Ка ’й зонуй, япойнаг богал цæбæл ходуй, фал еу гъуддаг ба бæрæг адтæй – ССР Цæдеси æма Японий гъæбесæйхуæцгути æмбаладон еристи рæстæг æ бон неци бацæй иристойнаг богал Дзарасати Саукуйæн æма ин фæххуæрд æй. 1957 анз.

Нæ дзубанди ци хабарæй райдайуйнаг ан, е хъæбæр раги æрцудæй. Цæветтонгæ, зилгæйаг биццеу 1946 анзи фиццаг хатт Дзæуæгигъæумæ исæфтудæй, уой дæр, хъæбæр æхсицгон ка адтæй, уæхæн гъуддаг исаразуни зæрдтæй. Цæветтонгæ,  исфæндæ кодта классикон гъæбесæйхуæстæй еристи æ хъаурæ бавзарун. Гъо, айдагъдæр æ хъаурæбæл дардта æ зæрдæ. Уомæн æма гъæбесæй хуæцуни сосæгдзийнæдтæн æгириддæр нецима зудта, хъаурæгин ке адтæй, е ба бæрæг адтæй е ’уæнгти кондæй, æ асæ æма æ цæхæртæкалгæ æндиуд цæстингасæй дæр. Уотемæй спортивон залмæ ку бацудæй, уæд æй уайтæккæдæр æрæстæфтæнцæ, куд спортсментæ, уотæ сæ гъомбæлгæнгутæ дæр.

ЗИЛГÆЙАГ БÆГЪАТÆР

– Уартæ еци биццеуи фиццаг хатт уинун, – загъта номдзуд тренер  Дзгойти Аслæнбег е ’мбал гъæбесæйхуæцæг-тренер Туккати Петрæн. – Бакæсай ин е ’уæнгти кондмæ, мæнмæ гæсгæ, богалæн ка райгурдæй, уæхæн æй.

– Æз дæр æй æрæстæфтæн. Цума кæцирдигон æй? Бафæрсæн æй.

Æма фæдздзурдтонцæ биццеумæ.

– Кæцæй дæ, дзæбæх биццеу? – фæрсунцæ ’й.

– Зилгæйаг.

– Дæ муггаг, дæ ном?

– Мæ муггаг – Дзарасатæй, мæ ном – Саукуй, – æфсæрмигæнгæй, зæнхæмæ ниндзаст æй, уотемæй биццеу байамудта æхе…

Берæ æнзти фæсте дæр ма, е ’нзти бæрзæндæй æ цардвæндæгтæмæ ракæсгæй, еци бон ахид æримисидæ Саукуй. Фиццаг фæлварæн ин иссæнцæ, еци бон хуйæн фабрики косгути клуби нæ республики æригон богæлттæн ци еристæ адтæй, етæ. Æма си нæ иронх кæнуй, Рахесфарси райони спортивон кадæ багъæуай кæнуни ихæс имæ ке æрхаудтæй æма си ке исарæхстæй, айдагъ е нæ, фал ма еци бон æ тæккæ уарзондæр, æ идарддæри хъисмæт ке хæццæ исбаста, еци æмбæлттæ æма æрдхуæрдтæ, – æрæдойнаг биццеу Хъулати Барис, сахайраг богалтæ Суменати Кермен, Абайти Бариси хæццæ æма ци тренерти хæццæ базонгæ ’й, е дæр. Еци бон фиццаг хатт фæууидта æ идарддæри спортивон гъомбæлади ин агъазиау агъаз ка бакодта, еци номдзуд тренер æма еристæ амидингæнæг Михаил Огладзей, уæдта спорткомитети иннæ косгути.

Æма цийни нæуæг фæндити хæццæ æрæздахтæй сахарæй Зилгæмæ Саукуй. Берæ æригон биццеути исразæнгард кодта уæдæй фæстæмæ гъæбесæйхуæсти спортмæ. Æ хæццæ сахармæ классикон гъæбесæйхуæсти тренировкитæмæ цæун райдæдтонцæ фæстæдæр номдзуд богæлттæ ка иссæй, етæ – Дзахсорати Таурбек æма Мирзати Дзантемур. Классикон гъæбесæйхуæсти дæсниадæбæл сæ ахур кодта тренер Дзгойти Аслæнбег.

Иристони спортивон кадæ æма намус (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ): ДЗАРАСАТИ Саукуй, ХЪУЛАТИ Барис; цуппæрæймаг – БЕКМÆРЗТИ Михал, фæндзæймаг – ГИОТИ Хасан. 1953 анз.

