зӕгъӕн, номдзуд Расул Гамзатов кӕддӕр мӕскуйаг агъазиаудӕр газеттӕй еуеми уотӕ финста: «Мӕнӕн устур бӕрӕгбони хузӕн фӕууй, Абойти Заурбеги нӕуӕг кустити хӕццӕ ку базонгӕ ун, уӕд.

Е хъӕбӕр хуарз ӕма арӕхстгинӕй ӕвдесуй Кавкази цӕрӕг адӕмти историон цаутӕ, уӕлдай хъӕбӕрдӕр ба арӕхсуй Нарти кадӕнгити архайгути фӕлгонцтӕ аразунмӕ. Амӕй размӕ Абойи-фуртӕн Мӕскуй ци кустити равдист байгон ӕй, уобӕл адӕймаг ӕ цӕстӕ лӕмбунӕг ку рахӕссуй, уӕд ӕ бон федарӕй зӕгъун ӕй: ирӕзуй бонӕй-бонмӕ хузӕгӕнӕги искурдиадӕ. Уӕлдай хъӕбӕрдӕр ба ма деси ӕфтаунцӕ Устур Фидибӕстон тугъди цаутӕ ӕма, Иристони алӕмӕти ӕрдзи туххӕй ци дессаги нӕуӕг уадзимистӕ исаразта, етӕ. Мӕ зӕрдӕмӕ никки хъӕбӕрдӕр ба цӕуй, е ирон литератури бундорӕвӕрӕг Хетӕгкати Къостай туххӕй ци зӕрдӕмӕгъаргӕ портрет исхузӕ кодта, е. Адӕймагмӕ уотӕ фӕккӕсуй, цума имӕ цитгин поэт нуртӕккӕ хузӕй исдзордзӕнӕй… Берӕ, хъӕбӕр берӕ арфи дзурдтӕ зӕгъӕн ес искурдиадӕгин хузӕгӕнӕг, мӕ хуарз хӕлар Абойти Заурбеги туххӕй. Рӕствӕндаг уо!»

Бӕргӕ зӕрдиагӕй райарфӕ кодта курухон Расул ӕ кӕстӕр ӕнсувӕр Заурбегӕн рӕствӕндаг уо, зӕгъгӕ, фал… Фал.. Ци загъдӕуа карнӕн, нӕ ӕригъуста еци арфӕмӕ, нӕ ’й исаккаг кодта Абойти разагъди лӕгӕн… Зумӕги, дан, арв нӕ гъӕр кӕнуй. Ӕгӕрдӕр ма гъӕр кӕнуй, уодтӕ ӕгӕрдӕр ма зӕрддзӕф кӕнуй… Гъе уотӕ фегуппӕг ан, 2000 анзи феврали, ци ӕнамонди хабар райгъустӕй, уомӕй – еци цъемос бӕнтти Мӕскуй ӕбӕрӕгӕй фесавдӕй Абойти Заурбег… Айдагъ Иристони адӕм нӕ хъонц кодтонцӕ, фал Мӕскуй дӕр ӕма ма берӕ рауӕнти дӕр, Заурбеги кадӕриддӕр зудта, уӕдта ин ӕхе комкоммӕ ка нӕ зудта, фал е ‘сфӕлдистадӕ хӕстӕг кӕмӕн адтӕй, етӕ дӕр. Уӕдӕй абони уӕнгӕ рацудӕй ӕхсӕрдӕс анземӕй фулдӕр. Ӕхсӕрдӕс уӕззауӕй-уӕззаудӕр уаргъи хузӕн нӕ зӕрдитӕбӕл уӕзӕ кӕнуй ӕ карни ӕбӕрӕгдзийнадӕ: ци ’рцудӕй, ци бацӕй, кӕми ’й агорӕн… Нӕбал ӕй, зӕгъгӕ, зӕгъунбӕл дӕр ку нӕ арази кӕнуй зӕрдӕ, ӕхуӕдӕг дӕр нӕмӕ ку некӕцӕй зиннуй.

