ТУМЕНАТИ Еленæ æма УАТАТИ Бибо (спектакль «Чермен»).

Æ ис фæлдистадæ адæми зæрдити арф æнкъарæнтæ ци финсæг, композитор, хузæгæнæг ниууадзуй, уой туххæй зин дзорæн фæууй. Уонæмæ хауй Уæрæсей Федераций адæмон артисткæ Туменати Еленæ дæр. Ирон сцени ци æнтæстгин къахдзæфтæ ракодта, адæми зæрдити ци арф æнкъарæнтæ ниууагъта, уони Иристони театрдзаутæ хуарз гъуди кæнунцæ. Уæдта айдагъ Иристони нæ, фал синхон Кæсæг-Балхъари, Цæцæн-Мæхъæли, Ленингради, Мæскуй, Калаки, Горькийи, Душанбей æма берæ æндæр сахарти.

Сценæбæл ци сорæттæ исаразта Ленæ, уонæмæ сæрæй бунмæ ку æркæсæн, уæд цума нимад кæд фæууодзæнæнцæ! Сæдемæй дзæвгарæ фулдæр æнцæ. Уони ’хсæн ес – трагеди, драмæ, комеди, фарс æма ма сауæнгæ гротеск дæр. Нæ минкъий уадзимиси сæ еугур нæ бацæудзæнæнцæ. Æрлæууæн си сæ сæйрагдæртæбæл… Бердзейнаг драматург Еврипиди æнæмæлгæ хъайтартæ рагæй цæрунцæ дуйней берæ театрти сценитæбæл. Недзамантæй нури уæнгæ Еврипиди хъайтартæ берæ æвзæгтæбæл исдзурдтонцæ. Адæмти зæрдити иссугътонцæ цæхæр арт. Исдзурдта Медея иронау дæр. Рахаста адæми размæ æ цийнæ æма гъигæ, æнæкæрон уарзт æма æнæкæрон æнæуинондзийнадæ. Æримисæн спектакль æма имæ æркæсæн…

…Ка ’й Медея? Е фиццагидæр æй хъаурæгин мадæ, уомæй тухгиндæр ба æй уарзæгой силгоймаг. Æгæрон уарзтæй бауарзта Ясони (Ясон – Тлаттати Бексолтан) – фæййервæзун æй кодта мæлæтæй. Æ уарзондзийнадæ, хуæнхон сауæдони хузæн никки хъæбæрдæр исæмбухта цæуæти фæззинди фæсте. Фал æрцудæй бæлах. Айдагъ уарзунæн ка равзурдæй аци дуйнемæ, еци æнæхийнæ кæдзосзæрдæ силгоймагбæл æрцудæй сайд. Æ кæдзос уарзтбæл ин æ цардæмбал Ясон бацудæй цъифæ къахæй. Е райеуварс кодта уарзæгой зæрдæ, равзурста мулк æма ракурдта паддзахи кизги. Медеяй зæрди кæрæдзей хæццæ тох кæнун райдæдтонцæ мадæ æма адæймаг-силгоймаг. Æма фæууæлахез æй адæймаг-силгоймаг. Кæддæр æ цæуæти фæлмæн уорс къохтæй ка рæвдудта, сæ рæвдаунæй æфсес ка нæ зудта, еци къохтæ тоги исæвдулдæнцæ. Исгъæла æй Медея. Рацудæй адæми размæ гъарæнгæгæнгæ тогæйдзаг къохти хæццæ. Æ цæстити бакаст – цæф сирди цæстити хузæн. Æ тæрегъæддаг карнæмæ кæсгæй, лæги зæрдæ реуæй рацæйтонуй. Арв дæр ниннæруй æма æ «цæстисугтæ» æркалуй…

Ленæ Ирон театри искурдиадæгиндæр актриситæй еу ке адтæй, е бæлвурд æй. Уобæл дзорæг æнцæ, Ирон театри сцени ци æнæмæлгæ сорæттæ исаразта, етæ. Еу æма дууæ театрдзауей зæрдитæ нæ барохс кодта æ аййев исарæзт сорæттæй, абони дæр ма цæстити размæ лæуунцæ.

