Кæддæр раги, дан, япойнаг æфсадæн æ еу тугъдон балций рæстæг æ сæргъи, арæхстгинбæл ке нимадтонцæ, уæхæн балхон бæргæ адтæй, фал ин знаги федар басæттун ба уæддæр не ’нтæстæй – уой дæр æртæ мæйей дæргъи. Æма уæд император æ унаффæгæнæгæн уотæ ку зæгъидæ:

– Рарветæ ин агъазæн
æвзаргæдæр самурайтæй æфсад!..

Æ еци фæндæбæл ин е не ’сарази æй:

– Махмæ гæсгæ, хуæздæр уодзæнæй æндæр балхони син рарветун. Уомæн æма фусти æфсадæн домбай ку уа сæ раздзæуæг, уæд етæ фæууæлахез уодзæнæнцæ домбайти æфсадбæл дæр, уонæн сæ раздзæуæг фус ку уа, уæд…

* * *

Уотæ уæмæ нæ кæсуй, цума махæн дæр абони нæ ахсгиагæй-ахсгиагдæр гъуддæгутæй нин берети райаразун не ’нтæсуй æнарæхстгинтæн барæгонд ке ’нцæ, уой фудæй. Рæстæгæй-рæстæгмæ æййивд бæргæ ’рцæунцæ, фал… иннæ æнарæхстгинтæй. Куд уæмæ кæсуй, пахсабæл еу хатт рафсæргæй, уомæй цæф ке тæрнихбæл исæмбæла, е ма ибæл дуккаг хатт рафсæрдзæнæй?.. Баруагæс уи уæд, æхе си еудадзуг гъæуай кæндзæнæй… Мадта уæд нæ цардаразæг гъуддæгутæ, сæ исæнхæст кæнунмæ ка исарæхсдзæнæй, уонæн цæмæннæ бабарæ кæнæн?!.

Иван Грозный (1530-1584), фиццаг уруссаг паддзах: «Лæгъузæй нæмæ цидæриддæр рауайуй, е нæбæл æрцæуй гермайнæгти фудæй…»

* * *

Æма абони ба уотæ нæй? Нæ еугур фидбилизтæ дæр гермайнæгтæ, гъома, нигулæйнаг паддзахæдти раздзæугутæ нæмæ фудзæрдæ ке дарунцæ æма нин алли фудæвзарæнтæ ке аразунцæ, уомæ гæсгæ нæ ’нцæ? Мах син, кæд сæ нæ хæццæ æрлимæн кæнианæ, зæгъгæ, син еудадзуг табедзитæ кæнæн. Уæддæр нæ рагфидтæлтæн цæйбæрцæбæл зундгин адтæй сæ загъд: «Берæгъ æхе цари дæр, уæдта фуси цари дæр – берæгъ!..»

Александр СУВОРОВ (1730-1800), номдзуд уруссаг балхон: «Æнæ хуæрзагадæдзийнадæй нæййес уæн нæдæр кадæн, нæдæр намусæн!..»

* * *

Мадта уæд нæ абони æхсæнадæбæл ци ’рцудæй, æма нæдæр хуæрзагадæдзийнадæ, нæдæр хуæрзæгъдаудзийнадæ æгириддæр кæмæ нæййес, етæ нæмæ уоййасæбæл кадæгонд-намусгингонд цæмæн цæунцæ? Æцæгæй кадгин ка ’й, етæ ба нимади дæр нæ ’нцæ, цардарæзти фæсвæдмæ еуварсгонд цæунцæ… Æма уæхæн æнæрастдзийнæдтæ уингæй, нæ кæстæртæ æнæгъæнæй дæр куд гъæуама уонцæ, мах куд фæндуй, уæхæн хуæрзæгъдау, Фидибæсти хуарздзийнадæбæл æновудæй архайæг?..

Виссарион БЕЛИНСКИЙ (1811-1848), уруссаг критик, публицист: «Адæймаг фиццагидæр æй æ бæсти фурт, æ Фидибæсти гражданин, кæци ин æ тæходуйæгтæ рæстуодæй тухгин есуй æ зæрдæмæ…»

* * *

Куд уæмæ кæсуй, уæрæсейæгтæ сæхе хонунцæ, уотемæй ба ма æндæр, уæлдайдæр ба абони нæ бæсти нихмæ архайæг паддзахæдти гражданинтæ ка иссæй, етæ Уæрæсебæл æновуд адæймæгутæ исхонæн ес? Етæ нæ Фидибæсти абони сагъæссаг гъуддæгутæбæл зæрдтагонæй батухсдзæнæнцæ æма сæ гъæугæ хузи райаразунбæл архайдзæнæнцæ?.. Нæ рагфидтæлтæ хумæтæги нæ зæгъиуонцæ: «Дудзæсгон адæймагбæл æууæнкæ æфтаун хе къохæй хорх лух кæнун æй!..»