… Мӕнӕ ’й минкъий раздӕр куд баханхӕ кодтан, уотемӕй Абойти Заурбег айдагъ искурдиадӕгин хузӕгӕнӕг нӕ адтӕй, фал ма дессаг ӕскъуӕлхтӕй поэзий дӕр, е ’мдзӕвгитӕ ахид мухургонд дӕр цудӕнцӕ. Уонӕй еуеми уотӕ финста:

Тӕхуды ’мӕ мӕ бӕллицтӕ

Куы суадзиккой цъӕх талатӕ,

Нӕ иумӕйаг дыргъбӕласыл

Куы ӕрзаид хӕрзад дыргътӕ,

Куы ӕрхонин нӕртон куывдмӕ

Ӕз иууылдӕр нӕ адӕмы,

Ӕмӕ фӕрнӕйдзаг зарджытӕ

Куы айхъуысид нӕ хӕхбӕстыл!..

Нӕбал ин бантӕстӕй ӕ еци фӕндӕ исӕнхӕст кӕнун, ӕ уарзон Иристони, ӕ хъазар ӕмзӕнхонти хӕццӕ нӕртон кувди фӕццийнӕ кӕнун, фӕрнӕйдзаг зартӕ фӕккӕнун…

Аци анз 1 августи Уӕрӕсей Федераций ӕма нӕ республики адӕмон хузӕгӕнӕг, Абойти Заурбеги райгурдбӕл исӕнхӕст ӕй дӕс ӕма цуппаринсӕй анзи.

Ӕма ин ӕ ном иссерун нӕхецӕн банимадтан, ӕнӕмӕнгӕ, исӕнхӕсткӕнуйнаг ихӕсбӕл ӕма мухур кӕнӕн, Абойти Заурбеги конд хузтӕ, уӕдта ӕ финст уац ӕма ӕмдзӕвгитӕ.

 

         КӔМ ДӔ?

Абойты Зауырбегӕн

Хъӕбул йӕ уарзт ныййарӕгыл нӕ ивы,
Фӕлӕ нӕ дӕ, ӕвӕццӕгӕн, ӕвыд…
Кӕм дӕ, Зауыр, кӕд ма дӕ цӕст ӕрттивы,
Цы хӕлӕг кӕныс махӕн уӕд дӕ уынд?
 
О, мысынц дӕ нӕ Иры урссӕр хӕхтӕ,
Фӕзмы дӕ зарӕг знӕт дӕтты хъӕлӕс.
Дӕу та нӕхимӕ нал хӕссынц дӕ къӕхтӕ,
Ӕви дӕ ферох рагфыдӕлты къӕс?
 
Зауырбег, нӕ, ды ахӕмтӕй нӕ уыдтӕ,
Нӕ Ирыстон дӕ удлӕууӕн уыдис.
Ирон дзырдты ӕхцон зӕл дӕ рӕвдыдта,
Поэзийы зынг де уӕнджы сыгъдис.
 
Фӕдисы хъӕр ирон адӕммӕ кодтай,
Цӕмӕй кӕрӕдзи бамбарӕм хуыздӕр.
Ӕгъдау ӕмӕ фыдӕлты стыр фарн домдтай
Хорз циу, зыдтай, ӕвзӕр дӕм каст ӕвзӕр.
 
Уыд аивад дӕ рухс сӕууон ыстъалы,
«Кӕм дӕ, кӕ?» – сидынц де ‘рдӕгконд нывтӕ.
Мӕ зӕрдӕмӕ мын сау сагъӕс ӕвналы,
О не ‘фсымӕр, дӕ рисӕй ам рыст дӕн.
 
Кӕд ма ӕрттивы хуры цӕст дӕ сӕрмӕ,
Нымад ма дӕ, о, цӕрӕццӕгтыл кӕд?
Дӕумӕ сидӕм, дӕумӕ, Зауыр, нӕ хъӕрмӕ
Фӕзын рӕхджы нӕ Иры дзыхъмӕ уӕд!
 
Ӕмӕ та хӕхты азӕла дӕ зарӕг,
Рӕвдауа нӕ дӕ рухс цӕстыты арт.
Кӕд нал дӕ… Фод нын хурӕргом дӕ марӕг,
Фыдыуӕзӕгыл сӕмбӕлӕд дӕ мард!

Балаты Альберт

 

ДАГЕСТАН МӔН ДАГЕСТАН ДӔР ӔЙ!

АБОЙТИ Заурбегӕн хӕлардзийнади бастдзийнӕдтӕ адтӕй аллихузон адӕмихӕттити минӕвӕртти хӕццӕ, уӕлдай зӕрдтагондӕр ӕрдхуӕрдтӕ ба ин адтӕй дагестайнӕгти ‘хсӕн. Уой туххӕй кӕддӕр ниффинста мӕнӕ аци уац дӕр.


