Рабфаки студенттæ рахæлеу æнцæ бадт фæлладæй. А фæззæги куд хуæрзхуз лæхъуæнтæ адтæнцæ, уæд ист ка ’рцудæй, етæ, некæми зиннуй уæхæнттæ. Ка ивадхуз, ка ба идзаг, фал уæддæр фæллад, мæтъæлгомау. Ходгæ дæр кæнунцæ игъæлдзæгæй, гъазгæ дæр (хъæбæрдæр хестæр къурсити ка кæсуй, етæ), фал уæддæр а фæззæги хузæн нæ ’нцæ. Бæрæг сæбæл æй, минкъий ке нæ бахъиамæт кодтонцæ» анзи дæргъци, е.

Вано Иласи хæццæ рацудæй æма æндегæй ку ’рлæудтæй Илас, уæдта ’й бафарста Вано:

– Хуæрунмæ нæ цæуис?

– Нæ гъавун хуæрунмæ.

– Гъо, мæнæ мæ кинугутæ нæхемæ хæссæ.

Вано киунугутæ райста.

– Кумæ ба цæуис?

– Кумæ, зæгъис?

Уотæ рæхги Илас рауидта фæннæхстæр уогæ, ци трамвай æй гъудæй, уой æма уоци тæхгæ бацудæй æма трамвайи уайгæ-уайгæй фæббадтæй.

– Сом стъæраф, – загъта æваст кондуктор, Илас ку фæммедæг æй.

– Цæй туххæй?

– Уайгæ-уайгæ ке рабадтæ, гъе уой туххæй.

– Ма мæмæ ку нæййес абазийæй уæлдай.

– Мадта милиционермæ ку ’схъæрттæн, уæд участокмæ рандæ уодзæнæ.

– Нæ ма раевдæлдзæнæй.

Ку ’схæстæг æнцæ милиционер кæми лæудтæй, уордæмæ, уæдта Илас рафарста:

Нæ гъави ниууадзунмæ æнæ милиционер?

–  Нæ гъавун, е ба иннæ хатт мабал бадай.

– Мадта ирайгæ, – зæгъгæ ма еци уайгæй рагæпп ласта. Берæ нæбал рацудæй, бахъæрттæй Мæхæмæтети æндзæрæнмæ.

Мæнгæттæй нæ фæззæгъунцæ, «берæгъæн дæр æгæр хуæрдæ нæ тайуй». Илас æрбаййафта Ладемури дуйней адæми астæу коменданти дуармæ. Сергойетæ дæр уоми адтæнцæ.

И тæлтæг лæхъуæн аци хатт хъæбæр ниммæтъæл æй. Æ фий æ реугудури фæйнæгбæл рамбæлунмæ гъавта, уой асæбæл ниггубур æй нæ Ладемур. Теголæй ибæл ка лæудтæй, етæ адтæнцæ студенттæ, дæвдтитæ кæмæй æрцудæй æма хъæбæр мæстгун ка ’дтæй.

Кавказæй давунмæ æрцудтæ ардæмæ? – гъæр кодта еу студент. Мæлæти берæ нæмæ нæййес мулк, æма дæхе берæгъау ниццæвисæ…

— Нуртæккæ куд иссера, цидæр фесавдæй æндзæрæнæй, уотæ ин бакæнун гъæуй, – дзурдта еу ма.

Хъаугъа куд истинг æй, уомæ гæсгæ студенттæ фулдæр кодтонцæ æма Ладемури мæкъури цурхтонцæ æфхуæрæн дзурдæй цидæр зудтонцæ. Еу лæхъуæн ба хæстæг бацудæй и давæгмæ, æма ин æ фæрститæбæл дзуапп ку нæ лæвардта, уæдта ин æ тæрних хæрдмæ искъуæрдта. Устур гъулæг фæккастæй Иласмæ, е ’рдигони ин ке ниццавдæй, гъе æма уоци еу цæф никкодта æхе Ладемури ка ниццавта, уобæл. Хъæбæр æй ракъуæрдта. Студенттæ рахæлæмулæ ’нцæ, исуастонцæ, а дæр уой æмбал æй, зæгъгæ, фал сæ Гагийетæ æрсабур кодтонцæ.

– Давæг æфхуæрунмæ закъон ес, — загъта Илас æхе раст кæнуни туххæй, – æма ин закъонæй ци ’мбæлуй, уой бакæндзинан еумæ, уæ къохтæ ба уæхемæ даретæ.

Участокмæ æрвист æрцудæй Ладемур, Илас ба æ бæстæгти хæццæ бацудæй æндзæрæнмæ.

– Дессаг нæмагæ лæг ку сдæ, Илас, гириз кæнун райдæдта Мæхæмæт. – Не студенти нин еунæг цæфæн ку мардтай.

Иласæн нæмуни гъуддаг нæбал цудæй рагæй дæр æ зæрдæмæ æма æнæрагъудийæй ку фæррæдуидæ, уæд уайтагъд, цæмæй феронх адтайдæ и хили кой, уобæл куста. Еске ма си ести ку дзора иннетæй дæр, зæгъгæ, уой тасæй æхе дзурд фæрразæй кодта.

– Гъазтизæр нæмæ ес æма уин билеттæ исхастон.

