Нæ Фидибæсти нихмæ абони фудмиутæ ка аразуй, еци паддзахæдти разамонгутæ хуæздæр ку ’ркæсиуонцæ историон æвдесæнтæмæ, уæд си баруагæс уидæ: Уæрæсе ниддæрæн æма ’й æ дæлбарæ бакæнунмæ кадæриддæр багъавидæ, етæ сæхуæдтæ сæ фудвæндити амæттаг бауиуонцæ. Мæнæ аци хузи уинетæ, Франций æфсæдтæ кæддæр Уæрæсемæ ку ’рбалæбурдтонцæ, уæд дæрæнгонд æрцудæнцæ, Уæрæсей æфсæдтæ ба уæлахезонæй бацудæнцæ Парижмæ. Аци хабар расагъæскæнуйнаг бæргæ ’й, абони Уæрæсей æрсæттуни сонт фæндитæ кæмæ фæззиндтæй, еци «тогмондæгтæн», фал сæмæ, æвæдзи, уой фагæ зунд æма лæдæрундзийнадæ нæййес…

Уæрæсей фæсарæйнаг гъуддæгути министр Сергей Лавров хуæрзæрæги уотæ загъта: «Дуйней еугур æверхъаудзийнæдтæ дæр фæстаг фондзсæдæ анзей дæргъи равзуриуонцæ Европи, кенæ ба æрцæуиуонцæ европаг политики фæрци…»

Æма æцæгæйдæр уотæ ке æй, уомæн ба æрхæссæн ес берæ æруагæсгæнæг æвдесæнтæ. Етæ ма куд æвдесунцæ, уотемæй еци æверхъаудзийнæдтæ, кæд еугурæй нæ, уæддæр сæ фулдæр ба арæзт æрцæуиуонцæ Уæрæсей нихмæ. Уой фæдбæл дзиллон хабархæссæг фæрæзнити бакæсæн ес берæ аллихузон æрмæгутæ. Уонæмæ гæсгæ бацæттæгонд æй, мæнæ абони ци уац мухур кæнæн, е дæр.

Евгъуд æноси райдайæни, бæлвурддæрæй ба 1917 анзи 10 декабри (зæронд нимадмæ гæсгæ) Парижи цалдæр европаг паддзахадей æнхæстбаргин минæвари бафинстонцæ Уæрæсей хецæн хæйттæбæл («Зоны действия») ниддехтæ кæнуни фæдбæл бадзурд. Куд баунаффæ кодтонцæ, уотемæй англисаг зонæмæ хаст гъæуама æрцудайуонцæ Дон, Кубань, Кавказ, Астæуккаг Ази æма Уæрæсей европаг хаййи цæгат. Французæгти хай иссайуонцæ Хъирим, Украинæ æма Бессараби. Минкъий фæстæдæр рагъæр æнцæ æндæр «гъавгутæ» дæр – куд дзубандигонд æрцудæй, уотемæй Сибир æма Идард Искæсæн гъæуама иссайуонцæ Америки Еугонд Штатти æма Японий «архайди тагитæ». Уогæ е фиццаг æма фæстаг бадзубандигонд нæ адтæй, дзурдгонд «коллективон нигулæн» ку багъавидæ уодæгасæй уодæгасдæр арси хиццаг цар дехтæ кæнунмæ. Æма си еци бæлдитæй ци рауайидæ, етæ бæлвурдæй бæрæг æнцæ дуйнеуон анзфинститæй.

УАНÆБÆРÆГ КЕ БАГЪУДАН?..

Европи æвзаргæ æфсæдтæ Уæрæсемæ ке ’рбалæбориуонцæ, уæхæн æнос, æвæдзи, нæ разиндзæнæй. Æма алли хатт дæр сæ нисан уидæ Уæрæсе сæ дæлбареуæг искæнун, æ адæмæй ба цагъартæ исаразун.

