ЕДЗАТИ Æхсарбег

Абони ма нæ æримисун фæндуй нæ Иристони цитгиндæр лæгтæй еуей – Едзати Александри фурт Æхсарбеги. Æскъуæлхт тугъдон ке адтæй, е бæрæг адтæй æ тугъдон хуæрзеугутæй дæр. Фал цæйбæрцæбæл алæмæти тугъдон адтæй, е ба рагъæр æй, тугъд ку фæцæй, уомæй берæ фæстæдæр – 1996 анзи исбæрæг æй, æ рæстæги ин аккаггонд ке ’рцудæй Намуси фиццаг къæпхæни орден дæр æма еци хуæрзеуæги æнхæст кавалер ке адтæй, е. Еци хабар, гъулæггагæн, æхуæдæг нæбал базудта – уомæй цуппар анзи раздæр рахецæн æй æ уæлзæнхон цардæй.

Абони ба нæ бæгъатæри рохс ном уомæ гæсгæ имисæн, æма æрæги, 25 июли æ райгурдбæл исæнхæст æй  сæдæ анзи (1924-1992).

Едзати Æхсарбеги цардвæндаги туххæй куд фулдæр хабæрттæ зонгæ цудтæн, уотæ мæ зæрдæбæл ахиддæр æрбалæууиуонцæ е ’мгъæуккаг, зундгонд поэт Тетцойти Тайморази æмдзæвгитæй еуей мæнæ ауæхæн рæнгъитæ:

Уæхæн хуæдæфсæрмæ нин адтæ, уæхæн,

кæци æ гъæр дзурдæй тæрсидæ зæнхæн:

кæци æхе коййæй, æ рæсугъддзийнадæй

æфсæрми кæнидæ цума æ фегадæй.

Хатгай бацæуинæ де ’нгарти стур цардмæ,

даргъ балций цума – æндæр бæсти идардмæ;

цума еу хæдзарæй иннемæ зинггор –

цудтæн еу хæдзарæй иннемæ зундгор.

Ку уодгæ, ку гъæугæ курдтон си дæ цау.

Ку ходгæ, ку кæугæ дзурдтонцæ дæ цард.

Цудтæн сæ зин нæдти хæрдити, сурх метти,

сугъдтæн сæ зинг фæтти æртити, æхсетти.

Аци зæрдтагон зæгъуйнæгтæ Тетцой-фурт æ фиди туххæй ниффинста, фал нæмæ уотæ кæсуй, цума раст уодзæнæй Едзати Æхсарбеги туххæй дзубандий сæ ку бафтауæн, уæд. Кадæриддæр æримисуй аци хъиамæтгун адæймаги, уонæй алкедæр алцæй разæй дæр ракой кæнуй æ хуæдæфсарми, æ хуæрзæгъдаудзийнади туххæй. Уоййасæбæл дзорагæ дæр, дан, нæ адтæй, æма ин æ цардвæндаги, уæлдайдæр ба, тугъди ку адтæй, уæди хабæрттæ бæлвурдæй æма æнхæстæй нæ зудтонцæ сауæнгæ æ хеуæнттæ дæр æма æмдзæуинтæ-æмгустгæнгутæ дæр.  Уотемæй ба, ци радзурдтайдæ, уæхæнæй ба æ намусгин цардвæндаги хъæбæр берæ адтæй… Хуарз æма æ фæсмæрдæ Киристонгъæуи Цæголти Геуæргий номбæл историон-мемориалон музейи разамонæг Лолати Батрази хъиамæтæй уагъд æрцудæй хецæн киунугæ Едзай-фурти туххæй.

Мах дæр абони имисæн бæгъатæри рохс ном, æ райгурдбæл сæдæ анзи ке исæнхæст æй, уой нимайгæй, æма мухур кæнæн мæнæ аци æрмæг.

*  *  *

Едзати Александри фурт Æхсарбег райгурдæй Киристонгъæуи 1924 анзи 25 июли зæнхкосæги хæдзари. Ами 1942 анзи каст фæцæй фиццаг астæуккаг скъола. Куд фæскомцæдесон, уотæ, Райгурæн бæстæ фашистон æрдонгти нихмæ мæлæтдзаг тох ку кодта, уæд æнцад куд бадтайдæ. Æма еци  хуæрзæригонæй Сурх Æфсади рæнгъитæмæ бацудæй 1942 анзи 15 июли барвæндонæй. Æ хестæр æнсувæр Зелимхан каст фæцæй Харькови æфсæддон фестæг училище, тугъди будурмæ рандæй æма си уæди уæнгæ  хабар нæ адтæй. Уæззау рæстæги хестæр æнсувæри баййевун æхецæн ихæсбæл банимадта Æхсарбег æма иссæй Орджоникидзей дуккаг æфсæддон училищей курсант.