…1941 анз. Еци тогуарæн бони æрбакъахдзæф кодта Ленæ Ирон театри къæсæрæй. Уæдæй æ фæстаг исуолæфти уæнгæ æ карнæ æндон рæхисти цæгтау баст адтæй театри хæццæ. Профессионалон сценæмæ ку рахизтæй, уæд æ фиццаг къахдзæфæй фæстæмæ адтæй адæмæн уарзон актрисæ. Æ фиццаг куст ба адтæй Ири стъалу Таутиати Солæмани хæццæ. Е адтæй Галяй фæлгонц «Олеко Дундичи». Æма уæд раргом æй актриси агъазиау искурдиадæ…

Ленæ ирон сценæбæл ци сорæттæ исаразта, етæ, ке зæгъун æй гъæуй, тухгин адтæнцæ, фал, фал… Сæ еугуремæн дæр æмбæрзæн иссæй Пæсæ… Уомæн, æма Пæсæ адтæй ирон силгоймаг, ирон фарнæхæссæг кизгæ… Агъазиау уаргъ æрбахаста Туати Дауит ирон аййевадæмæ. «Пæсæйы фæндон» – ирон классикæ! Æма æмбæрзæн ба цæмæн? Уомæн æма ма имæ æ лæги кари дæр Пæси номæй дзурдтонцæ театрдзаутæ Ленæмæ. Уомæн æма хъæбæр арф ниххизтæй адæми зæрдитæмæ. Фал ка ‘й Пæсæ? Пæсæ æй хумæтæги ирон кизгæ, хуæнхон деденæг, сæумон хори тунæ, æ фæлмæн загъд, æ медбилтихудт, æ фæлмæн цæстингас адæймаги хезунцæ иннердæмæ.

Аци роли фæсте цубур рæстæгмæ Ленæ æрлæудтæй театрти раззагдæр актерти æмрæнгъæ. Берæ исаразта æ уарзон сцени æнæмæлгæ, адæми зæрдитæмæ арф ка ниххизтæй, уæхæн фæлгонцтæ. Райсæн Туати Дауити «Аргъау». Аци спектакль ка фæууидта, етæ ма хуарз гъуди кæндзæнæнцæ, хуæрзгъæдæ, алцæмæй дæр æнхæст Гюльзефири. Аргъауи медæги актер ахид рахезуй царди æцæгдзийнадæй, фал ами Ленæ æхе уомæй багъæуай кодта. Тæссонд надбæл нæ рандæй. Æма нин исаразта рæсугъд æма зæрдæмæдзæугæ ирон кизги сорæт.

Актерти ахид фæффæрсунцæ, дæ уарзондæр роль ба кæци æй, зæгъгæ. Æма си уарзон ба кæци нæй? Алли сорæт дæр си зæрди тæгтæй райгуруй. Алли сорæтæн дæр æхе хуарæнтæ фæууй. Фал зæрди арф римæхст фæууй циуавæрдæр сосæгдзийнадæ, бæллундзийнадæ æнæмæлгæ сорæт исаразунмæ. Æ фунти дæр уой фæууинуй. Лени зæрди дæр арф римхæст адтæй еу сосæгдзийнадæ… Ехх, æма Дездемони роли рагъазæ. Фал ка ’ндеуй. Бало – Мавр – Хъариати Тамарæ – Дездемонæ. Æма куд, ка æндеуй?! Фал бандиудта Ленæ. Æма æ бæллец исæнхæст æй. Аци рольбæл косгæй æ фарсмæ ’рбалæудтæй искурдиадæгин актрисæ Хъариати Тамарæ.

ТУМЕНАТИ Еленæ æма ТÆБÆХСÆУТИ Бало (спектакль «Отелло»).

Уой размæ кустити хæццæ рабаргæй Дездемони сорæт адтæй æнтæстдзийнадæ. Дездемонæ – Ленæ адтæй æнæхийнæ, хуæнхон ирд сауæдонæй кæдзосдæр – тухгин æ уарзондзийнадæ Отелломæ. Фæндадтæй æй, цæмæй æ цардæмбал алкæддæр адтайдæ амондгун, цæмæй кæрæдзебæл уонцæ æновуд. Лени Дездемонæ бакæсгæй куд рæсугъд адтæй, уотæ рæсугъд адтæй уодигъæдæй дæр. Цардбæллон, кæдзосзæрдæ адæймаг. Фæлмæн, зæллангæнæгæ гъæлæс, æ фезмæлд арæхстгин.