Берæ имисуйнæгтæ ес Саукуйæн æ цардвæндагмæ кæсгæй. Куд си феронх уа гъæуама Цæгат Иристони кадæ гъæуай кæнгæй УСФСР-и æма нæ бæсти бæрнондæр еристи æ фиццаг уæлахезтæ! Æма айдагъ æхуæдæг нæ, фал мингай спортуарзгутæ дæр нæ иронх кæнунцæ, тухæвзарæн горцъей мастертæ, нæ бæсти æма фæсарæнти дæр зундгонд ка адтæй, еци богæлттæ, дуйней чемпион В. Николаевбæл, спорти мастертæ Г. Ткаченкобæл æма Г. Деричбæл æригон богали уæлахезтæ.

– Фал мин дууинсæйæймаг æнзти уæлахезтæй еугуремæй хъæбæрдæр имисуйнаг æй дагестайнаг уæйуг, цæугæ «хонх» ке худтонцæ, еци Абдурахманови хæццæ тох, – загъта Саукуй.

Æма æцæгæйдæр Абдурахманови хæццæ горцъебæл карз спортивон тохи бацæун зундгонддæр уæззаууæзон богæлттæй неке фæндадтæй. Æ уæзæ 148 килограмми, æ асæ ба дууæ метри æма æрдæг кæмæн адтæй, еци цæугæ «хонхи» рампурсунмæ, кенæ си очкотæ рамолунмæ æ нифс неке хаста. Фал саг фæрæтмæ ’рцудæй, зæгъгæ, куд фæззæгъунцæ, уотæ Абдурахманов дæр æрцудæй Дзæуæгигъæумæ Уæрæсей хонсар хаййи классикон гъæбесæйхуæсти зоналон еристæмæ. Вагæнттæцалцæггæнæн заводи косгути клуби еци домбай богали хæццæ рахуæцуни халæ æрхаудтæй Саукуймæ. Спортуарзгутæ дзурдтонцæ:

– Айдагъ æ уæзæй дæр æй фæббунæй кæндзæнæй Абдурахманов. Кæми æй 92, кæми ба – 148 килограмми! Уæдта æ уæзæ, æ уæзæ!..

Нæ фæттарстæй Дзарасати нæудæсанздзуд фæйнæгфарс биццеу. Æндиудæй архайдта инсæй минуттей дæргъи æ номдзуд нихмæлæууæги хæццæ æма ибæл фæууæлахез æй. Цалдæр минуттей дæргъи зали игъустæй спортуарзгути зæрдиаг къохæмдзæгъд, тренертæ æма богалтæ Саукуйи рахастонцæ сæ къохтæбæл.

Æма райдæдтонцæ анзæй-анзмæ Дзарасати Саукуйи уæлахезтæ классикон гъæбесæйхуæсти еристи, турнирти, чемпионатти. Нур хуарз «тиллæг» æрæмбурд кодтон спорти еци хузи, зæгъгæ, загъта Саукуй æхецæн æма рахизтæй уæгъдебарæ гъæбесæйхуæсти æ хъауритæ бавзарунмæ. Спорти еци хузи исирæзуни ихæс дууинсæйæймаг æнзти кæрони æма фæндзайæймаг æнзти райдайæни сæхемæ райстонцæ тренертæ Гиоти Хасан æма Дзгойти Аслæнбег. Æма ами дæр ирæзти надбæл ниллæудтæй уæззаууæзон Дзарасати Саукуй.

ДЗАРАСАТИ Саукуй (лæууй дуккаг рæнгъи) æ хеуæнтти хæццæ.

Нæ республики уæгъдебарæ гъæбесæйхуæсти райрæзти туххæй берæ æрмæг рацудæй периодикон мухури, уæдта ма хецæн киунугутæ дæр фæззиндтæй. Æма уой туххæй нæ дзордзинан. Фал æ ирæзтмæ Цæгат Иристони УСФСР-и æма ССР Цæдеси богæлтти еугонд командити фæскомцæдеси организацити берæ æнзти секретарь Дзарасати Саукуй ци цæстуарзон байвæрæн бахаста, уомæн æнæ æримисæн нæййес æ æртинсæй анзей юбилейи бони.

