Нæ райгурæн бæстæмæ æрбалæбурдта фудæзнаг. Содзуй гъæутæ æма сахартæ. Æгъатир тугъди цирен арт ниххуссун кæнунмæ советон адæм сæрустурæй исистадæнцæ  минкъийæй-устурæй. Тугъди будурмæ æ хъæболти рарвиста Иристон дæр. Райгурæн бæсти размæ сæ ихæс бафедунмæ Ирон театри коллективæй рандæнцæ Гусити Валодя, Дулати Алмахситт, Плити Грис, Хугати Самсон, Токати Асæх, Хъуппети Мисост, Туати Андрей, Мæлтъизти Разитæ, Уруссаг драмон театри артисткæ Козати Таня æма театри администратор Хъодзати Заурбег.

Плити Грис, Токати Асæх æма Хъуппети Мисост тугъди фæсте сæрæгасæй исæмбалдæнцæ сæ фидтæлти уæзæгбæл æма фæрнæйдзагæй фæллойнæ кодтонцæ ирон культури райрæзти сæрбæлтау.

Мадæн байста сонт нæмыг

                            йæ фырты.

Дардмæ йыл йæ судзгæ

                            цæссыг тагъд.

Никуы ’рхауд йæ буц

                            хъæбулы цыртыл,

Уый кæмдæр ис уымæл

                            зæххыл сагъд…

Уæдæй нурмæ дзæвгарæ рæстæг рацудæй. Бадзæбæх æнцæ тугъди гъæдгинтæ. Кæддæр сау фунук ци гъæутæ æма сахартæ фестадæнцæ, уони бæсти арæзт æрцудæнцæ нæугутæ, райдзастдæртæ, рæсугъддæртæ. Нæуæг гъæутæ æма сахарти лæуунцæ бæрзонд æнсувæрон ингæнтæ. Æнсувæрон ингæнти æмхузонæй бæгъатæрти фарсмæ нигæд æнцæ ирон артисттæ дæр.

Уæдæй нурмæ дзæвгарæ рæстæг рацудæй. Фал еунæг бон, еунæг усми дæр нæ фæххецæн æнцæ махæй, нæ зæрдити  азæлунцæ сæ нæмттæ, нæ цæститæбæл уайуй сæ рæсугъд хузæ.

Мæ рази бабæй æрæвардтон сæ къартæ. Кæсун сæмæ. Кæсунцæ мæмæ етæ дæр. Сæ фæлмæн цæстингас, рæвдаугæ дзурд, ездон рацуд, æхседгæ гъазт сценæбæл зундгонд æнцæ адæмæн. Фал мæ цæмæдæр гæсгæ бафæндæ адтæй нæуæгæй уони туххæй радзорун. Хуарз адæймаги туххæй æнгъезуй ахид дзорун. Неке си истухсдзæнæй. Цæй, мадта байгъосетæ. Къартæ мæ рази куд  æвæрд рауадæнцæ, уотæ райдайдзæнæн.

ГУСИТИ ВАЛОДЯ

Уогæ ба ци дессаги игъæлдзæг, хæларзæрдæ адтæй Валодя! Ристæй æ зæрдæ адæми ристæй, цийнæ кодта адæми цийнæбæл. Зин уавæрти исгъомбæл æй. Фал нæ басастæй æ нифс. Æнæ хæдонæй дардта кæрцæ, скъудтæ къелтæ, тæппалтæ къахæй хургин хуæнхаг нæдтæбæл цудæй заргæ. Цума зудта, фæстæдæр ирон театралон аййевади уаргъ уой усхъитæбæл дæр ке æрæнцайдзæнæй, уой.