– Дæ цæрæнбон бирæ, мах чи нæ рох кæны, – æ усхъæ ин æрхуаста Æндре. – Кæсут ма йæм, уæ мадæлтыстæн, а фæззæджы гыццыл лæппу, ныр та – дынджыр лæг Хъураныстæн, ай ныл рон бабæтдзæн тагъд.

Радзубандитæ кодтонцæ, æдта ци адтайдæ, уæдта Илас исистадæй.

– Не ’мбæлттæй ма еске ку фæххонæн, уæд син билеттæ разиндзæнæй? – бафарста Гагий.

– Иссердзинан, рахонетæ, ке уæ фæндуй.

– Естиаг ба уодзæнæй уогæ?

– Магъа, æнæ бакæсгæ цæмæй бæрæг æй?

– Цал сахаттебæл æй?

– Астебæл.

– Хуарз мадта, мах дæр еу-астемæй цæудзинан, ниххудтæй Мæхæмæт.

– Серго, гæгъæди нецима ес уæ гъæуæй? – фæстæмæ фæззилдæй дуарæй, уотемæй рафарста Илас.

– Уæллæгъи, нæй.

– Æвæдзи, уогæ дæр нæмуйнаг æй.

– Æз дæр афтæ æнхъæл дæн.

– Мадта байзадæй Знагкади-фурт æнæ бæрæгæй.

– Цæмæн, мæнæ тагъд нæхимæ куы цæуæм, æмæ уæд фендзыстæм.

Илас нецибал загъта, уотемæй рандæй.

Мæхæмæтетæ куд загътонцæ, уотæ бакодтонцæ: алке дæр си æ хæццæ æмбал райста æма астемæй ниццудæнцæ гъазтизæрмæ. Куддæр вестибюльмæ фæммедæг æнцæ (ке кой кæнай – къæсæрмæ), сæ размæ фæцæй Геуæрги. Æ къох ин райстонцæ еугурæй дæр, уæдта еунæг Серго æризадæй æ  хæццæ.

– Геуæрги, куыд зонын, афтæмæй коммунист дæ.

– Коммунист дæн, – загъта игъæлдзæгæй Геуæрги, æ галстук æ дууæ æнгулдземæй рауидта.

– Уæдæ æз æмæ дæуæн аипп нæ уыдзæн гом ныхас бакæнын кæрæдзиимæ.

– Æцæгæйдæр афтæ у, – исарази æй Геуæрги. Серго имæ æнæууæнкæ каст бакодта.

– Хæрæг ын йæ мæрдтæ бахæрæд, Знагкады-фырт, гæды ныхас чи зæгъа. Цæмæй дæ фæрсын, уымæн мын комкоммæ дзуапп ратт.

– Уæллæгъи, ратдзынæн, мæнмæ æмбæхстæй ницы ис.

– Зæгъ-ма уæдæ, кæцы хъæуккаг дæ? – бафарста Серго, æхуæдæгка ма туххæй уорæдта æ губуни ци маст нимбурдæй, уой медæгæй. Геуæрги уотæ æнæфсæрмæй ке дзурдта, ходгæ хæлæмулæй, æдасæй, цæветтонгæ, хъæбæр федар зæнхæбæл лæудтæй, содзийнау цъæстæ кодта Сергой фæрстæ.

– Ау, æмæ уым цы бамбæхсинаг ис? Горæтаг дæн, – загъта Геуæрги никкидæр гъæрдæрæй, æхецæн бабæй æ фудбони билæ æ зекъæбæл рамбалдæй.

– Партимæ та кæм бацыдта?

– Горæты, «Кавцинчы» куыстон, афтæмæй.

– Рабфакмæ дæр дæ «Кавцинк» рарвыста.

Знагкати Геуæргийæн еци фарст ниййазæлун кодта е уæнгтæ. Цæбæл дæр фæссекк æй, æваст æ хузæ феййивта.

– Æгъа, куыдзæй гуырд, гыццыл дæм бахъардта, æнхъæлдæн – æрцардæй Серго, Геуæргий уотемæй ку рауидта.

– Рабфакмæ зæгъыс? – рахæлæмулæ ’й Геуæрги.

Серго ба, цæветтонгæ, арф мæскъити берæгъи фæдбæл фæууадæй æма хъæбæр ку ниффæлладæй, уæдта ’й æрахæста, раймардта æма ибæл исбадтæй а фæллад уадзунмæ, уотæ мæстгунæй нæбал, фал зæрди дзæбæхæн фæрсун райдæдта.

– О, о, рабфакмæ дын гæххæттæ чи радта?

– Суд, суд мыл ис, æви?

– Цавæр суд у? Дыууæ ироны стæм æмæ нын диссаг  у кæрæдзийы лæмбынæг зонын? – бæрзонд хъурæй загъта Серго.

– Цæй, æндæр хатт баныхас кæндзыстæм, хъазтизæр райдыдта æмæ ныл æрæджы кæны, – зæгъгæ, æхе къæпхæнтæмæ кæсæг ракодта Знагкади-фурт, уæдта фæззилдæй.

– Фæлæуу-ма, фæлæуу, хъазтизæр никуыдæм алидздзæн, ныхасгонд уал фæуæм.

– