Æрхæстæг кæнуй нæ Цитгин Уæлахези бæрæгбон. Æма Устур Фидибæстон тугъди хабæрттæ æхе цæститæй ка фæууидта, æ гъезæмæрттæ æма ин æ æверхъаудзийнæдтæ æхебæл ка бавзурста, уонæй ма цардæгас ка ’й, етæ куд нæ имисдзæнæнцæ,  Уæлахези кой хуæрзæнгорæггаги хузæн ку райгъустæй, еци бон.

Кæд æма е цуппаринсæй анзей размæ  адтæй, уæддæр абони дæр мæ зæрдæбæл лæууй, гъæунгти адæм куд  цийнæгæнгæ рауайæ-бауайæ кодтонцæ, куд гъæр кодтонцæ: «Тугъд нигъгъос æй!..», «Тугъд нигъгъос æй!..» Махæй хъалдæр, æвæдзи, неке адтæй…

Æз дæр дæн, мæнæ тугъдон сувæллæнттæ ке хонунцæ, уонæй, æма ма бæлвурдæй гъуди кæнун, тугъди рæстæги хабæрттæ, уæлдайдæр ба немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ Цæгат Иристонмæ ку æрбайервазтæнцæ, уæди цаутæ, бæлвурдæй ба мæ райгурæн гъæу Сурх-Дигори цитæ цудæй, уой. Уæлдайдæр ба уой, æма цæйбæрцæбæл мæгур бæнттæ нин æвзаргæ рауадæй. Хестæртæ ци зиндзийнæдтæ æвзурстонцæ, уони кой нуртæкки фæлтæртæн, тугъди хабæрттæ уотид койтæй ка зонуй, ку ракæнай, уæд си, æвæдзи, æруагæс дæр нæ бауодзæнæй, гъома, уæхæн фудимелатæн куд ес уæн, зæгъгæ.

Æцæгæйдæр, ци зинтæ ба син æвзаргæ нæ рауадæй, фал фæразтонцæ, уомæн æма син уомæй зиндæр ба адтæй сæ кæстæрти зин, гъудæй уони цийфæнди амæлттæй дæр багъæуай кæнун. Уотæ мæмæ кæсуй, æма уæди кæстæртæ зингæ-зингæдæр лæдæрагæдæр адтæнцæ. Хестæрти хъиамæттæ уингæй, етæ дæр сæ кари æнзтæмæ гæсгæ берæ тагъддæр рабайлæгъ уиуонцæ, цанæбæрæг адтæнцæ сæ хъауритæ, уæддæр хестæрти кустити се ’мрæнгъæ архайдтонцæ, сæ агъази хай хастонцæ.

Æма уæд уони хъиамæт нимад куд гъæуама нæ цæуа, нæ Цитгин Уæлахез цæмæй ралæудтайдæ, уой сæрбæлтау еугурадæмон хъазауати уони æвæрæн дæр ке ес, е?!. Кæдæй æма кæдæй ардæмæ цæуй дзубанди, цæмæй тугъди сувæллæнтти хъиамæттæн дæр еуцæйбæрцæдæр нимаддзийнадæ æнхæстгонд цæуа паддзахади ’рдигæй. Кæддæр сауæнгæ Паддзахадон Думи райгъустæй хъæппæрес, цæмæй ист æрцæуа закъон «О детях войны». Фал си неци рауадæй, еци, баруагæс уи уæд, æнæмæнгæ ’нхæсткæнуйнаг гъуддаги нихмæлæугутæ фулдæр адтæнцæ, аккаг аргъгонд ин не ’рцудæй. Æ нихмæлæугутæ цæйбæрцæбæл тæрегъæд æрхастонцæ, уой лæдæрунгъон нæ ’нцæ, уомæн æма тугъдон сабийти хузæн нæ фæгъгъезæмарæ кодтонцæ æма нæ кæнунцæ, абони дæр етæ хъал цард кæнунцæ.

