Минæвари богъурдахъ хæрдмæ исгæпп ласта, уæдта кæмидæр ранихъулдæй æма бабæй фæстæмæ æ раздæри бунати рабадтæй: лæг уæлдæф куд ранихъуардта, е æнцон базонæн адтæй. Ци ма загътайдæ, уомæн нецибал зудта æма дузæрдугæвдесæг дзубандитæй еу дæр æвзагмæ хæстæг нæбал æрцудæй. Циуавæр нифсæвæрæнтæй гъæуама балхæдтайдæ визири  зæрдæ?  Кенæ ба Иристонмæ еске рарвета, цæмæй Хъизлармæ ка фæййахур æй, еци старшинати хæццæ еумæйаг æвзаг иссера? Сугъзæрийни бон ци нæ бакæнун æй, уæхæнæй ба зæнхæбæл ци ес?! Еци гъæддаг адæммæ неке кæсуй!.. Фал уæхæн сосæгкустгæнæг лæг кæми иссирдæуа?! Гурдзиаг аргъауæни косгути ’хсæн син еунæг æмбал дæр ку нæййес: еугурæйдæр се ’знæгтæ ‘нцæ. Турккæгтæй сæ исæфт уинунцæ.

– Цитгин визир дæр, – еци еугъæдон гъæлæсæй идарддæр дзурдта канцлер, – ирæнтти бунати ку уайдæ, уæд сæ, ка ’й зонуй, æма е дæр бафæнзидæ. Зæнхæ сæмæ нæййес. Æви сæ уодæгасæй мæрдтæмæ барветунмæ гъаветæ?! Хуæнхтæй рахезæни сæ тæккæ къæсæри ба  лигъз зæнхитæбæл цæстæ нæ хъæртуй, никки ма кæддæр сæ фидтæлти дæр ку нæ адтайуонцæ. Раст зæгъун гъæуй, кæсгæнттæ сæмæ хæстæг уодзæнæнцæ æма сæ нихмæ кеу фæууонцæ, уомæй тæссаг æй. Уæрæсе?.. Еуети фарс дæр си нæ рахуæцдзæнæй, уомæн æма уæд имæ иннетæ хæран кæндзæнæнцæ.

Канцлер Бестужев-Рюмини гъудитæ минæвари зæрдæмæ фæццудæнцæ. Æцæгæйдæр, цæмæн гъæуама фæййезгард уа, рагæй нурмæ хæлар синхæгтæй ке хæццæ цардæй, уонæй сæ еуетæмæ дæр æма сæ иннетæмæ дæр?! Цийфæндийæй дæр æ цæститæбæл уадæй визири сорæт æма æнцонæй сæттунвæндæ нæ кодта:

– Киристон аргъауæни агъазæй ирæнттæ нæуæг динбæл ниххуæстæнцæ, сумах ба ’й мисхалæй дæр нецæмæй багъигæдардтайтæ…

Канцлер минкъий ма багъæуа, æ къохтæ фæйнердæмæ фæхъхъелгæнгæй загъта:

– Бахатир кæнæ, дæ бæрзонддзийнадæ, аци гъуддаги уæ разæй ке фæцан, уой туххæй!..

Фал æхебæл туххæйти ниххуæстæй. Еуминкъий  рæстæги фæсте исдзурдта:

– Гъуддæгутæ аразæг Хуцау æй. Еци рауæн мах бон дæр неци адтæй, сумах бон дæр неци бацайдæ. Дини косгутæ еугурæйдæр гурдзиæгтæ адтæнцæ, ирæнтти хонсайраг синхæгтæ. Рагæй нурмæ дæр æнсувæрти хузæн цардæнцæ æма се ’хсæн бацæунæй неци рауадайдæ, ирæнтти пусулмон дин райсун ку бафæндадтайдæ, уæд сæ цитгин визир аразийæй байзадайдæ. Ка кæмæ хæстæгдæр æй, уомæ æхе ивазуй.

Æнæпайда дзубандийæн кæрон искæнуни туххæй фæстагмæ бафеппайдта:

– Цитгин султанæн, Устур Хуцауи минæварæн зæнхæбæл æ зæрдæ цæмæ фæдздзора, уæхæнæй æз нæ рахастдзийнæдти неци уинун. Ирæнттæ Елизаветæ Петри кизги дæлбарæ унмæ нæ тундзунцæ. Уомæ гæсгæ нæ арæнтæмæ хæстæг æрцæрунмæ дæр нæ гъавунцæ. Уоййадæбæл æ сæр ниллæг æруагъта: «Фембæлд рахецæн æй!..»

Минæварæн идарддæр лæуунæн кадæ нæбал адтæй, дуар æрдæмæ разилдæй æма устур къахдзæфтæгæнгæй рацудæй. Æ фæсте устур толдзæ дуар æнгом æрбахгæдтонцæ.