Нæ богæлтти еугонд командæн, Дзарасати Саукуйæн дæр фиццаг фæлварæн адтæй 1951 анзи УСФСР-и чемпионат. Нæ командæ фæууæлахез æй æма иссæй чемпион. Фал бабæй ами дæр Саукуймæ æрхаудтæй тæккæ зиндæр ихæс. Фæд-фæди цуппар уæлахезей хæццæ рацудæй кæронбæттæнмæ. Уоми ба æй хъазауатон тохи бацæун гъудæй ССР Цæдеси æма дуйней чемпион XV Олимпаг гъæзтити чемпион, мæскуйаг Арсен Мекокишвилий хæццæ. Хъæбæр федар фæллæудтæй æ нихмæ, фал тæрхонгæнгутæ уæлахез равардтонцæ мæскуйагæн. Æма ма Саукуй еци фæлладæй дæр фæууæлахез æй иннæ мæскуйаг спорти мастер Герасимовбæл, байахæста дуккаг бунат, исаккаг ин кодтонцæ æвзестæ майдан. Еци чемпионатæй нæ богæлтти команди иуонгтæ æртемæй – Хъулати Барис, Дзарасати Саукуй æма Мирзати Дзанте æрбаздахтæнцæ майданти хæццæ æма иссæнцæ фиццаг ирон спорти мастертæ уæгъдебарæ гъæбесæйхуæстæй.

– Устур федæн ес дæуæн, – загъта чемпионати фæсте Саукуйæн Арсен Мекокишвили, – æцæг архайæ дæ уæзæ фæффулдæр кæнунбæл. Уæззаууæзон богалæн 92 килограмми бустæги минкъий æй.

Еци цæстуарзон фæдзæхст æ зæрдæбæл бадардта Саукуй æма зæрдиагдæрæй бавналдта е спортивон дæсниадæ федардæр кæнунмæ. Е ин фæййагъаз æй æндиуддæрæй нæуæг æнтæститæмæ цæунæн.

Æхсæз хатти фæд-фæди фæууæлахез æй уæгъдебарæ гъæбесæйхуæсти УСФСР-и бæрнон еристи, æртæ хатти иссæй ССР Цæдеси Гæрзефтонг Тухти чемпион, уæлахезæй æрбаздахтæй цалдæр хатти æхсæнадæ «Спартак»-и центрон совети æма ПЦÆЦС-и Еугурдуйнеуон еристæй дæр. Фæстагмæ иссæй нæ бæсти тæккæ тухгиндæр уæззаууæзон богал. 1958 анзи фæууæлахез æй уæгъдебарæ гъæбесæйхуæстæй ССР Цæдеси чемпион И.  Вихристюкбæл, 1959 анзи ба æй рамулдта ССР Цæдеси адæмти дуккаг спартакиади еристи.

Еци еристæй ирон богалтæ исластонцæ цуппар сугъзæрийнæ æма еу æвзестæ майдани. Рекорд! Саукуй ма еци спартакиади фæууæлахез æй Медведбæл дæр.

Æрцудæй Олимпаг гъæзтитæмæ цæттæ кæнуни рæстæг дæр. Мельбурни Олимпиадæмæ ССР Цæдеси еугонд команди хæццæ рандæнцæ Хъулати Барис æма Дзарасати Саукуй. Фал команди фæскомцæдесон организаций секретарь Дзарасати Саукуй хуæцгæ нæ кодта. Æнгъæлмæ кастæй е ’рдхуарди уæлахезмæ. Фал Хъулати биццеу хъæбæр ке фæццæф æй, уой фудæй байзадæй дуккаг бунати. Æ зæнги цæфи рист ибæл ку æртæфстæй, уæд горцъебæл батухстæй æма ’й Сайкуй æ гъæбеси рахаста.

Ралæудтæй 1960 анз, Рими Олимпаг гъæзтити рæстæг. Уордæмæ фæткæмæ гæсгæ гъæуама рандæ адтайуонцæ Иристони богæлттæ цуппаремæй – 1959 анзи чемпионтæ Бекмæрзти М., Дзахсорти Т., Хъулати Б. æма Дзарасати С. Фал цæмæдæр гæсгæ рарвистонцæ айдагъдæр Дзарасай-фурти.

Ци дессаги хъаурæ æма лæгдзийнадæ равдиста ами дæр ирон æртинанздзуд богал! Спортуарзгутæ ибæл сæ цæстæ æрæвардтонцæ, уотемæй, кæронбæттæни еристæмæ цæугæй, рампурста ирайнаг тухгин богал Шурварзийи, шведаг Антонсони, Рими спортуарзгути уарзон богал Мараскальки.

Æрдæгкæронбæттæни æмтухæ разиндтæй турккаг уæйуг Каплани хæццæ. Сугъзæрийнæ майдан рамолунмæ ма ’й гъудæй еу ампъез – кæронбæттæни ФРГ-й команди иуонг, дуйней чемпион Дитрихи рамолун. Фал… Фал æй фæррæдуйун кодтонцæ е ’мбæлтти æнæбундор нифситæ:

– Сугъзæрийнæ дæу æй!

– Рагацау дин арфæ кæнæн дæ уæлахези туххæй!