Мæнæн тухуаст зин фæууй, уæди рæстæгути хабæрттæ мæ зæрдæбæл ку ’рбалæуунцæ, уæд. Ци тугъди рæстæги, ци ба уой фæсте уæззау уавæрти адтан: æстонг, берæ цæмæйдæрти гъæуагæ адтæнцæ ме скъолай, ме студентон ахури æнзтæ. Тугъд ку райдæдта, уæд нæ гъæуæй знаги нихмæ тохмæ рандæй 800 адæймаги, уонæй аст ба адтæнцæ кизгуттæ. Еци бæгъатæр адæмæн сæ фулдæри æмбес фæммард æнцæ нæ хъазар бæсти сæрбæлтау. Нур дæр ма мæ зæрдæ уæззау ристæй исрезуй,  уæд ци берæ седзæртæ æма седзæргæстæ иссæй нæ гъæуи, уой æримисгæй.

Гъуди ма кæнун, немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ куд æрбампурстонцæ нæ гъæумæ, уой. Аллихузон хуæдтолгити, танкти, дзармадзанти хæццæ. Куддæр фæззиндтæнцæ, уотæ гъæуи цæргути сæ хæдзæрттæй гъæунгæмæ тæрун байдæдтонцæ. Æма нин ци гæнæн адтæй, нæхе римахстан, нæ дзæхæрати ци уæрмитæ искъахтан, уоми, пъадвæлтти.

Æримисун, гъæдæмæ уазал зумæги куд лигъдан, гъæди ба цардан уосонги, фал си арт кæнун не ’нгъизтæй, иссугъдайдæ. Уосонгæй идарддæр рандзариуонцæ нæ мадтæлтæ æма нæхе батавийанæ.

Айдагъ уазал æма æдонуг нæ адтан, фал æстонг дæр адтан, хуæруйнаг нæ фагæ кодта.

Еухатт нæ мадæ Уархан нæ синхон Абисали хæццæ ’рцудæнцæ гъæумæ – нæ хæдзарæмæ, кæд си ести хуæруйнагбæл фæххуæст уийанæ, зæгъгæ. Фал кæркдонæмæ ку бацудæнцæ, уæд сæмæ немуцæгтæ рагæпп кодтонцæ хæдзарæй. Ралигъдæнцæ Абисал æма Уархан æнæ нецæмæй.

Гъæди дæр æдас кæми адтан, еу рæстæги нæ сæрмæ тæхунтæ байдæдтонцæ немуцаг хуæдтæхгутæ. Гъæди ци партизантæ адтæй, етæ нин балæдæрун кодтонцæ, рæхги си тугъдтитæ ке ’рцæудзæнæй, уой, æма нин загътонцæ, цæмæй бал рандæ уæн гъæумæ. Ци гæнæн ма нин адтæй. Фæстæмæ æрæздахтан нæ хæдзæрттæмæ.

Гъæу идзаг адтæй немуцæгтæ æма румынæгтæй. Мах нæхе римахстан ку пъадвæлтти, ку уæрмити. Еухатт акъоппи бадтан, уотемæй нæмæ еу немуцаг æрбакастæй æма нæ фендæбилæ кодта.

Уой фæсте ба исфæндæ кодтан Секермæ фæлледзун.

Гъæуккæгтæй беретæ лигъдæнцæ уордæмæ, фал е дæр уоййасæбæл æнцонгæнæн гъуддаг нæ адтæй, ледзун нæ  гъудæй немуцæгтæ æма румынæгти ’хсæнти.

Бахъæрттан Чиколай гъæуи бунмæ, багъудæй нæ знаги размæцуд бауорамуни туххæй уоми ци къанау искъахтонцæ, уой сæрти бахезун: туххæйти си бунмæ ниххизтан, уæлæмæ дæр си цидæр амæлттæй исхизтан æма идарддæр цудан Ирæфи ’рдæмæ. Бахъæрттан Ирæфи рахес фарсмæ, уоми адтæй æртæ устур дори æма нæ нæ мадæ исбадун кодта уони астæу. Секермæ Ирæфи сæрти ци хед адтæй, уой немуцæгтæ фехалдтонцæ, цæмæй ибæл нæхе æфсæддонтæн цæуæн нæ адтайдæ.