Ирон адæмæн дæр барæ равардтонцæ сæхе театр байгон кæнун. Театралон студимæ равзарун гъудæй аккаг фæсевæд. Уони хæццæ бахаудтæй Валодя дæр.   Фун фæууинæгау имæ фæккастæй аци гъуддаг. Мæску…

Райдæдтонцæ ахури бæнттæ. Хæлæфæй, зудæцæстæй ахæста уруссаг сцени дæснидæр минæвæртти фæлтæрддзийнадæ. Айдагъдæр ин е байгон кодтайдæ урух фæндæгтæ ирон фиццаг сценæмæ. Ци нæ зудта, уомæй ахургæнгути бафæрсунмæ некæд бафсæрми кодта. Æма ахури бæнттæ кодтонцæ сæ куст – рæдауæй æфтаугæ цудæнцæ æригон биццеуи зонундзийнæдтæ. Алли гъуддагæн дæр райдайæн æма кæрон ес:  фæцæнцæ студий ахури æнзтæ. Æхецæн берæ хæлæрттæ искæнгæй, берæ зонундзийнæдтæ райсгæй, исæздахтæй Валодя. Устур Мæскуйæй æ минкъий Иристонмæ цийнæй æфсес зæрди исхаста рæсугъд аййевадæ.

Æма байгон æй фиццаг ирон театри æмбæрзæн. Е хумæтæги цау нæ адтæй.  Е адтæй ирон культури бæрæгбон. Цийнитæн, арфитæн кæрон нæбал адтæй. Еци арфити еу хай хаудтæй Валодямæ дæр.

Ирон театрмæ кæсæг нæ фæффудæнгъæл æй. Е ’рвист минæвæрттæ рауадæнцæ зæрди фæндон, исхастонцæ син аккаг лæвар.

Театр æвдесуй еу спектакль инней фæдбæл. Аллихузи сорæттæ дзубанди кæнунцæ сценæй. Еу спектаклæй иннемæ аллихузи адæймæгути хузи рацæуй сценæмæ Валодя дæр. Уомæн æ иуонгти конд, асæ æма дзурд фадуат лæвардтонцæ романтикон адæймæгути фæлгонцтæ исаразунæн. Уой æмрæнгъæ æ бон адтæй игъæлдзæг рольти гъазун дæр.

Валодяй курдиадæ æхе ирддæрæй-ирддæр ку æвдиста, адæм  имæ еу спектаклæй иннемæ цæмæдесæй ку райдæдтонцæ цæун, уæд райгъустæй æнамонд хабар – нæ Райгурæн бæстæмæ æрбалæбурдта фудæзнаг. Лæгти фарсмæ æрлæуун гъудæй лæгæй. Æма Валодя æ уæле искодта æфсæддон дарæс. Цалдæр мæйи райахур кодта Дербенти бастдзийнади скъолай. Еу бон командир рæнгъæ ралæуун кодта æфсæддонти:

– Уæхуæдтæ игъосетæ хабæрттæ, – райдæдта дзорун командир. – Содзуй Севастополи зæнхæ. Нæбал ес фæстеуатгæнæн…

Командири дзурдтæ æнцон балæдæрæн адтæнцæ курсанттæн. Æма размæ еу къахдзæф ракодта Валодя. Еци къахдзæф æвдиста, намуси сахар фæййервæзун кæнунмæ цæттæ ке æй, уой. Курсанттæй еу æрбалæудтæй Валодяй фарсмæ. Уалинмæ дуккаг, æртиккаг… æма уотемæй еугурæй дæр.

Севастополæй Валодя финста æ цардæмбал Венерæмæ: «Зæнхæ содзуй, цæхæр калуй. Нæ зонун, ци уодзæнæй абони. Знаг цъамар æма æгъатир æй. Некæбæл æма нецæбæл ауæрдуй. Фал нæ сæртæ не ’руадздзинан. Тохæн райгурæн бæсти сæрбæлтау…»

Е адтæй Валодяй фæстаг пъисмо æ уарзон бийнойнагмæ.

Севастополь рæстæгмæ ниууагътан. Фиццагидæр сæребарæ зæнхæмæ æрветун гъудæй зæрæндти, сувæллæнтти, цæф æфсæддонти. Æхуæдæг дæр бæститæ адтæй, уотемæй Валодя цæфти хаста биржæмæ. Фал хæстæг рауæн фехалдæй знаги бомбæ. Е схъестæй еу исуадæй Валодяй реубæл. Лæхъуæн æрхаудтæй. Æ цæнгтæ фæйнердæмæ, уотемæй, цума æ райгурæн зæнхæн хъури кодта, уой хузæн. Æ сæрбæл хæрдмæ исхуæстæй æма кастæй размæ. Еци сахат уомæ цирен арти æхсæнæй зиндтæй Уæлахез…

Фал æй нæбал фæууидта.

 

ХУГАТИ САМСОН

Мæскуй ахур кæнгæй, дзурд зæгъунæй ездон ке адтæй, уомæ гæсгæ е ’мбæлтти ’хсæн бæрæг дардта. Æ цийнæ дæр адæми хузæн æргом кæнун нæ фæразта. Æ минкъийæй фæстæмæ дæр уæхæн мадзора ке адтæй, уой нæ хестæртæ фæимисунцæ.

Гурдзий меньшевиктæ фæллойнæгæнæг адæми Къударгомæй ку исистун кодтонцæ, уæд цардагор беретæ рацудæнцæ Цæгат Иристонмæ. Ледзæг адæм цудæнцæ уазал æма стонгæй зин нæдтæбæл. Сæхе  агъазæнгъæл, къæбæргор, ци гъæутæбæл бафæдзахстонцæ, уоми минкъий Самсонæни къуæтти æнгъæл адтæнцæ. Æ тæрегъæдæй зæрдихæлд кодтонцæ беретæ. Заманай сувæллон къуæттийæн æвгъау æй, зæгъгæ.

Æ мæскуйаг ахургæнгутæ ин уæлдай аргъ уомæн кодтонцæ, æма, мадзора уогæй, алцидæр æ зæрдæбæл ке дардта, уомæ гæсгæ. Еу фæззилд, еу дзурд, еу архайд æнæ рагъуди кæнгæй ке нæ кодта. Æхе, е ’мбæлтти, æ ахургæнгути гъезæмарæй рамардта, цалинмæ, ци сорæт райста, уой лæмбунæг балæдæрдтайдæ æма рартастайдæ, уæдмæ.

Самсон уарзта рæстдзийнадæ. Царди ездон адтæй. Сценæй дæр тох кодта мæнгархайд, мæнгæ дзурди нихмæ. Æ хуæрзæгъдау менеугутæ хаста сценæбæл архайгути меддуйнемæ дæр. Е гъазта каргун адæми, партион косгути рольтæ. Адтæй комедион артист дæр.

Хумæтæги нæ фæззæгъунцæ: артист цæйбæрцæбæл искурдиадæгин æй, уой базонун дæ кæд фæндуй, уæд ин рагъазун кæнæ игъæлдзæг роль. Уогæ Самсони комедион унбæл архайун дæр нæ гъудæй. Е сорæттæ уотæ аразта, æма сæмæ æнæ ходгæй кæсæн нæ адтæй. Амондгун худта æхе Самсон, æ фæрнæйдзаг куст адæмæн æхцæуæндзийнадæ ке хаста, уой туххæй.

Уалинмæ зæнхæ базмалдæй. Искурдиадæгин артисти багъудæй тугъди будурмæ рандæ ун. Æма уоми равардта æ зæрди цæхæр æнхæстæй æ уарзон дзилли сæрбæлтау.

 

ДУЛАТИ АЛМАХСИТТ

Ирон минкъий гъæу Нартæй ахур кæнунмæ устур Мæскуй балæудтæй Дулати Алмахситт дæр. Сæрустур си адтæнцæ æ гъæубæстæ. Рæсугъдæй фæцæй театралон студи. Косун райдæдта.

Нартигъæуккæгтæ ирон театр «Алмахситти театр» дæр хонун райдæдтонцæ. Абони дæр си нæ иронх кæнуй уæхæн цау: театр гъæумæ ку ниццудæй, уæд гъæунгæй-гъæунгæмæ ниййазалдæй гъæргæнæги гъæлæс: «Хуарз адæм, нæ фегъустон маке зæгъæд! Сахарæй нæмæ æрцудæй Алмахситти театр. Изæри нин дессæгтæ æвдесдзæнæй æма исаккаг кæнетæ!»