Фал еци уæлахез гъудæй рамолун. Уотемæй Саукуй еци арфити фæсте горцъемæ рацудæй еуминкъий æ архайд фæллæмæгъдæр кæнгæй. Æма фæххуæрд æй. Ци гæнæн ин адтæй, спорти минкъий рæдуд дæр хъазар æй, ка ’й æруадзуй, уонæн. Саукуй Олимпиади призер ке иссæй, е дæр æнтæстбæл нимад адтæй æма ин Советон делегаций иуонгтæ ракодтонцæ зæрдиаг арфитæ. Спорти берæ уæлахезти фæсте Дзарасати Саукуй æ еугур хъауритæ дæр лæвардта Иристони спорти ирæзтæн. Берæ æнзти дæргъи адтæй спортивон æхсæнадæ «Спартак»-и сæрдар, исгъомбæл кодта сæдæгай дæсни спортсментæ, спорти мастертæ. Цæгат Иристони паддзахадон университет каст фæууни фæсте дæр кодта берæ бæрнон куститæ, адтæй нæ футболон командæ «Спартак»-и хецау дæр.

Спортивон æхсæнадитæ «Спартак», «Фæллой», «Тыллæг», «Буревестник», «Зенит» æма «Локомотив» ку байеу æнцæ, уæд син сæрдарæй альтернативон æвзурстити уагæбæл æмгъæлæсæй æвзурст æрцудæй Дзарасати Саукуй. Æма раздæрау хъаурæгинæй архайдта нæ Иристони спорт дзиллон искæнунбæл, æхе хузæн арæхстгун спортсментæ исгъомбæл кæнунбæл.

Хъаурæгин богали спортивон берæ майданти фарсмæ Саукуйи фæтæн реубæл æрттивтонцæ орден «Кади нисан» æма майдан «Фæллойни æнтæстити туххæй» хаста Цæгат Иристони АССР культури æскъуæлхт косæги кадгин ном, исаккаг ин кодтонцæ Цæгат Иристони АССР æма УСФСР-и Сæйраг Совети Президиуми Кади грамотитæ, ФÆЛКЦ-и ЦК-и Кади грамотитæ.

ÆФХУÆРД НÆ НИХХАТИР КОДТА

Тренер Рудольф Плюкфельдер ССР Цæдеси зундгонд спортсмен-уæззауатлет æма Токиой Олимпаг гъæзтити чемпион, ССР Цæдеси спорти æскъуæлхт мастер, ССР Цæдеси æскъуæлхт тренер, берæ дуйнеуон рекордтæ исæвæрæг цардæй æма куста Ростови облæсти, сахар Шахтий, уой фæсте цардæй фæсарæнти.

Æ рæстæги Японий уæгъдебарæ гъæбесæйхуæцгути еугонд команди хæццæ фембæлди архайæг Цæгат Иристони богалти еугонд команди иуонгтæ. Галеуæрдигæй фиццаг – ДЗАРАСАТИ Саукуй.

Олимпаг чемпионтæ А. Вахонин, Д. Ригерт æма берæ æндæр зундгонд штангистти ка исгъомбæл кодта, е – Р. Плюфкельдер, фæсарæнти цæргæй, ниффинста æ имисуйнæгти автобиографион киунугæ æма ’й рауагъта фондз томемæй, хуннуй «Чужой среди своих». Махæн, иристойнæгтæн, уæлдай цæмæдесагдæр æй киунуги дуккаг том. Уоми автор дзоруй не ’мзæнхон спортсмени, нæ адæми уарзон бæдолæ, абони дæр сæрустур кæмæй ан, еугур дуйней дæр зундгонд ка ’й, еци уæгъдебарæ гъæбесæйхуæсти дæсни Дзарасати Саукуйи туххæй. Уотæ нæмæ кæсуй, æма махау Дзарасати Саукуйи лæгæй-лæгмæ ка зудта, етæ, уæдта иннетæ дæр, æхсицгонæй бакæсдзæнæнцæ, зундгонд штангист Рудольф Плюкфельдер не ’мзæнхони туххæй ци финсуй, уой. Рими Олимпаг гъæзтити хуæдразмæ тренировкити Рудольф рахаудтæй Олимпаг гъæзтити архайгути къуарæй.

«Иуазæгуати цæугæй æрæги æз фембалдтæн уæгъдебарæ гъæбесæйхуæсти Олимпиади æвзестæ призер Дзарасати Саукуйбæл Цæгат Иристонæй, Баковки ке хæццæ базонгæ дæн тренировкити, уобæл. Хъæбæр æхцæуæн ин адтæй мæ уиндæ. Ме ’намонди хабæрттæ мин ку базудта, уæд мин зæрдиагæй фæттæрегъæд кодта. Радзурдта мин, ГФР-и В. Дитрихæн куд фæххуæрд æй, уой туххæй.