Секери нæ бахъæртун гъудæй Найфонти Китабæт æма Найфонти Уацийрæтмæ. Фал еци æзнæт цæугæдони сæрти  фæддонуордæг  зин адтæй. Кæмæй зæгъун, уонæн се ’фсийнæ хундтæй Дигорхан (Гæтцион, адтæй мæ мадæн æ мади хуæрæ). Нæ зонун, кутемæй базудта не ’рбацуди хабар, фал уой ба гъуди кæнун, æма нæмæ  Дигорхан рацудæй, ислæудтæй цæугæдони иннæ фарс, уотемæй балæдæрун кодта мæ мадæн, цæмæй æрбанакæ кæна дони сæрти. Уархан æ къахидарæс раласта æма нæ не ’ртей дæр куддæртæй бахаста Ирæфи сæрти…

Уотемæй æрфусун кодтан Найфонтæмæ. Уонæмæ дæр цардан сæ пъадвали, нæ сæрмæ хæдзари ба – немуцæгтæ. Гæтцион нин тæвдæ плитабæл цæкутæ ракæнидæ, картофæй геркъитæ. Уæдмæ нæмæ хабар æрбайгъустæй: нæ гъæу немуцæй уæгъдæгонд æрцудæй. Æма исфæндæ кодтан нæ хæдзарæмæ цæун. Ранæхстæр ан… Чиколай сæрмæ Хъуроси хеди фалдзос нæ гъæумæ ци над цудæй, уобæлти куд цудан, уотемæй фæууидтан нæ рахесфарси будури берæ мæрдтæ, нæхе æфсæддонтæ. Æвæдзи, уони уингæй мæ мади зæрдæ хъæбæр исхъурмæ ’й, гъарæнгæнгæ цудæй. Надбæл нæбæл фембалдæнцæ нæхе æфсæддонтæ, цудæнцæ æртæ рæнгъемæй, кæрæдзей фæсте мæтъæлæй, фæлладхузæй. Еу си æ дзиппæй фелваста сæкæри къæртт æма мин æй мæ къохи фæссагъта.

Æрбахъæрттан нæ гъæумæ. Хæдзæрттæ ихæлдтитæ, гъæунгти æфсæддонти мæрдтæ, фонси мæрдтæ… Мах хæдзарæн дæр гъæунгæрдæмæ ци фарс адтæй, е пурхгонд æрцудæй, дзаумауæй си нецибал адтæй, еунæг æфсæйнаг хуссæн ма си адтæй, е дæр æнæ гобанæй, æнæ гъæццолæй… Цæрунмæ си нæ бæзтæй. Не ’рвадтæлти лæг Малити Дзега нæ фæххудта сæхемæ æма бал уонæмæ цардан.

Гъе уæхæн мæгур бæнттæ искодта седзæргæс уоститæбæл: нæ сог нæ адтæй, нæ рохс, фæтæген, сапойнæ, цæнхæ, уогæ согæн цидæр амæлттæ кодтонцæ, хастонцæ сæ рагъи, синхи биццеутæ еумæ цудæнцæ гъæдæмæ.

Адæм цудæнцæ косунмæ колхози будуртæмæ, белтæй къахтонцæ хумгæндтæ, уæдта си аразтонцæ картоф, нартихуар. Мадта æхсæдунмæ дæр нæ нæ мадтæлтæ фæххониуонцæ, æхсастан, кæд нæ бон нæ адтæй, уæддæр. Уотæ тиллæгæфснайæнти рæстæг дæр… Мæнæуæ карстонцæ æхсирфтæй, инайæ ба ’й кодтонцæ молотилкæй, æхсæвæ кодтонцæ еци куст. Бонæй тæвдæ рæстæги 15-16-анздзуд биццеутæ ба тиллæг Æрæдонмæ ластонцæ галтæбæл, талингæй исхъæртиуонцæ сæ къимбус дзабурти, сæ дивилдун хъæппæлти, паддзахадæн лæвардтонцæ сæ ихæс.

Фæскомцæдесонтæ ба æхсæвеуатæй Сурхмæ, Хъæзлармæ хуасæ кæрдунмæ цудæнцæ.

Тиллæгæрзад 1946 анзи хъæбæр ниллæг ке рауадæй, уой фудæй нæбæл искодта æстонг анз. Хуæруйнаг цæмæй искодтайуонцæ, е нæ адтæй. Нæ синхи кизгутти хæццæ цудан будурмæ, тудтан пуруса, цъæхуæла, фотæг, цъеудзæхæра. Уони ку исамал кæнийанæ, уæд нæ мадтæлтæ бацийнæ кæниуонцæ æма нин си искæниуонцæ касæ, бардæ ибæл никкæниуонцæ, æма ’й уотемæй хуардтан. Нæ мадæ сæумæй кустмæ ку цæуидæ, уæд æй бафæрсинæ, изæрæй кæбæлти ’рбацæудзæнæй, уобæл. Изæрæй ба ин æ размæ рацæуинæ æма æ ронæй мин къæбæр февæридæ – уой фæсте æй ниттергади кодтон, уоми ’й мæнæн ке бафснайидæ, уой.