Ирон театралон аййевадæ адæммæ бахъæртун кæнуни сæрбæлтау Алмахситт  цийфæнди зиндзийнæдтæн дæр ниббухстайдæ. Куста уодуæлдайæй е ’сфæлдистадон дæсниадæ бæрзонддæр кæнунбæл. Адæми æууæнкæ устур амонд æй. Гъæуи фæсевæд е ’рцæунмæ сæ билицъæрттæ хуардтонцæ. Ку фæззиннидæ – фæндури цагъд гъæуи сæрæй гъæуи бунмæ райгъусидæ. Зæрæндтæ кæрæдзей рафæрсиуонцæ, Дулатæбæл циуавæр цийни хабар исæмбалдæй, зæгъгæ. Æма дзуапп радтиуонцæ иннетæ, Алмахситт син сахарæй æрцудæй.

Дзорунцæ, зæгъгæ, Алмахситт «Дууæ хуæри» Касали-фурти роли ку гъазидæ, уæд, дан, айдагъ театрдзаутæ нæ, фал артисттæ дæр фæссценæй уомæ кæсгæй ходæгæй мардæнцæ. Хумæтæги сорæттæ  исаразунмæ уомæй дæснидæр уæд ирон театри неке адтæй.

Æмгаргин адтæй. Адæми хæццæ уарзонæй фæццардæй. Æма æхе уомæй амондгун худта.

Цийфæнди знаг тугъд ку нæ расайдтайдæ, уæд æ уарзон кизги хæццæ ци амондгун адтайуонцæ! Нæ байзадайдæ киндзи кирæ цæрæнбонтæмæ æфснайдæй. Алмахситт æ уарзонмæ Мæскумæ ниффинста уæхæн фæстаг нистауæн: «Æрæгæмæ ку зиннон, уæд фæццо мæ мадæ æма мæ фидæмæ. Кæд тагъд зиннон, уæд еумæ цæудзинан Иристонмæ».

Еци рæстæг кизгæ Алмахситти мадæ Зенатмæ ниффинста: «Мæхуæдæг дæр тугъди цæхæри бахаудтæн, уомæй уæлдай Миши (æнцондæрæн æй уотæ худтонцæ æ уруссаг æмбæлттæ) фæдзæхст æнæ банхæст кæнгæй нæ ниууагътайнæ. Куд мæ фæндадтæй сумах хæстæгмæ базонун, сумах хæццæ адгинæй фæццæрун, уæ уорссæр хуæнхтæн нихъхъури кæнун – Мишæ мин сæ мæхе райгурæн къуми хузæн бауарзун кодта»…

Алмахситт фæммард æй Украини зæнхæбæл Киеви бунмæ. Е ’нсувæртæ Елбиздихъо æма Александр дæр хæдзарæбæл нæбал исæмбалдæнцæ. Дзæгъæлæй байзадæй мадæ е ’ртæ гуппурсар фуртемæй. Æртæ цирти ниссадзун кодта фæрсæй-фæрстæмæ.

КОЗАТИ ТАНЯ, МÆЛТЪИЗТИ РАЗИТÆ

Таня æма Разити адæм зудтонцæ циргъзунд, дзурдарæхст, игъæлдзæг, цардмондаг кизгуттæй. Сæ дууемæн дæр сæ искурдиади цæхæр кæронмæ ку раргом адтайдæ, уæд уонæй рауадайдæ дессаги артисткитæ.

Сæ дууемæн дæр сæ бæллец адтæй Лопе де Веги пьесæ «Овечий источник»-и Лауренсияй роль рагъазун. Аци тухгин сорæт сæхецæн райстонцæ фæнзуйнагæн. Таня еу хатт Мæскумæ æ лимæн Бритъиати Зариффæмæ уотæ финста: «Ци хъæбæр мæ фæндуй Лауренсияй роль рагъазун! Уой мин ку бабарæ кæниуонцæ театри режиссертæ, уæд мæхе амондгунбæл нимайинæ».

Уæхæн бæллецти хæццæ цардæй Разитæ дæр. Айдагъдæр ин, студий ахур кæнгæй, бантæстæй еци Лауренсияйи сæйраг монологтæй еуебæл бакосун. Æма уомæй дæр æхе худта амондгун. Еци монологæй Разитæ баууæндун кодта æ ахургæнгути, артисткæ си æнæмæнгæ ке рауадайдæ, уобæл.