Канцлер фæлладæй стъоли размæ бацудæй, къелабæл æхе æуагъта, æ армитъæпæнтæй æ сæри фæрстæбæл ниххуæстæй. Стъолмæ æ парики пудрæ ‘ркалдæй. Еунæг фембæлди уойбæрцæ  хъауритæ бахарз кæнун æнгъæл нæ адтæй. Уагæр ма Елизаветæ ирæнтти фарс æргомдæрæй хуæцун ку райдайа, уæд цитæ кæндзæнæй?! Æ зæрдæбæл ба ‘рбалæудтæнцæ, архимандрит фиццаг хатт ци дзурдтæ загъта, етæ (тæккæ зиндæр сахатти си æхецæн зæрдитæ февæруй): «Еци адæми зæнхæбæл Гурдзимæ цæуй дууæ нади…» Уæхæн рæстæг ралæудзæнæй, Уæрæсе æма Иристон байеу уни туххæй сæ фæндæ æргомæй ке зæгъдзæнæнцæ æма уомæй æгириддæр ке некебал бафæрсдзæнæнцæ. Нур ба бал хуæнхæгти бауорамун гъæуй, кенæдта кæсгæнтти хæццæ  фæннихæй-нихмæ уодзæнæнцæ æма е еуей пайдайæн дæр нæ уодзæнæй, фиццагидæр ба хуæнхæгтæн сæхецæн. Буцæуи дзаман Уæрæсейæн идардæй кæсгæ нæ рауайдзæнæй. Кефæндий фарс си ку рахуæца, уæддæр æнæзæрдихудтæй гъуддаг нæ рахецæн уодзæнæй.

Къæсæргæрон фæззиндтæй Трубецкой. (паддзах Елизаветæ Петри кизги рæстæг ахæста инæлар-прокурори бунат – Ред.) Канцлерæн е ’рбацуд æхцæуæн адтæй. Стъоли уæлгъосæй исистадæй, æ къохтæ æрбахъури кæнуни хузи  фæйнердæмæ райвазта, уотемæй исдзурдта:

– Ци хуарз адтæй, ке фæззиндтæ, е!

Трубецкой æ медбилти бахудтæй, гъома, дæ налат  дзубандитæбæл дин ахур дæн, зæгъгæ.  Бестужев ба ин æ гъудитæ æргомæй æцæгæй радзорунмæ гъавта. Ке зæгъун æй гъæуй, цидæртæ си римæхсгæй, уомæн æма кæронмæ æцæгдзийнадæ некæд некæмæн дзурдта.

– Ке фембалдан, е, æвæдзи, ирисхъи фæндæ адтæй.

Инæлар-прокурор Никитæ Юрийи фуртбæл некæд неке æууæндтæй, фал ин уæддæр загъта:

– Бони дæргъи  цалдæр хатти мæ зæрдæбæл дзæгъæли не ’рлæудтæ…

Канцлер ин æ дзубандитæмæ гъос не ’рдаргæй  идарддæр дзурдта:

– Минкъий раздæр  турккагæй туххæйти фæййервазтæн.

– ?!

Трубецкой цавддори хузæн лæугæй байзадæй.

– Гъуддаг вазуггинæй-вазуггиндæргæнгæ цæуй, – дзурдта идарддæр канцлер. – Ирæнтти хабар сæмæ байгъустæй. Кадæр сæмæ дзурд ке бахаста, е æнæмæнгæ бæрæг æй…

Инæлар-прокурор фæстаг дзурдтæбæл фæддузæрдуг æй. Кæд, миййаг, уобæл не ’ууæндуй. Æ къахæн дзубандитæбæл ин ахур æй.

– Мæ бон цæйбæрцæ адтæй, уойбæрцæ ин фæдздзурдтон. Цума мæбæл баууæндтæй, уотæ мæмæ фæккастæй. Уогæ, сайтан æ зонæг.

Трубецкойи тасдзийнадæ фæмминкъийдæр æй, фал тухст уавæри ке адтæй, е ба бæрæг адтæй æ тæрних куд рахед кодта, уомæй дæр.

– Арфæ дин кæнун. Æгайтима ибæл фæхъхъаурæгиндæр дæ, – æхцæуæнæй исдзурдта инæлар-прокурор.

Иристон Уæрæсей хæццæ ку байеу æй, уобæл аци анз æнхæст кæнуй 250 анзи, æма уой фæдбæл мухур кæнæн аци æрмæг дæр.

Цума имæ еци дзурдтæ хъæбæр багъардтонцæ, уой хузæн фусун æ хæлафи дзиппæй исиста тарсурх батист листæгхалгин къохмæрзæн æма ‘й æ билæбæл æрæвардта, зинна-нæзинна сирени тæфмæ исæсмуста, еуминкъий æ уолæфт ниууорæдта æма æхцæуæнæй уæлдæф æндæмæ рауагъта.

Зæрдесгæ уæлдæф бахъæрттæй Трубецкоймæ дæр. Кæд æма канцлери французаг духитæмæ евдæлуй, уæд гъуддæгутæн неци æй. «Хуцау дæ ме ’нæуинон фæккæнæд, дæ турккаг дæр дæ хæццæ, уотемæй мин мæ уод мæ къæхти бунæй ку нæ рауайун кæнай!»

