Рустам Яхиханови конд хузæ.

Æма бабæй ралæудтæй нæ бæрæгбæнттæн сæ тæккæ райдзастдæр æма зæрдæмæдзæугæдæр – Силгоймаги цитгингæнæн бон. Æма ни абони рæстуодæй ка нæ расагъæс кæнуй: «Ци хуæздæр номæй дæмæ бадзорæн уалдзæги фиццаг бæрæгбони, Силгоймаг? Ци хуæздæр, гъардæр, æмбесонди дзурдтæ иссерæн дæ кадæн? Дуйнетæбæл дæ ном игъустгонд æй, аллирауæн дæр дин дзорунцæ дæ намусбæл, дæ кадæбæл.  Дæ кадæ тæккæ бæрзонддæр хонхбæл æвæрд æй, дæ бæркæдтæ авд авди æнцæ, дæ хъиамæттæ – æвдуодон, берæ, парахат, гъæздуг. Ду нæ Мадæ дæ, нæ ахил, нæ дзилагæ нин æскъунун ке нæ уадзис, еудадзуг син сæ нимæдзæ фулдæрæй-фулдæр ке кæнис, е дæр цæйбæрцæбæл агъазиау тухæ, цæйбæрцæбæл устур хъаурæ дæттуй нæ дзиллитæн!..»

Силгоймаг нæ адæми цæсти алкæддæр цитгин адтæй. Нæ фидтæлтæ хумæтæги нæ фæззæгъиуонцæ: «Силгоймаг – фарнæхæссæг, силгоймаг – зæрдæвæрæг!..» Æцæгæйдæр уотæ ке æй, уой фæдбæл ба берæ цæмæдесаг дæнцæнтæ æрхæссун æнгъезуй.

Хуæнхаг гъæутæй еуеми цардæнцæ æхсæз æнсувæри. Еу рæстæги ба, дан, исфæндæ кодтонцæ сæхецæн куройнæ исаразун. Æма ’й райдæдтонцæ аразун – уой дæр къæдзæхи фарсбæл. Уæд син рæфтади рæстæг сæ уайсадæг киндзæ исхаста хуæруйнаг. Ци син исхаста, уонæмæ цæмæй нæ фæххинцуйнаг æй, зæгъгæ, æнсувæртæ ку æркастæнцæ, уæд æй уайдзæфти буни фæккодтонцæ, гъома, бахуæруйнаг нин бæргæ исхастай, фал ди дон ба куд феронх æй.
Киндзæ сæмæ фегъуста, уæдта, кæд уайсадгæ кодта, уæддæр æхе нæбал бауорæдта æма син загъта:

– Мадта мæ кæд æнæдзоргæ нæбал уадзетæ, уæд уæ бафæрсон. Аци каст кæнун æма дон ес айдагъдæр далæ сæрисæфæни. Ку имæ рандæуай, уæд имæ æртæ бони æма æртæ æхсæвемæ дæр нæ бахъæртдзæнæ. Нур сумах куройнæ аразетæ, фал уин косгæ ба цæмæй кæндзæнæй?

Æнсувæртæ кæрæдземæ бакастæнцæ æма загътонцæ:

– Айæ ци дессаг æй, силгоймаг уогæй нæбæл зундæй фæууæлахез æй. Еци зунд махæй ескæмæн Хуцау цæмæннæ равардта?

Гъе уотемæй æнсувæртæ æма сæ киндзи хабар æнæгъæнæ хуæнхбæсти дессагæн байзадæй…

Мах ба ма уотæ дæр зæгъдзинан: еци киндзи зунд æма гъудидзийнадæ, зæгъæн, нæ нуриккон цардиуаги хабæрттæ кæмæй аразгæ ’нцæ, еци лæгтæмæ ку уидæ, уæд, æвæдзи, нæ уавæр берæ хиццагдæр уидæ æма зингæ æнтæстгиндæрæй æнхæстгонд цæуиуонцæ нæ нисантæ. Е хъæбæр расагъæссаг хабар æй, фал ибæл абони нæ дзордзинан – уомæн хецæн дзубанди гъæуй. Абони ба нæ дзубандий ахсгиагдæр æй – Силгоймаги туххæй!.. Æма ’й гъæуама æндæр койти аууон ма кæнæн.