Еци «дун-дуйнейаг агъазиау сæррæттитæн» райдайæн ба æвæрд æрцудæй уартæ сауæнгæ Иван Грозный паддзахеуæг ку кодта Уæрæсей, 1578 анзи немуцаг цæстфæлдахæг Генрих Штаден Уæрæсей æфсади баслужбæ кæнгæй æма Уæрæсей бæстæй фæлледзгæй, æхе бахадта цитгийнаг Ромаг империй император Рудольф Дуккагмæ æхе арæзт «Московийæ империй фæрсаг бæстæ исаразуни пълан»-и хæццæ. Уоми финст адтæй: «Цæмæй Уæрæсей паддзахадæ байахæссай æма дæ дæлбарæ бакæнай, уой туххæй гъæуй æдеугурæй 200 науи хуæлцæй ефтонггонд, 200 дзармадзани æма 100  000 адæймаги. Уотæ берæ ба уæрæсейæгти хæццæ истохунмæ нæ гъæунцæ, фал уоми хе гъæугæ хецауадæдзийнадæ ’рфедар кæнунмæ. Уæрæсейæгтæн фиццагидæр байсун гъæудзæнæй сæ хуæздæр бæхтæ, уой фæсте ба науи нисанеуæгæй сæмæ цидæриддæр ес, еци фæрæзнитæ.

Аргъауæндæнттæ гъæуама æхгæд æрцæуонцæ. Гъæутæ æма сахартæ гаффетгонд æрцæуонцæ, исонцæ тохæг адæймæгути амæттаг.

Уой фæсте ба гъудæй: Уруси зæнхæ бустæги устур æма æгæрон ке æй, уой туххæй дууæ кенæ æртæ хаййебæл ниддехтæ кæнун, æндæра æгæр парахат æй.

Еци зæнхити разамонгутæй æвæрд ка ’рцæуа, етæ ба гъæуама байархайуонцæ, цæмæй си ’рцæронцæ æндæр адæм, уомæн æма ауæхæн дзенетон бæстихай некæд некæми ма фæууидтон».

ПОЛЬШАГ УÆЛАХЕЗ

Кæмæдæрти аци хабæрттæ, ка ’й зонуй, нигулæйнаг миути хузæн хе исхъазайраг кæнуни хузæн дзубандитæ фæккæсдзæнæнцæ. Фал цæйбæрцæдæр рæстæг, цалдæр дæсгай æнзти фæсте ци цаутæ цæун байдæттонцæ, уонæй баруагæс æй, уæхæн нисантæн, еу загъдæй, исæнхæстгæнæн ке адтæй, е.

Мах исахур ан уотæ нимайунбæл, æма 1612-1613 æнзти уæрæсейаг паддзахади ци хæлхъой догæ ралæудтæй, е паддзахадæ сæрисæфти къурцдзæвæнмæ ’ркодта. Фал е рæстæгмæ хабар адтæй. 1618 анзи бабæй уодхар рист Уæрæсебæл исæмбалдæй нæуæг цæф. Къароли фурт Владислав аст мин польшаг æма европаг ихуæрст тохгути хæццæ, уæдта сæ фарсхуæцæг Петр Сагайдачный æ 20 мин хъазахъаг æфсæддоней хæццæ ’рбампурстонцæ Мæскумæ. Уæд Мæску гъæуайгонд æрцудæй, фал рæстæгмæ федуди туххæй Деулинаг бадзубандимæ гæсгæ, Уæрæсе фенæхай æй 150 анзей дæргъи мæскуйаг паддзæхтæ гæппæлгай ци зæнхитæ фембурд кодта, уонæй: Смоленск, Чернигов, Новгород-Цæгаттаг, Брянщинæ æнæгъæнæй, калугаг зæнхитæ æма ма сауæнгæ Твери облæст дæр иссæнцæ польшæгти. Еци территоритæй сæ бон рандæун адтæй айдагъдæр дини косгутæн, къупецтæ æма гъæздугутæн. Зæнхкосгутæ æма æнæуой куститæбæл хуæст адæм ба гъæуама иссайуонцæ польшæгти дæлбарæ æд цъелæ-æд мелæ. Польши паддзахади айдагъ зæнхитæ нæ гъудæй, фал ма лæвар косгутæ дæр.