Æхсæвæ нæ мадæ æнæхуссæг фæууидæ, кустмæ ку рандæ уон, уæд бонæй мæ сувæллæнттæ ци бахуæрдзæнæнцæ, зæгъгæ, сагъæстæй. Æма уæд æргъуди кодта: мæ хæццæ сæ фæххондзæнæн будурмæ къæпети хæццæ, æма син хуæруйнаггæнæг бахуæрун кæндзæнæй рæфтад. Изæрæй ба æрæздæхиуонцæ кæрдæгути хæццæ, искæниуонцæ си дзæхæрай фунх барди хæццæ. Дессаг ба е адтæй, æма нæ колхози дзæхæратæмæ, хуæруйнаг ести исамал кæнунæн нæ уагътонцæ цæун.

Етæ уин мæ хабæрттæ. Скъолай дæр ахур кодтан уазал кълæсти, къæрæзгитæбæл æвгитæ нæ адтæй, сог нæ адтæй  æма си арт нæ кодтонцæ, уарун бони нихъхъæртийанæ нæ къимбус дзабурти, нæ цъифæ хъæппæлти. Нæ нин адтæй ахургæнæн дзаумæуттæ дæр: гæгъæди, ручкæ, къариндас, киунугутæ.

Кæд мæхе койтæ кæнун, уæддæр мæ зæгъуйнæгтæ ба ’нцæ уæди рæстæгути еугур сувæллæнтти туххæй – етæ еугурæйдæр адтæнцæ уæхæн уавæрти. Æнцон цæрдтитæ нæ фæууидтан. Уой ка лæдæруй æма тугъдон сувæллæнтти сæрбæл, ести хуарздзийнадæ син фæууæн, зæгъгæ, ка дзоруй, уонæй ба Устур Хуцау исарази уæд. Æма нæ зæрдæ дардзинан, кæдимайди ба сæ арфиаг фæндæ фæррæстмæ уидæ.

Кæронбæттæни ба ма зæгъуйнаг дæн уой: дуйне сабур уæд æма макæдбал æрцæуæд макæци тугъд!.. Украини фудæй абони ци тугъд цæуй, е дæр куд банцайа, æма нæ тугъдонтæ сæрæгасæй сæ хæдзæрттæбæл куд исæмбæлонцæ!.. Нæ сæрмæ арв рохс куд уа алкæддæр!..

ХУÆРЗГÆНÆГИ БАФÆНЗУН ДÆР ÆФСАПÆ ÆЙ!..

Дзабайти-Малити Фузи радзубанди кæд комкоммæ æхе æма е ’мгæртти сабийдоги уавæрти туххæй æй, уæддæр еумæйагæй ин ес, зæгъун æнгъезуй, еугур уæрæсеуон ахедундзийнадæ. Кæдæй æма кæдæй ардæмæ цæуй дзубанди Устур Фидибæстон тугъди рæстæги æверхъаудзийнæдтæй æфхуæрд ци кæстæртæ æрцудæнцæ, уæддæр еуцæйбæрцæдæр хузæнон сабийдогæ кæмæн нæ фæцæй æма абони «тугъди сувæллæнттæ», зæгъгæ, ке хонæн, етæ паддзахади ’рдигæй цæмæй рæвдуд цæуонцæ. Уой фæдбæл сæрмагонд закъон цал æма цал хатти хаст æрцудæй Паддзахадон Думæмæ, фал æй уоми бадæг «адæмон минæвæрттæй» сæ фулдæр  райеуварс кæнунцæ. Уомæн, дан, æхцатæ паддзахадон бюджети нæ фагæ кæнуй, зæгъгæ, рæуонæй. Æма сæхецæн сæ мизд фулдæрæй-фулдæр кæнунæн, аллихузон алæмæти феддонтæй сæхе рæвдаунæн син ку фагæ кæнуй!..

Иннемæй ба, еци «тугъдон сувæллæнттæй» ма сæрæгасæй ка байзадæй,  етæ цанæбæрæг берæ ’нцæ æма уони барæвдаунæн цанæбæрæг берæ æхцатæ гъæуй?..

«Тугъди сувæллæнттæ»-бæл нимад цæунцæ  1928 анзи 22 июнæй ба 1945 анзи 9 сентябри уæнгæ ка райгурдæй, уæдта Устур Фидибæстон тугъди рæстæг ССР Цæдеси ка цардæй, еци адæм. Етæ тугъди рæстæги хестæрти æмвæрстæ æнхæст кодтонцæ уæззауæй-уæззаудæр куститæ. Зæгъæн, хуæрзсабийтæ уогæй, заводтæ æма фабрикити станоктæмæ хъæртгæ дæр нæ кодтонцæ, уотемæй асиккитæ сæ къæхти бунмæ байвæргæй, фæнди уарун бон, уазал кенæ бурдæн уа, уæддæр арви бунмæ игон азгъунстити сæ листæг æнгулдзитæй æнхæст кодтонцæ уæди сæйрагдæр ихæс: «Алци дæр фронтæн, алци дæр Уæлахезæн!..».

Бæгънæг, бæгъæнбадæй, стонгæй мæлгæй, хусгæ дæр кодтонцæ станокти рази, цæмæй сæ хæдзæрттæмæ цæунбæл уæлдай рæстæг ма харз кодтайуонцæ. Æма фæсхуст бабæй нæуæгæй станокти сæргъи æрлæууиуонцæ.

Уотæ гъæуккаг кæстæртæ дæр: фæнди хорбон кенæ уарун бон, уазал кенæ бурдæн, уæддæр сæ куст кодтонцæ. Етæ, сабийдогæ цæмæй гъæуама райдзаст уа, уомæй æгириддæр хайгин нæ фæцæнцæ. Æгæр раги ниссæйгитæ ’нцæ, æгæр раги фæккаргунхуз æнцæ… Цæйбæрцæ ба си бацудæй хуæрзæригонæй мæрдтæмæ…

Сæ фулдæремæн син тугъд байста сæ фидтæлти – етæ сæхебæл некæд байаурстонцæ, сæ цард нæ бавгъау кодтонцæ нæ Фидибæсти фæууæлахези сæрбæлтау. Етæ сæ зæрдæ дардтонцæ, сæ фæсмæрдæ сæ кæстæрти мæтæ нæ бæстæ ке бакæндзæнæй, уобæл. Уæдæй нурмæ рацудæй дæсгай æнзтæ. Æма?.. Уæди сувæллæнттæй ма сæрæгас ка ’й, етæ каргун æнцæ. Беретæ си кустгъон нæбал æнцæ, сæ пенсий къапеккитæ ба цанæбæрæги фагæ ’нцæ, айдагъ хуастæ балхæнунгъон дæр си беретæ нæ ’нцæ. Уотемæй «тугъди сувæллæнттæ» æхсæнадæн уæлдай уæзæн иссæнцæ. Дзурдæн, ци Германибæл фæууæлахез ан, уоми «тугъди сувæллæнттæн» дзæвгарæ фулдæр фадуæттæ ес цæрунæн. Махмæ ба, дзиллон хабархæссæг фæрæзнити куд финсунцæ, уотемæй «тугъдон сувæллæнттæй» миллион адæймагемæй фулдæр æгириддæр неци агъаз есунцæ.

Кæд æма Паддзахадон Думæ ниффæрскъæ ’й, æма «тугъди сувæллæнтти» туххæй закъон рагæлдзæ-багæлдзæ кæнуй, уæддæр регионтæй ба кæмидæрти сæхемæ еци ихæс райстонцæ, еци цардæфхуæрд адæмæн агъаз кæнуни ихæс. Нуртæккæ, зæгъæн, Якути æма Удмуртий «тугъди сувæллæнттæн» фист цæуй фæйнæ 1000 соми, Вологоди облæсти – 750 соми, Амури облæсти – 720 соми, Ленингради облæсти – 524 соми… Цума уони  бафæнзуни фæндæ ба кæд фæззиндзæнæй? Афонæ ’й, афонæ!.. Хуæрзгæнæги бафæнзун дæр æфсапæ ’й!..

ДЗАБАЙТИ-МАЛИТИ Фузæ, Цæгат Иристони адæмон ахуради æскъуæлхт ахургæнæг