Дагестани хӕццӕ мӕн – алайнаг-ирони айдагъ Кавкази хуӕнхтӕ, Терк, хуӕнхаг сатӕг уӕлдӕф нӕ еу кӕнуй, фал, фиццагидӕр, мах кӕрӕдзей хӕццӕ еу ан нӕ уодварни гъӕздугдзийнӕдтӕй, не ’хсӕн федарӕй-федардӕр ӕма хъаурӕгиндӕр кӕнунцӕ исфӕлдистадон бастдзийнӕдтӕ.

Ӕз мӕхе хъӕбӕр амондгун хонун. Мӕскуй хузӕгӕнгути уӕлдӕр ахургӕнӕндони фӕстаг къурси ку ахур кодтон, уӕд мин центрон рауагъдадӕ «Детгиз» бабарӕ кодта, цӕмӕй иллюстрацитӕ искодтайнӕ… Кӕмӕн, зӕгъгӕ, мӕ фӕрсетӕ?.. Гамзат Цадасайи ӕмдзӕвгити ӕмбурдгондӕн. Уой ӕз нимайун мӕ хуӕрзгӕнӕги цаубӕл – уӕд уой фӕрци ме ‘сфӕлдистадон надбӕл ракодтон мӕ фиццаг амондгун къахдзӕф. Е адтӕй 1957 анзи.

Еци хабар хуӕрзгӕнӕгбӕл ба уомӕ гӕсгӕ нимайун, ӕма, Гамзат Цадасай ӕмдзӕвгити ӕмбурдгонд «Цард» мухури ку рацудӕй, уӕд мӕмӕ берӕ курдиӕдтӕ цӕун райдӕдта Мӕскуй иннӕ рауагъдӕндтӕй дӕр.

Ӕз дӕр мӕ дустӕ арф бахаттон ӕма уӕдӕй абони уӕнгӕ иллюстрацитӕ искодтон сӕдӕ киунугемӕн – сӕ фулдӕр кавказаг республикити, крайти ӕма облӕстти автортӕ. Уӕлдай фулдӕр иллюстрацитӕ ба искодтон дагестайнаг финсгути киунугутӕн – Гамзат Цадасайӕй уӕлдай ма мӕ рагон ӕрдхуард Расул Гамзатови, Ахмедхан Абу-Бакари, Юсуп Хаппалаеви, Магомед-Султан Яхъяеви, Дмитрий Трунови, Амир Курбанови, Керим Отарови, Людмилӕ Серастановай, Ибрагим Керимови, Кармис Досанов ӕма иннӕ финсгути киунугутӕн.

Зӕгъӕн ес, ӕма уӕд, 60-аг ӕнзти ӕз тӕккӕ фулдӕр иллюстрацитӕ искодтон дагестайнаг авторти киунугутӕн, минкъийдӕр ба мин рауадӕнцӕ, нӕхе, ирон финсгути киунугутӕн ци иллюстрацитӕ искодтон, етӕ.

Дагестани мин айдагъ финсгутӕй нӕййес ӕрдхуӕрдтӕ, фал мин си берӕ зонгитӕ ес сӕ искурдиадӕгин хузӕгӕнгутӕй дӕр. Уони ’хсӕн мӕ бон ранимайун ӕй Муртуз, Салават, Газали-Дибир ӕма иннети.

Еудзурдӕй, мӕхе хуӕдӕнсувӕри цард кӕнун Дагестани исфӕлдистадон интеллигенци ӕма зингӕ ‘хсӕнадон архӕйгутӕй берети хӕццӕ. Мӕнмӕ гӕсгӕ, е амонд ӕй, уӕхӕн ӕцӕг хӕлардзийнадӕй хайгин ке дӕн.

ИРЫСТОН

Ирыстон,
Райхъал у дӕ фынӕй!
Дӕ цардыуаг дӕ къухтӕм райс.
Куыд хъуыса зарӕг хохрӕбынӕй –
Ирон зарӕг,
Ирон ныхас.
Фыдӕлты хорз зарӕг
Куыд зила
Дӕ сӕрмӕ, раст цыма цӕргӕс.
Дӕ кадджын фӕндагыл цӕугӕйӕ,
Ӕдзух дӕ развӕндагмӕ
Кӕс!
Сыгъдӕг дӕ уд ӕмӕ дӕ зӕрдӕ, –
Куыд никуы фӕчъизи уой,
Куы!
Уо, уӕд кӕйдӕр уайдзӕф:
«Ӕвзӕр лӕг!»
Дӕ уӕлӕ не ‘рхӕцдзӕн
Бӕгуы.
Дӕ рагон фыдӕбӕттӕ ма мыс –
Дӕ фӕстӕ баззайӕнт кӕмдӕр.
Куыд никуы ‘ркъул кӕнай дӕ сӕр
Гъе, афтӕ уӕд бӕрзонд дӕ намыс.