ЕВРОПÆ УÆРÆСЕЙ НИХМÆ

Æстдæсæймаг æноси адæми зæрдити ниффедар æй, куд Уæрæсей тохæнгарзи уæлахезти рæстæг, уотæ. Ци берæ тугъдон уæлахезтæ ин бантæстæй, уонæбæл нимад æй 1709 анзи «Хуæрзномгин Полтаваг уæлахез» («Преславная Полтавская виктория»). Цæмæдæр гæсгæ нимад цæуй Цæгаттаг тугъди цау. Æцæгдзийнадæй ба Полтавæ æй, Уæрæсемæ æ ниддехтæ кæнун æма си дæлбарæ исаразуни фæндæй æрбалæбурд нæ бæстæмæ идард æрбацæуæнти уорæд ку ’рцудæнцæ, еунæг уæхæн цау нæ фидибæстон историй.

Уæд Карл Дууадæсæймаги фæндитæ уæхæн адтæнцæ: Мæску байахæссун æма уордигæй унаффæ кæнун сабурдзийнади æууæлтæ исфедар кæнун; Петр Фиццаги æ бунатæй расхуайун, ку багъæуа, уæдта ’й маргæ дæр ракæнун: Псков, Новгород, Балтий денгизи билгæрæнттæ, Архангельск æма Уорс денгиз æнæгъæнæйдæр гъæуама бацайуонцæ Швеций дæлбарæ. Украинæ æма Смоленщинæ – Польший, Астрахань, хонсар зæнхитæ, Волги билгæрæнттæ бафтудайуонцæ турккæгтæ æма хъиримаг тæтæйрæгтæмæ. Уой туххæй америкаг историк Роберт Мэсси уотæ финсуй: «Еугур бæстити Паддзахадон архайгутæ дæр хъæбæр нæрæмонхузæй æнгъæлмæ кастæнцæ Карл бабæй ке фæууæлахез æй æма æ зундгонд æфсад Мæску ке байахæста, уой туххæй хабæрттæ фегъосунмæ.

Швеци цæгати зæнхитæ æхе бакæнгæй, иссайдæ искæсæни баргин, Эльбæ æма Амури ’хсæн ци цаутæ цудайдæ, уонæн тæрхонхæссæг. Цагъайраг Уæрæсе  ниддехтæ адтайдæ, шведæгтæ, польшæгтæ, хъазахъæгтæ, турккæгтæ, гæнæн адтæй, æма китайæгтæ дæр си агъазиау гæбазитæ ку ралухтæ кодтайуонцæ, уæд.

Нæудæсæймаг æноси дæр Уæрæсе ниддехтæ кæнун гъавтонцæ дууæ хатти.

Фиццаг – Наполеони «Разагъди æфсади» æрбампурст. Уой рæнгъити æмбурдгонд æрцудæнцæ, зæгъун æнгъезуй, æнæгъæнæ Европи тохунгъон тухтæ. «Уруссаг кампаний» нисан адтæй, Уæрæсей тухвæндæй дæр исарази кæнун Франций æмдзæхдон исунбæл. Уогæ ес цæмæдесаг архивон документ, кæций Уæрæсемæ ’рбалæбурди размæ Наполеонмæ балæвардта французаг дивизион инæлар Михаил Сокольницкий (адтæй польшаг). Еци меморандунмæ гæсгæ, Уæрæсей басасти фæсте æ европаг хай гъæуама дехтæгонд æрцудайдæ цалдæр коммæгæс паддзахадебæл – Ливонаг, Полоцкаг,  Черниговаг, Полтаваг герцогствитæбæл. Нæуæг Уæрæсейаг ке худтонцæ, (Хъиримæй Дони уæнгæ), уонæй ба гъæуама арæзт æрцудайдæ нæуæг паддзахадæ æма хундтайдæ Наполеонидæ. Наполеони инæлар Михаил Сокольницкийи гъудимæ гæсгæ «бунæттон цæргутæ Дæ императори бæрзонддзийнади ефтонг кæндзæнæнцæ Наполеониди аслан дзолæй». Куд уинæн, уотемæй сæ еугуремæн дæр адтæй еу нисан: Уæрæсей паддзахадæ ниддехтæ кæнун, адæмæй косæг цагъартæ искæнун.