Силгоймаги – мади ахид фæббарунцæ хори хæццæ. Æма е раст æй. Ниййерæги фæлмæн къохти рæвдуд нæ алкæддæр хорау фæттавуй. Фал, раст зæгъгæй, мади рæвдуд нецæй хæццæ ес барæн. Сауæнгæ хори хæццæ дæр. Уомæн æма хор мах айдагъдæр фæттавуй бонæй. Е дæр ахид нæ. Мадæ ба æхсæвæй-бонæй фæттавуй æ зæрди гъарæй æ бæдæлтти. Æносмæ син цирагъау урдуг фæллæууй. Царди гургъахъ нæдтæбæл цæугæй е æнæкæрон берæ зиндзийнæдтæ бавзурста. Нæ силгоймагæн æрдзæ æ рагъи ци уæззау уаргъ бакодта, е ин, ке зæгъун æй гъæуй, хуæнхаг уавæрти цæргæй, царди тумугъ, кæдзæ-мæдзæ нæдтæбæл цæугæй, кæд æнцон хæссæн нæ адтæй, уæддæр бафæразта еугур зиндзийнæдтæн дæр æма размæ лæгарста æндиудæй.

Силгоймæгти Æхсæндуйнеуон бони фæдбæл бæрæгбони хуæдразмæ Цæгат Иристони гуманитарон-социологон æртасæнти институти арæзт æрцудæй цитгингæнæн мадзал. Арæзт ба ’рцудæй нæ республики силгоймæгти Совети хъæппæресæй, æ разамонæг ХАБИЦТИ Ларисæ. Мадзали архайдтонцæ Парламенти Сæрдар ТУСКЪАТИ Таймораз, нæ республики раздæри разамонæг БИТАРТИ Вячеслав, Хецауади Сæрдари хуæдæййевæг ПЛАТИ Альбинæ, муфтий ГУÆЦÆЛТИ Хаджиморат, æхсæнадон организацити минæвæрттæ. Мадзали рæстæг ка радзубанди кодта, етæ еугурæй дæр зæрдиаг арфитæ ракодтонцæ силгоймæгтæн, беретæн си лæвæрд æрцудæй аллихузон хуæрзеугутæ.

Æхсæнади силгоймаг цæмæй æхе бунат иссирдтайдæ, е уотæ æнцон нæ адтæй. Берæ цæлхдортæ лæудтæй æ размæ. Иристойнаг силгоймагæн берæ æнзти дæргъи æ нæдтæ æхгæд адтæнцæ ахурмæ, наукæмæ, аййевадæмæ. Æма еци уæззау рæстæгути тар, сау мегътæ сæхе ниллæг ку ’руагътонцæ, нæ силгоймагæн сæ рист зæрдитæ сæребари хори тунти рæвдудæй æнæ хай ку адтæнцæ, уæд фиццаг иристойнаг силгоймаг финсæг Кочисати Розæ æндиудæй исдзурдта, цæмæй нæ силгоймæгтæн, нæ кизгуттæн фадуат уа ахурмæ бацæунмæ, æма сæ фæййервæзун кодта ирæдæй. Уой туххæй ниффинста тухгин публицистикон уац «Нæ Ири кизгуттæмæ». Кочисати Рози уæди фæдеси гъæр фегъустæй Иристони мингай силгоймæгтæмæ, æма сæ бартæбæл исдзорун сæ бон бацæй. Иристони адæмон финсæг Цæгæрати Максим силгоймагæн – ниййерæг мадæн уæлдай устурдæр аргъ кодта, æма уой туххæй уæхæн зæрдæмæгъаргæ рæнгъитæ ниффинста: «Адæм дæсни æнцæ. Ци ’скæрдонцæ, ци баунаффæ кæнонцæ, е раст фæууй кæддæриддæр. Сæ уалдзæги фиццаг цийнæ исбастонцæ силгоймаги номи хæццæ. Сæ уалдзæги фиццаг цийнæ райдæдтонцæ бæсти рохс, бæсти федауцæй.

Æма нæ фæррæдудæнцæ.

Цард, æвæдзи, фиццаги-фиццагидæр, силгоймаги зæрди райгурдæй. Силгоймаги зæрди уедæгти хæццæ баст æй, а дуйней цидæриддæр ес, етæ: сувæллони фиццаг цъæхахст, бæдоли фиццаг бахудт, авдæни фæлмæн зар, фæндури римæхст меддуйне, нæлгоймаги ауæрдгæ цæстисугтæ, тугъдон нæргæ кадæ æма гъарæнги фæйнердæмæ тонгæ хъурдохæн… Айдагъдæр силгоймаги зæрди адтæй уонæн сæ райгурæн. Уæд æ цийнæ ба! Аци зæнхæбæл силгоймаги хузæн неке зонуй цийнæ кæнун. Уой цæстити хузæн уæмæ неке цæститæ баходдзæнæнцæ. Уойбæрцæ æнкъарæнтæ неке цæстæ бафæраздзæнæй. Силгоймаги цæстингас дæ куд барæвдауа, æ медбилти дæ куд батава, уотæ дæ неке батавдзæнæй. Зæрди гъæнтæ байгас кæнунмæ, уомæй дæснидæр неке æй.

Мадæн еунæг номæй уæлдай нæййес. Мадæ алли æвзагбæл дæр мадæ ’й. Фиццагидæр, уой искæрдуй не ’взаг. Æ хор дæр уой номи хæццæ ранигулуй адæймагбæл. Райгурæн бæстæ, фидтæлти зæнхи хæццæ дæр ин уомæн барæн æ ном».

Раст загъта Максим. Æцæгæйдæр, зæнхи цъарæбæл цидæриддæр ес зартæй, уонæй, æвæдзи, авдæни зарæй хестæр неци ес. Уомæй равзурстæнцæ иннæ зартæ. Авдæни зар ба райгуруй мади цæстисугæй, бæллецтæй, æ сæнттæй.

Цæйбæрцæ адтæнцæ Иристони номдзуд, намусгин силгоймæгтæ! Задæлески Нана… Иристони фæстаг гъæстæ ка багъæуай кодта, Иристони бунисæфт кæнун ка нæ бауагъта, æ ном æностæмæ арфиагæй кæмæн байзадæй, еци хуæнхаг силгоймаг! Кенæ Гокъонати лæгигъæдгун бæгъатæр Кябæ. Кæддæр тоггинти ка федаун кодта, еци æрдхуæруни сæрбæттæн карз тохи амондмæ æмпурсгути сæрмæ сурх турусайау ка исиста, еци Кябæ! Æма ка фæллæудтайдæ, ка баримахстайдæ æ сæр уæхæн дзамани?!. Ка æрхастайдæ æ сæрмæ «усы кæрдæны мыггагмæ фæцæуын». Кæрæдзей æййевгæ евгъудæнцæ дзамантæ. Нæлгоймæгти хæццæ еумæ сæ бартæбæл тох кодта силгоймаг дæр. Мингай Кябитæ исистадæнцæ æносон цагъардзийнади нихмæ. Лæгдзийнадæ равдесун кæми гъудæй, уоми сæхе фæстæмæ некæд раластонцæ, фæстегæй байзайун сæ сæрмæ некæд æрхастонцæ. Тугъдонти æмрæнгъæ – тугъдонтæ, хумгæнгути хæццæ – хумгæнгутæ, готондартæ, гъомбæлгæнгутæ, рæвдаугутæ… Берæ ’нцæ, хъæбæр берæ! Æримисæн си цалдæрей.

Кæддæр Иристони будурти фиццаг трактор ку фæззиндтæй, уæд уобæл нæлгоймаги разæй ка рабадтæй, уалдзигон гъар зæнхæбæл фиццаг ауæдзæ ка ракодта, е адтæй æригон кизгæ Урумти Мария. Берæ адтæнцæ еци дзамани, Марияй хузæн нæлгоймæгти æмрæнгъæ нифсгунæй ка æрлæудтæй, етæ. Мингай силгоймæгтæн идæрдтæбæл райгъустæнцæ сæ кади нæмттæ. Æхсæрисæрккаг Боллоти Поли… Фиццаг иристойнаг силгоймаг – Социалистон Фæллойни Бæгъатæр. Хумæтæг колхозон силгоймаг. Нур е дессаг некæмæ бал кæсуй. Уой фæсте Полий æмбæлттæ берæ иссæнцæ – Битети Евæ, Хъесати Ксеня, Багати Назирæт, Гогичати Назо, Цæликкати Нинæ…

Иристойнаг силгоймæгтæ алкæддæр æскъуæлхтæнцæ æма абони дæр æнтæстгинæй архайунцæ цардарæзти еугур къабæзти дæр. Сæ арфиаг гъуддæгутæй си берети нæмттæ зундгонд æнцæ айдагъ Иристони æма Уæрæсей нæ, фал æнæгъæнæ дуйней дæр.

Уой фæдбæл зæгъун гъæуй еу ахсгиаг фæтки туххæй дæр. Уотæ рауадæй, æма силгоймæгти  бæрæгбон  фæббæрæг кæнæн нæ адæми тæккæ табуйагдæр цауи – нæ Цитгин Уæлахези бæрæгбони хуæдразмæ. Æма æнæ зæгъгæ куд уæн, еци Уæлахез цæмæй ралæудтайдæ, уобæл Фидибæстон тугъди рæстæги фронти дæр æма фæскъилдуни дæр нæ намусгин силгоæймæгтæ куд хъазауатонæй æма уодуæлдайæй хъиамæт кодтонцæ, уой туххæй. Цифуддæр знаги нихмæ тугъди туфули сæхе багæлстонцæ нæ бæсти 800 мин силгоймагемæй фулдæр, æвæллайгæй етæ нæлгоймæгти æмварс лæгдзийнадæ æма æхсардзийнадæ бавдистонцæ. Уони ’хсæн адтæнцæ Цæгат Иристони силгоймæгтæй дæр беретæ. Уони туххæй дзубанди цæуй тугъди архайæг Мæрзойти Асиати имисуйнæгти, уони мухур кæнæн абони нæ газети 6-7-аг фæрстæбæл.

Уонæн сæ еугуремæ, гъулæггагæн,  не ’рхаудтæй, сæ  агъазиау тугъдон хъиамæттæ ке фæдбæл æнцæ, еци уæлахез хе цæститæй фæууинуни амонд – Фидибæсти сæрбæлтау сæ цард равардтонцæ … Аци зæрдристи номхигъд æгæр устур æй, цæмæй æй æнæгъæнæйдæр ниммухур кæнæн…

Уогæ нæ тугъдон силгоймæгтæй æ фидиуæзæгмæ ка изæздахтæй, уонæй дæр абони сæ фулдæр цардæгас нæбал æнцæ. Фал сæ нæмттæ нæ зæрдити æгас æнцæ, нæ адæми алли фæлтæртæ сæ кадгинæй имисунцæ. Уотæ кадгинæй аргъ кæнæн, фæскъилдуни уæззауæй-уæззаудæр æма тухстдæр уавæрти Уæлахези сæрбæлтау ка хъиамæт кодта, еци силгоймæгтæн дæр.

Дуйней цардарæзти гурумухъдзийнæдтæ куд нæййес, адæмæн гъезæмæрттæ ка æвзарун кæнуй, уæхæн миутæ си нæуæгæй фæззиннунцæ. Æма бабæй нæ Райгурæн бæстæн ралæудтæй лæгæвзарæн бæнттæ, багъудæй бабæй æй фудæзнæгтæй багъæуай кæнуни сæрбæлтау хъазауат кæнун. Æма, куд Устур Фидбæстон тугъди рæстæг, уотæ абони бабæй нæ фæсевæд – куд нæ лæхъуæнтæ, уотæ нæ силгоймæгтæй дæр беретæ æхсаргинæй сæ тугъдон ихæстæ æнхæст кæнунцæ сæрмагонд æфсæддон операций архайгæй. Сæрустур си ан. Уой хæццæ ба хъæбæр зæрдхъурмæй хъонц кæнæн, ка си фæммард æй, уони имисгæй. Иристони бабæй æгæр раберæ ’нцæ седзæргæс силгоймæгтæ æма седзæр сабийтæ… Зин, æгæрон зин æй еци хабæрттæ ’взарун…

Уомæ гæсгæ ба нæ абони арфитæ бæрæгбони фæдбæл уоййасæбæл зæрдрохс нæ ’нцæ. Æма кæд арфитæ кæнæн, уæддæр нæ сæйрагдæр бæлдæ ба ’й, цæмæй аци тугъдæн кæронгонд æрцæуа, нæ тугъдон бæлццæнттæ сæ райгурæн хæдзæрттæбæл, сæ бийнонтæбæл цардæгасæй исæмбæлонцæ. Цæмæй нæ силгоймæгтæн равгитæ фулдæр уа цийнæ кæнунæн, хуæрзамондгун цæмæй уонцæ.

ХÆМИЦАТИ Морис