Мӕскуы, 1999 аз

 

ТӔХУДЫ

– Нӕ хӕхбӕстӕ, нӕ Ирыстон –
Ыскӕсӕнӕй ныгуылӕнмӕ,
Зӕгъ-ма мын, цӕй, дӕ хорзӕхӕй,
Цӕмӕн дӕ ‘нхъӕлмӕгӕс
Сывӕллонӕн йӕ райгуырдмӕ?
Кӕд райгуырид ӕцӕг ирон –
Йӕ ном уаид – нӕртоны ном!
Уырызмӕгау – ыстыр зондджын,
Батырадзау – хъӕбатыр гуырд,
Алӕджыхъотӕй – сагдӕр лӕг,
Цӕразонтӕй та – кадджындӕр!
Кӕд самаид бӕрзонд мӕсыг
Нӕ хӕхбӕсты ирон дурӕй.
Кӕд сырӕзид фӕдисы лӕг
Йӕхи фыртӕй Фыдыбӕстӕн.
Кӕд басгуыхид уый ахӕм гуырд
Фӕтк сӕвӕрид Ирыстоны,
Ӕмӕ нал калид ныййарӕг мад
Хъӕбулы мардыл хъарм цӕссыг,
Ӕмӕ нал хӕлид ирон мӕсыг,
Ирон гӕнах йӕхи дурӕй!
Фыццаджы хуызӕн хистӕрӕн
Кӕд райдаиккам кад кӕнын,
Кӕд базониккам раздӕрау
Ӕгъдау дӕттын сылгоймагӕн.
Нӕхи пайдайӕн хатдзӕгтӕ
Куы кӕниккам нӕ рӕдыдӕй,
Кӕд базониккам фидӕнмӕ
Тӕккӕ хуыздӕр фӕндаг арын.
Тӕхуды ‘мӕ мӕ бӕллицтӕ
Куы суадзиккой цъӕх талатӕ,
Нӕ иумӕйаг дыргъбӕласыл
Куы ӕрзаид хӕрзад дыргътӕ,
Куы ӕрхонин нӕртон куывдмӕ
Ӕз иууылдӕр нӕ адӕмы,
Ӕмӕ фӕрнӕйдзаг зарджытӕ
Куы айхъуысид нӕ хӕхбӕстыл!

                 * * *
Нӕ дуг – ӕлгъыст ӕмӕ фыдбылыз…
(Сызгъӕрин чиныджы дӕр фыст).
Мӕ фӕд мӕ цӕссыгӕй ныххуылыдз,
Мӕ зӕрдӕ нал уромы рыст…

Кӕцырдӕм алидзон – нӕ зонын…
Кӕмӕ ныхъхъӕр кӕнон фӕдис!
Мӕ хъысмӕт хаттӕй-хатт фӕзонын,
Ныр мын – дыууӕ дихы фӕцис!

Йӕ иу дих атахти уӕларвмӕ –
Ӕнусон царды уаг кӕм ис,
Ныххауди йе ‘ннӕ хай – дӕлдзӕхмӕ,
Ӕнцондӕр фӕцӕуӕн ӕм ис…

Фӕлӕ мӕхи мӕт ӕз нӕ кӕнын,
Мӕ хъысмӕт – гъа, цы фӕнды уӕд!
Мӕ кӕстӕрты сагъӕс фӕкӕнын,–
Цы цин сын баззайдзӕн, цы фӕд!

                        Мӕскуы, уалдзӕг, 1998 аз.
 
ФӔДИСЫ ХЪӔР
Фӕфӕнды мӕн:
Цӕмӕй
Ирон ироны ‘мбара
Ӕмӕ йын ма кӕна
Зӕрдӕрыст дуджы маст…
Цӕмӕй ирон,
Кӕд ын зын у, уӕддӕр
Ироны рӕдыд бара,
Йӕхи аиппау…
Цӕмӕй ирон,
Йӕ царды уаг уа, йе ‘гъдау
Кӕна, нӕ фыдӕлтау, иронау!
Кӕй нӕ фӕнды
Ирон фарнӕй цӕрын,
Ӕндӕр фӕткӕй йӕ чи ивы,
Нӕу уый та, нӕу Ирон!

                         Мӕскуы, 1997 аз.

                 * * *
Нӕ хӕхтӕ хуры рухс нӕ ивынц!..
Лӕууынц нӕ тар мигътӕй уӕлдӕр!..
Сӕ бӕрзонд цъуппытӕ ӕрттивынц…
Мӕйрухс стъалытӕй хуыздӕр!

Сӕ цъӕхснаг зарӕгмӕ сын хъусӕм
Нӕ кӕмттӕ сын ысты хъырнӕг…
Сӕ зардмӕ хъусгӕйӕ фӕкусӕм!
Нӕ фӕллад уадзӕн та – ӕрнӕг…

Бӕрзонд къӕдзӕхы ‘рнӕгыл бадгӕ
Нӕ сихор равӕрӕм нӕ разы
Ӕмӕ нӕ кӕрӕдзимӕ хатгӕ,
Фӕбадиккам иу-цалдӕр азы!

Фӕлӕ нӕм хъӕуы хистӕр лӕгтӕ
(Сӕ номыл ацыдыстӕм зиумӕ)
Кӕсынц ӕнхъӕлмӕ… дуртыл бадгӕ…
Ӕхсӕвӕр бахӕрынмӕ – иумӕ!

Цы ис хуыздӕр нӕ зиуы куыстӕй!
Къӕдзӕхы бынты хос кӕрдынӕй…
Хуыцау нӕ бахизӕд ӕгуыстӕй
Стӕй ноджы – курӕггаг кӕрдзынӕй!..

                                       Зӕрӕмӕг, 1990 аз.

НӔ МӔСЫГ, MA ‘РХАУ!
Мӕ цард мӕ зӕрдӕйӕ у баст
Дӕуыл, Ирыстон!
Дӕ урссӕр хӕхтӕм иу ыскаст–
Ӕгъгъӕд мӕ рыстӕн!

Ызнонау нал хъуысы дӕ зарӕг,
Нырхӕндӕг зӕрдӕ.

Мӕрдтӕн ӕнцондӕр у мӕнӕй, –
Дзӕнӕты бадынц…
Кӕнынц… ӕнӕмӕты фынӕй…
Кӕм ис мӕ уадындз?!

Ӕз сӕм фӕдисы хъӕр кӕнын, –
Цӕмӕй мӕ хъусой,
Мӕ уадындзы ӕмзӕл кӕуын
Ӕдзӕссыгхуызӕй,

Кӕд раздӕхиккой искуы, кӕд
Сӕ рухс дзӕнӕтӕй,
Цӕмӕй нын равдисой сӕ фӕд.

Нӕхӕдӕг нал уынӕм цӕстӕй –
Нӕй разамонӕг…
Гъе уымӕн ӕз мӕлын мӕстӕй –

Ды уыдтӕ, ды, ӕмӕ ды дӕ
Мӕ дин, мӕ аргъуан.
Ӕз-иу дӕм кувынмӕ цыдтӕн, –
Нӕ мӕсыг, ма ‘рхау!

Мӕскуы, 1999 аз.

ХУЫЦАУЫ АРФӔ

О, фарн дӕм бадзура,
Мӕ удынцой Ирыстон,
Аланты рухс ном
Бакодтон дӕ бар!

Ӕмӕ дын ӕз
Мӕ арфӕтӕ ныффыстон
«Сызгъӕрин чиныджы»
Иронау, ‘мӕ сӕ ‘мбар!

Къостайы зонд-ныхасмӕ
хъусут!
Кӕрӕдзийыл уӕхи –
бӕттут!

Уӕ фыдӕлтау
Уӕ кадыл кусут
Кӕрӕдзийӕн
Уӕ уд дӕттут!

Уӕлдайдӕр та
Уӕ зӕрдыл дарут
Уӕ фыдӕлты стыр фӕдзӕхст –

Ӕвзӕр кӕстӕры
Макуы ‘взарут,
Ӕвзӕр хистӕрмӕ
Дарут цӕст!
Ӕмӕ уын уӕд ӕгас Кавказ
Уӕ кадыл зарджытӕ кӕндзӕн.