Иннæ багъавд: 1853-1856 æнзти тугъд. Мах æй хонæн Хъиримаг тугъд, французæгтæ ба – Искæсæйнаг, англисæгтæ ба – Уруссаг. Еци тугъди нисантæ римæхстаг некæмæн адтæнцæ, уой туххæй финстонцæ еугур европаг газеттæ дæр. Еци тугъди фæууæлахези фæсте «Аландаг сакъадахтæ æма Финлянди гъæуама фæстæмæ бауонцæ Швеций, Прибалтикæ – Пруссий, Польшаг къароладæ ба нæуæгæй гъæуама исуа куд гæрæн Германи æма Уæрæсей æхсæн; Молдави Валахи æма  Дунайи рæбун зæнхитæ ба бафтуйдзæнæнцæ Австрибæл, Хъирим æма Кавказ ист цæунцæ Уæрæсейæй æма лæвæрд цæунцæ Туркæн… Хуарз уидæ Уæрæсе нæуæгæй æ медбæстон зæнхитæбæл кустмæ раздахун, Московитти гъæдтæ æма итигъд будурти æрфитæмæ батæрун…»

Инсæйæймаг æноси дæр Уæрæсе ниддехтæ кæнунмæ багъавтонцæ æртæ хатти. Фиццаг иснисан кодтонцæ 1917 анзи. Æ исæнхæст кæнунмæ ба бавналдтонцæ 1918-1921 æнзти. Уæд фæззиндтæй, мæнæ уæлдæр ке кой искодтан, «Зоны действия» зæгъгæ, бадзубандигонд.

Æма Антанти паддзахæдтæ ’рбампурстонцæ Уæрæсемæ. Ци рауæнтæ байахæстонцæ, уонæмити уоййасæбæл гъезæмайраг фæткитæ æрфедар кодтонцæ æма син зæгъæн дæр нæййес. Еци рæстæг Кольски æрдæгсакъадах дæр хаудтæй Архангельски губернимæ, цардæй си 600 мин адæймаги цæрæги.  Анз æма æрдæги дæргъи уонæми англисæгтæ ци концлагертæ исаразтонцæ, уоми куста 55 мин адæймаги, растдæр зæгъгæй ба алли дæсæймаг дæр.

Дуккаг багъавд: 1940-1942 æнзти нацистон «Генералон пълан Ост»-кæцимæ гæсгæ Уæрæсей европаг хай гъæуама еугурæйдæр бацайдæ Германий дæлбарæ. Тæккæ минкъийдæр гъудæй ниццæгъдун еци зæнхити цæргутæй 30 миллион адæймаги.

Æртиккаг багъавд райеудагъ æй «уазал тугъди» дæргъи. 1949 анзи федаргонд æрцудæй пълан «Дроншот». Уæрæсей устурдæр сахартæбæл гъæуама гæлст æрцудайдæ 300 ядерон æма 29 мин фугасон бомби. Ци сахартæ фехалунмæ гъавтонцæ ССР Цæдеси, уони нимæдзæ хъæрттæй сæдемæ. Уой уæлæнхасæн ба ма нæ бæстæмæ гъæуама æрбампурстайуонцæ 250 дивизий. Уотемæй ССР Цæдес еугурæйдæр бацайдæ сæ дæлбарæ, дехгонд æрцудайдæ цуппар зонебæл, уонæми сæйрагдæр сахарти ба гъæуама æрбунат кодтайуонцæ америкаг æфсæддон хæйттæ.

Сæ еци фæндитæй кæцидæртæ сæ къохти бафтудæнцæ. ССР Цæдес нийхалдæй, уомæй ка фæххецæн æй, етæ сæхе хуæдбарæ паддзахæдтæ бæргæ хонунцæ, фал æцæгæй ба фæсокеанаг хецæутти дæлбæр иссæнцæ, етæ син дæттунцæ разамунд. Æма сæ нур ба сæ еци разамонгутæ ардаунцæ Уæрæсей нихмæ, гъавунцæ уони къохтæй Уæрæсе бабун кæнунмæ.

Фал историон фæлтæрддзийнадæ куд æвдесуй, уотемæй уæхæн «гъæзтитæ» хъæбæр тæссаг æнцæ, уой дæр, ка сæ аразуй, уонæн сæхецæн æма уой, куд кæсæн, уотемæй нæ лæдæрунцæ. Куд фæззæгъунцæ, сæ сайтани хай син – унаффæгæнæг.