– Аци дуйнебæл баримæхсæн нецæмæн ес. Визири къæбулатæ кумæ нæ бахъæртдзæнæнцæ, уæхæн нæййес. Махæй ба беретæ сæ цъухбæл хуæцун нæ фæразунцæ.

Трубецкой дзæгъæли нæ фæттарстæй: ирæнтти нæ дæлбазури æрбакæнæн, зæгъгæ, Елизаветæн æ гъоси канцлер бауагъта. Е ба æ фарс рахуæстæй. Сæ минæвæртти син Петербургмæ ‘рбахонуни туххæй дæр сæхе фæндæ ратардтонцæ.

– Императормæ хæстæг адæмæй ескæбæл дузæрдуг кæнис?

Канцлер æ медбилти бахудтæй: дæ фудгол æма уæхæн гъуддаги фæггурусхæ уæнтæ. Æ сæри цъарæ ин исесдзæнæнцæ.

– Æргом ку дзорæн, уæд мæмæ уæхæн гъуди æцæгæй фæззиндтæй. Исæрра унмæ мæ берæ нæбал гъудæй.

– Æррайæй Хуцау багъæуай кæнæд.

Уæхæн тухст дзамани еунæгæй байзайуни бæсти граф цæрæд æма цæрæд. Ци цъамардзийнадæ дæмæ æнгъæлмæ кæсуй, уой зонгæ уæддæр кæндзæнæн, æнæуой ба æ фæсте дæхецæн нецæмæй тæрсдзæнæ.

– Елизаветæн æз æма дæуæй хуæздæр унаффæгæнгутæ нæййес…

Бестужев хæрдмæ искастæй æма æ цæсгон хийнæйдзаг æнцъулдтæ рацæй: «Дæу, куд кæсун, уотемæй айдагъдæр дæхе уоди къоппай мæтæ ес, уотемæй гъæугæ ба неке кæнуй..!» Гъæрæй ба загъта:

– Нурæй фæстæмæ хийнæй дæр архайдзинан.

Трубецкойи цæститæбæл рауадæй сæркъуæрæн бæрзондмæ æй куд фæххонунцæ, еци æверхъау нивæ. Игъосуй барабанти уодбæл тасæфтауæг гæбар-губур.

– Хуцау ма зæгъæд… – исдзурдта нидæнгъæлæсæй.

Канцлер æй нæ балæдæрдтæй æма ’й рафарста:

– Ци загътай?

– Неци…

Трубецкойи цæсгон мæрдвæлорс рацæй. Бестужев фæттарстæй æма ин æ гъар æнгулдзитæ æ уæлкъохбæл радардта.

– Ци кæнис, къниаз?

Æ къохи уазал ин банкъаргæй, Бестужеви тас никки фæффулдæр æй. Ци кодта цума?  Тæрсагæй æй ку неке зудта. Еуцæйбæрцæдæр æнæдзоргæй ралæууни фæсте Трубецкой, цума æгириддæр неци ’рцудæй, уой хузæн бафеппайдта:

– Еугурæйдæр куд исбæгъатæр æнцæ!.. Айдагъ уотид нæ коййæй дæр æмрезæги куд резонцæ, уотæ син бакæндзинан.

Бестужев си  æ цæститæ нæбал иста. Усми размæ дæр ма мæлуни къахбæл лæуд ка адтæй, е æвзедунтæ  кæнунмæ куд фæцæй! Æ тæрнихи æнцъулдтæ кæрæдземæ æрбахæстæг æнцæ, уотемæй исдзурдта:

– Де ‘знæгти  фусти бунати ку æрæвæрай, уæд  фæррæдуйдзæнæй. Æз ци турккæгти зонун, етæ цалинмæ еу галæй дууæ цъари растъегъонцæ, уæдмæ сæхецæн æнцад бунат нæ байагордзæнæнцæ.

Трубецкойæн сабургай æ хузæ æхемæ цæун райдæдта. Е ’мдзубандигæнæг æхе ахургæнæги бунати ке æрæвардта, е ин æ тъæнгтæ рацагъта, æма идарддæр æ гъудибæл федар лæудтæй:

– Не ’знæгти фæндæуа æви нæ фæндæуа, уæддæр гъæддаг адæм æ бæрзонддзийнадæ императори дæлбари бунатмæ ‘рбацæудзæнæнцæ. Уæдта, мæмæ куд кæсуй, уотемæй ду дæр уæхæн зундбæл хуæст дæ.

Канцлери устур дзурдтæ не ’ндавтонцæ æма æ усхъитæ базмæлун кæнгæй исдзурдта:

– Аргъауæй æцæгдзийнади ’хсæн берæ будуртæ ес.

Трубецкой æ бунатæй фестадæй. Дуари размæ рауадæй. Æнгом æхгæд æй, е си ку баруагæс æй, уæд фæстæмæ фездахтæй æма ниллæгдæр гъæлæсæй бафарста:

– Дæ дзубандитæ куд лæдæргæ ’нцæ?

ЦÆГОЛТИ Василий

(Уодзæнæй ма)