Карз æма тæссаг уавæр исæвзурдæй 1942 анзи августи. Немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ еци лæборæги архайдтонцæ сахар Дзæуæгигъæу байахæссунбæл, цæмæй ардигæй ба бампурстайуонцæ Грознай æма Бакуй нефтмæ. Ахур нæма фæцæй, уотемæй Æхсарбег курсантти дæлкъуари хæццæ еумæ ислæудтæй нæ Иристони сæйраг сахар знагæй багъæуай кæнунмæ. Æверхъау  тугъдтити фæсте Сурх Æфсад немуцаг-фашистон æрдонгти фæстæмæ сорун ку райдæдта, уæд хайади командир уогæй, Æхсарбег архайдта Цæгат Иристони, Кæсæг-Балхъари, Стъараполи, Краснодари крайти сахартæ æма гъæутæ уæгъдæ кæнунбæл тугъдтити.

Ци хуарзæнхитæ ин лæвæрд æрцудæй, уони гæгъæдитæ ку кæсай, уæд бæлвурдæй разиндзæнæй æ уодуæлдай тох фашистти нихмæ. Уæлдæр командæгæнæг И.В. Сталини зæрдибун арфитæ, Едзай-фуртæн лæвæрд æрцудæнцæ сахартæ Керчь, Севастополь, Будапешт  уæгъдæ кæнгæй бæгъатæрдзийнадæ ке бавдиста, уой туххæй. 1941 анзи 14 мартъий ба сурхæфсæддон-æсгарæг Едзати Æхсарбег æвдист æрцудæй, цæмæй ин  Намуси 3-аг къæпхæни орден лæвæрд æрцудайдæ. 1944 анзи декабри ба Едзай-фурт æ алæмæти бæгъатæрдзийнади фæдбæл хуарзæнхæгонд æрцудæй Намуси 2-аг къæпхæни орденæй.

Устур Фидибæстон тугъди кæрон Æхсарбеги æрæййафта Чехословакий зæнхæбæл, фал уобæл нæ рахецæн æй æ тугъдон над: Æхсарбег архайдта милитаристон Японий нихмæ тугъди дæр æма уоми дæр æхе равдиста бæгъатæр æфсæддонæй.

Едзай-фуртæн 1946 анзи мартъий гвардий болкъон Соколов равардта еума дууæ паддзахадон хуæрзеуæги – Германий æма Японий фæууæлахези фæдбæл нисангонд дууæ майдани, еци анз е ’фсæддон билети финст æрцудæй: «Уæгъдæгонд цæуй Сурх Æфсади рæнгъитæй ССР Цæдеси Уæлдæр Совети Указмæ гæсгæ».

Едзати Æхсарбег исæздахтæй æ райгурæн Иристонмæ æма æ дустæ арф бахадта тугъди азарæй ихæлд хæдзарадæ, куд фæззæгъунцæ, æ къæхтæбæл ислæуун кæнунмæ. Аллихузи куститæмæ дæр рæвдзæ адтæй: ветеринарон фельдшер, гъонгæс, гъæдфадæг, аразæг, евгъуд æноси æхсайæймаг æнзти Дигорай сæкæри заводи косæг, уой фæсте ба бацудæй Чермени гъæуи профессионалон-техникон училищемæ, райста тракторист-машинисти дæсниадæ.

Фæстæдæр цардæй æма куста Секери. Берæ æнзтæ ку рацудæй, уæд бæгъатæри иссирдта æ еума бæрзонд хуæрзеуæг дæр: Сурх Стъалуй орден. 1996 анзи Уæрæсей Федераций гъæуайкæнуйнади министри бардзурдмæ гæсгæ Едзати Æхсарбег хуарзæнхæгонд æрцудæй «Намуси» фиццаг къæпхæни орденæй.  Фал уой, гъулæггагæн, æхе цæститæй нæбал фæууидта – бæгъатæр æфсæддон æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1992 анзи 10 январи. Устур кади хæццæ ’й байвардтонцæ Секери уæлмæрдти.