Берæ фæндитæ адтæй дууæ кизгемæ. Сæ къохи ци сорæттæ исаразун бафтудæй, етæ кæд берæ нæ адтæнцæ, уæддæр агайдтонцæ театрмæ кæсæги зæрдæ. Фал сæ фæндадтæй хъæбæрдæр, никки хуæздæр косун. Нæбал син бантæстæй. Иристони зæнхæмæ немуцаг фашисттæ ку æрбахъæрдтæнцæ, уæд балæвардтонцæ сæ курдиæттæ, фронтмæ сæ цæмæй ракæнонцæ, уой туххæй. Æма райстонцæ аразий дзуапп.

… Разитæ æма Таня цæунцæ Мæздæгмæ. Сæ размæ ес уоми знаги хъауритæ исбæрæг кæнуни ихæс. Ниццудæнцæ Зæронд Бæтæхъой гъæуи уæнгæ æма рахуæстæнцæ цæгатæрдæмæ. Зудтонцæ, зæнхи аллирауæн минитæ римæхст ке ес, уой. Еуебæл си ниллæудтæй – дæ фудгол уотæ. Æсгаргæ, гъавгæй нихъхъæрдтæнцæ нисангонд бунатмæ.

Уотæ сæ еу æма дууæ хатти нæ багъæуидæ минити ’хсæнти знаги къилдунмæ бацæун. Цалдæр хатти сæ багъæуидæ зæронд уостити дарæси рауайун Мæздæги гъæунгти, знаги алли дзубандимæ дæр къæрцгъос уогæй. Таняйæн, скъолай немуцаг æвзаг ке ахур кодта, е нур хъæбæр фæййагъаз æй. Кæддæр æй тæхæг исун дæр фæндадтæй, фал  ин æ гъудитæбæл фæууæлахез æй артисти дæсниадæ. Æма нур хъæбæр хуарз гъазуй царди вазуггин роль.

Гъо, фал хæрхæмбæлд фæцæнцæ немуцаг патрультæбæл æма нæбал бафтудæй сæ къохи рандæун.

Талингæ акъоппи дæр сæ хъаурæ нæ басастæй: «Мах гъæуама игъæлдзæг уæн мæлæтмæ цæугæй дæр. Уадзæ æма нæ игъæлдзæг æнгæсæй масти дзæкъолау, ниддунсонцæ лæгсирдтæ. Гæрр, артисткитæ кæдæй нурмæ нæбал ан?» – дзурдтонцæ акъоппи кæрæдземæн Таня æма Разитæ.

Райстонцæ мæлæт знаги къохæй – Мæздæги сæ фæзи ниййауигътонцæ.

 

ХЪОДЗАТИ ЗАУРБЕГ

Театри сæйраг бундор, æ астæуи хъанз, ке зæгъун æй гъæуй, актертæ ’нцæ. Фал уони куст цæмæй рæвдзæдæр цæуа, е берæ аразгæ ‘й театри администраторæй. Еци куст беретæ Заурбеги хузæн нæ лæдæрдтæнцæ. Сæрмагондæй ибæл ахур не ’скодта, фал театрбæл æновуд ке адтæй, уой туххæй бацудæй еци бунатмæ. Артистти æгириддæр нецæбæл уагъта мæтæ кæнун. Абони дæр хуарзæй имисунцæ, Заурбеги рæстæг театри ци æгъдау æвæрд адтæй, уой. Цæрдæг, хæдзардзин æма амалгъон ке адтæй, уомæй æмбесондæн байзадæй.

Хестæртæ ма нур дæр фæдздзорунцæ: «Заурбег гъæутæй горæтмæ спектакль фæууинунмæ зæрæндти еу æма дууæ хатти не ’сласидæ. Спектакли фæсте ба сæ сæ хæдзæрттæбæл исæмбæлун кæнидæ».

Тугъдон лæги карæй рахизтæй, уотемæй барвæндонæй рандæй знаги нихмæ тох кæнунмæ. Æнауæрдгæй тох кодта æ хæццæ. Бавзурста уацайраги æфсойнæ дæр. Бахаудтæй цæфæй украинаг бийнонтæмæ. Æхе бæдоли хузæн æй исиуазæг кодтонцæ. Уæд финста æ хуæрæ Нинæмæ: «Æз цæфæй хъанæй лæуун украинаг хæдзари. Еци бийнонтæ мæнбæл куд ауодунцæ, е дессаг æй… Цæмæй фæууæлахез уæн, уой туххæй мацæбæл байауæрдетæ».