Дездемони фæсте ба нæуæгæй Шекспир – Корделия, Макбет – Леди Макбет. Уотæ ирæзтæй Лени дæсниадæ берæ æнзти дæргъи, цудæй еу уæлахезæй иннемæ.

Зундгонд драматург Хъайттати Сергейи пьеситæй Ирон театр берæ исæвардта сценæбæл. Фал си, мæнмæ гæсгæ, «Мади зæрдæ»-й тухгиндæр нæ адтæй. Ке зæгъун æй гъæуй, аййевадон æгъдауæй хуæрзгъæдæ сорæтбæл æнцондæр фæууй косун. Фал ами драматург Лени размæ исæвардта агъазиау ихæс. Райхалун гъудæй драматурги гъудий сосæгдзийнæдтæ. Сæйраг хъайтармæ ци цæстæй кæсуй æма си циуавæр æлхинцъитæ баримахста, етæ. Актер æма драматург кæрæдзей ку балæдæрунцæ, уæд æнцондæр фæууй косун. Æма разиндтæй аци актрисæмæ еци искурдиадæ. Балæдæрдтæнцæ кæрæдзей æма Ленæ рахаста театрдзаути размæ, нури уæнгæ ирон сценæбæл ци нæма адтæй, мади уæхæн фæлгонц. Зæрдæмæдзæугæ, цæрæнбонти рæвдуд ка нæ фæууидта, уæхæн мади фæлгонц. Е адтæй режиссер, драматург æма искурдиадæгин актриси уæлахез.

Ленæ Ирон театри сценæбæл ци сорæтти рагъазта, етæ сæдемæй фулдæр æнцæ. Ци рольти рагъазта, етæ ’нцæ аллихузон: Гертрудæ  – Васантанесса «Белый Лотос», Сæниат – Хубецти Р. «Сау чызг», Дибæ – «Æфсымæртæ»-йи, Азау  – «Чермен»-æй, Фатъимæт – «Фатъимæт»-æй Къоста, Ханбекер – «Бæтæйы фырттæ»-йи, Бернардо – «Æлгъыст хæдзар»-æй Лоркæ æма берæ æндæртæ.

Еуæй-еу актертæн хъисмæт бацæуй берæ хуæрзти. Уонæй еу æй Тлаттати Бексолтан. Е Лени хæццæ берæ æнæмæлгæ сорæттæ исаразта. Уони хæццæ – «Макбет» – Шекспир, «Отелло» – Шекспир, Кассио – Еврипид, «Медея» – Ясон æма æндæртæ.

Тлаттати Бексолтанæн Лени хæццæ адтæй хъæбæр æнцон косæн. Уæдта зин. Æхуæдæг куд æнæхийнæ куст кодта, уотæ агурдта уонæй дæр. Æ алли фезмæлд дæр Ленæн сценæбæл адтæй аййев æма зæрдæмæдзæугæ. Райсæн, «Медея» сувæллæнтти кæми рамаруй, еци сцени адæми размæ цæф сирдау богътæгæнгæ пихцил сæрæй ку рацæуй æма æ тæрегъæддаг монолог ку дзоруй, уæд мæхецæн мæ сæригъунтæ исхъел унцæ æма барæ-æнæбари цæстисугтæ ’ркæлунцæ. Адтæй цæстуарзон, æ кустбæл æновуд, кæстæртæбæл ауодагæ. Уомæн æрбахаста Ирон театри къæбецмæ уойбæрцæ бæркадгин фæллойнæ, уомæн ниууагъта Ион театралон аййевади уæхæн рохс фæд…

Ленæ, Ленæ, Ленæ! Нæхе Пæсæ, нæхе Дездемонæ, нæхе Медея, Фатъимæт, Азау, Думбадзей Нана, Лорки Бернардо. Нæ леди Макбет, нæбал дæ не ’хсæн, фал ду махæн нæ рамардтæ, Æрфæни фæдау байзадæй дæ фæд æгæрон цъæх арвбæл æма нæмæ Бонвæрнонау æрттевдзæнæ арви тугъдадæй. Цæрис æма цæрæнбонтæмæ дæр цæрдзæнæ адæми зæрдити…

Ды уыдтæ æмæ уыдзынæ

Ды цæрыс æмæ цæрдзынæ…

КЪУМÆЛЛÆГКАТИ Мурат (1943-2018) Ирон театри актер