Едзати Æхсарбегæн байзадæй æртæ фурти Аслæнбег, Сослæнбег, Геуæрги, дууæ кизги Зойæ æма Галинæ сæ фиди цитгин ном кадæ æма радæй хæссæг цæуæт, уæдта уони кæстæртæ.  Цæгат Иристони ДОСААФ-и раздæри сæрдар, авиаций инæлар-майор  Бедойти Руслани (1947-2020) имисуйнæгтæмæ гæсгæ, киунугæ «Кавалеры ордена Славы трех степеней» ку цæттæ кодтонцæ, уæд  уой аразгутæ æма редактортæ нæ зудтонцæ Едзати Æхсарбеги туххæй бæлвурд хабæрттæ, сауæнгæ ма сæмæ æ хузæ дæр нæ адтæй.

– Æма уæд  æз мæхецæн ихæсæн банимадтон еци хабæрттæ, цæйбæрцæ гæнæн æма æмал ес, уой исбæлвурд кæнун,– дзурдта Руслан. – Агоргæ-агоргæй бафтудтæн Ирæфи райони Секери гъæумæ. Ами æ царди фæстаг бæнттæ рарвиста Едзати Æхсарбег. Æ бийнонтæ мин цæстуарзонæй мæ размæ æрæвардтонцæ æ документтæ, архивон гæгъæдитæ, ордентæ æмæ æндæр хуæрзеугутæ.

Ноябри 2002 анзи ба Едзати Æхсарбеги хæдзарæбæл исæмбалдæй устур фидбилиз: гази балон фехалдæй æма бæгъатæри бийнойнаг Венерæ Сандрой кизгæ фæммард æй, басугъдæнцæ документтæ, хузиститæ, хуарзæнхитæ.

Ниххатир нин кæнæ, Салдат!

Зундгонд куд æй, уотемæй Намуси орден исфедар кодтонцæ 1943 анзи. Намуси ордени æнхæст кавалертæ иссæнцæ 2631 адæймаги. Едзати Æхсарбегæн æртиккаг къæпхæни орден æ номер 14686 лæвæрд æрцудæй, фиццæгти хæццæ.  Дуккаг къæпхæни орденæн ба æ номер æй 8845.

Æхсарбеги ка зудта, етæ абони дæр дес кæнунцæ: куд хебæлхуæцгæ, куд ездон æма мадзора адтæй, уæлдайдæр ба иннетæ тугъди хабæрттæ ку кæниуонцæ, уæд.

Едзати Æхсарбег махæн æй нæ сæрустурдзийнадæ, нæ кадæ, нæ намус, уæдта ма нæ рист. Уойбæрцæ фæццæрæд дæ размæ лæг æма ин ма базонæ æ тугъдон нæдти арф фæд, æ уоди рист, æ зæрди катайтæ. Хумæтæг, сабур, мадзорайæй фæццардæй не ’хсæн, некæд растудта æхе, æ тугъдон хабæрттæй æхе нæ имонау кодта… Æрæстæфæг ба ’й нæ фæцæй…

Ниххатир кæнæ хъиамæтгун тугъдон æма Фæллойнæгæнæг… Ниххатир кæнæ, дæ уодæгасæй дин дæ хъазауатон фæллæнттæн æнхæстæй арфæгонд ке не ’рцудæй.

Хуарз æма  ин нур аккаг кадæгонд цæуй. Киристонгъæуи Кади Аллейи æвæрд æй æ бюст. Аци сахари, кæми райгурдæй, еци цæрæни хæдзари фарсбæл ма ин сагъд æрцудæй къæйдорæй конд мемориалон фæйнæг. Дууæ анзей размæ ба Чиколай уæлбилæ Уæлахези парки, Намуси фæзи æвæрд æрцудæнцæ сæ бюсттæ Советон Цæдеси Бæгъатæр Махъоти Алиханæн, Намуси ордени æнхæст кавалертæ Калати Симонæн, Юрченко Иосифæн æма Едзати Æхсарбегæн. (Еци дууæ цауей фæдбæл арæзт мадзæлттæй къартæ мухур кæнæн дæлдæр).

*  *  *

Едзати Æхсарбеги туххæй мæ дзубанди хумæтæги нæ райдæдтон æмдзæвгæй. Цæветтонгæ, Киристонгъæуи æ райгурæн цæрæнуати хæдзари фарсбæл мемориалон фæйнæг игон кæнуни мадзали архайгутæй еу, Едзати Эмилия бакастæй æмдзæвгæ «Уæлахези Бон». Еци хабармæ гæсгæ бабæлдтæн, Едзати Æхсарбеги туххæй нæ поэттæ æмдзæвгитæ, нæ зартæгæнгутæ ба зартæ ку исфæлдесиуонцæ, уæд е куд хуаз уидæ, уомæ. Уадзæ æма æ намуси æносондзийнади хузæн етæ дæр фæлтæрæй-фæлтæрмæ нæронцæ…

Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта ХЕКЪИЛАТИ Маринæ