Заурбег ку фæссæрæн æй, уæд æхе исбаста Полесьей партизанти хæццæ æма сæ хæццæ фехалидæ знаги эшелонтæ, рæмугъта хедтæ, сугъта тохæндзаумæутти скълæдтæ, цагъта фашистти.

Е 1943 анзи октябри æ пъисмой седтæй Иристони фæсевæдмæ: «Мах Полесьей цъимарати тох кæнæн цифуддæр знаги нихмæ. Сумах дæр нин фæййагъаз кæнетæ, Ири лæхъуæнтæ. Тох кæнетæ знаги нихмæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау, уæ хъауритæбæл нæ ауæрдгæй».

Бæгъатæрæй фæммард æй Заурбег, знæгтæй берети батардта мæрдтæмæ æ разæй.

 

ТУАТИ АНДРЕЙ

1941 анзи 22 июни Ирон театри дуккаг студий  ахургæнуйнæгтæн гъæуама адтайдæ фæстаг зæрдæбæлдарæн гъазт-изæр. Кизгæй-биццеуæй еугурæйдæр адтæнцæ игъæлдзæг. Æма куд нæ! Исæнхæст æй сæ бæллец. Багулф кæндзæнæнцæ Ирон театри артистти ’хсæнмæ æма профессионалон сценæй адæмæн фæккæндзæнæнцæ сæ зæрдибун дзубандитæ…

Фал цардæфсес фæсевæдæн фехалдæнцæ сæ рæсугъд игъæлдзæг фæндитæ. Фудбони тугъд син сæ ранихъуардта.

Æнкъард гъудити хæццæ сæргубурæй дзæвгарæ фæббадтæй е ’мбæлтти  ’хсæн Андрей. Кизгутти уомæл цæститæмæ кæсгæй исдзурдта: «Ци хъæбæр мæ фæндуй сумах æхсæн зæронди бонмæ ку фæккосинæ, е!» Уæд ин кадæр уотæ зæгъуй: «Андрей, тугъд берæ нæ уодзæнæй æма бабæй еумæ уодзинан».

Фал етæ адтæнцæ нифсæвæрæн дзубандитæ. Тагъд рæстæги Андрейи багъудæй е ’мбæлттæн хуæрзбон зæгъун æма тугъди будурмæ рандæун.

Андрейæн студий ахур кæнгæй, бантæстæй еуцалдæр роли рагъазун. Уæлдай хуæздæр ин рауадæнцæ Гусеви пьесæ «Кад»-и Мартынови æма Дзанайти Ивани (Нигери) пьесæ «Къоста»-й адъютанти рольтæ. Дзорунцæ, ка ’й зудта етæ, адъютанти роли уорс цохъай ку рацæуидæ, уæд зали бадæг адæм æмхузонæй сæ бунæтти базмæлиуонцæ, уотæ хуарз федудта сценæбæл.

Æма еци гурведауцæ, æхседгæ зæрдæ Андрей тугъди азари бахаудтæй. Кæдæй рандæй тугъдмæ, уæдæй еуцæйбæрцæдæр рæстæги фæсте си исигъустæй сау хабар.

 

---

Уобæл фæдтæн мæ цубур радзубанди, нæ еугуремæн дæр хъазар ка адтæй, абони нæ сæртæ бæрзонд кæмæй хастайанæ, еци артисттæ Валодя, Самсон, Алмахситт, Таня, Разитæ, Заурбег æма Андрейи туххæй. Уогæ си сæрустур ан, уомæн æма лæгдзийнадæ кæми гъудæй, уордæмæ лæгтау фæццудæнцæ, æма сæ цардæй æрхастонцæ Уæлахез берæ адæмтæн. Сæ рохс цæсгæнттæ, сцени ци фæлгонцтæ исаразтонцæ, етæ алкæддæр уайдзæнæнцæ нæ цæститæбæл, сæ нæргæ гъæлæс игъусдзæнæй нæ гъости, игъосдзинан син нæ фарсмæ сæ зæрдити цæф.

 

1973 анз.