– Рудольф, циуавæр адæймаг æй аци Дитрих! Фараст бони хуæстæй ами, уонæй фондз – классикон гъæбесæйхуæстæй, уоми чемпион И. Богдан иссæй Киевæй, айдагъдæр очкотæмæ гæсгæ фæууæлахез æй Дитрихбæл. Нифс ми адтæй, чемпион ке исуодзæнæн, уомæй æма исфæндæ кодтон рæстæг «райвазун», дæлгоммæ ниххустæн мæ губунбæл. Æма мæнæ Дитрих æ къохтæ мæбæл æртухта. Къохтæ ба – æфсæйнаг аркъау куд фæууй, уæхæн. Ци нæ син кодтон мæ бауæрæй сæ ратонуни туххæй, уæддæр сæ цидæр хузти батъунста мæ губуни бунти. 110 килограмми æй мæ уæзæ. Фарæстæймаг бон ку хуæстан, уæд мæ горцъейæй истудта. Æз ма мæ къохтæй бæргæ ниххуæстæн, фал мæ е æваст исиста, уæлдæфи мæ æрзилдта æма мæ мæ рампурста.

– Дæумæ ма æвзестæ уæддæр æрхаудтæй, мæнмæ ба – неци.

– Лæдæрун дин дæ сагъæс. Игъосай, гъæйдæ æма сахармæ рандæ уæн! Мæнмæ ма æхца байзадæй, исхарз сæ кæнун гъæуй.

– Мæн дæр фæндуй сувæллæнттæн италиаг сувениртæ æма гъазæнтæ балхæнун.

Бадзубанди кодтан сахатти фæсте Олимпаг гъæумæ бацæуни фембæлуни туххæй.

Æз рахизтæн Олимпаг гъæуæй æма ин фæууидтон, æ рацæуæн куд рæсугъд æй, уой. Алли æвзагбæл «Добро пожаловать!» финститæ, галеуæрдигæй – дууæ æстонг сабийи дæйунцæ таурæгъон римаг берæгъи…

– Цæуæн, Рудольф, уадзæ сæ е ба дæйуонцæ, – загъта Саукуй æма рандæ ан трамвайи æрлæууæнмæ. Æз кедæр немуцагау рафарстон æма мин байамудта, кумæ цæун æма кæми рахезун гъæуй, уони.

Исбадтан трамвайи, кæдзос трамвай, фал хъинцъ-хъинцгæнагæ. Æз нæ фæууидтон, Дзарасай-фурти æрвхуз къурткæ, уобæл «СССР» финст ке адтæй, уой. Мах бадæн æма нæхецæн дзубандитæ кæнæн. Нæ дзубанди трамвайи хъинц-хъинцæй некæмæ игъустæй. Уæдмæ æрбахизтæй еу силгоймаг дууæ сувæллоней хæццæ. Мах ин исистадан, равардтан син нæ бадæн бунæттæ. Фал нæмæ уæдмæ, еу – 30 анзи кæбæл цудайдæ, уæхæн биццеу хæстæг æрбалæудтæй æма хъибилау къох-къох кæнуй, дамугъатæ «СССР»-мæ амонгæй, æ сæр Саукуйи ’рдæмæ телгæй.

– Ци ’й гъæуй? – нæ ’й ралæдæрдтæй е.

Æз æй немуцагау рафарстон æма мин биццеу загъта:

– Das ist ein russischen Schwein.

– Уотæ зæгъуй, ду, дан, уруссаг хъибил дæ, – ратæлмац кодтон Саукуйæн биццеуи дзуапп.

– Дзарасай-фурт дууæ нæбал фæккодта, райахæста биццеуи, æркъæдзæ ’й кодта, исиста ’й хæрдмæ æма ’й дууæ æфсæйнаг хæтæлей æхсæн бацавта. Адæм нимдзæгъд кодтонцæ, райгъустæй: «Браво, русс!»

Иннæ æрлæууæни рахизтан.

Берæ фæххудтан, уой фæсте мæ зæрдæбæл æрбалæудтæй, куд нин фæдзахстонцæ, цæмæй нæ дамугъати хæццæ дарæси Рими гъæунгти ма цæуæн. Хуарз æма трамвайи къаресæг-репортер нæ разиндтæй. Уой фæсте устур тукани мах исхарз кодтан нæ кадавар лирæ æхцатæ.

БИЧИЛТИ Алетæ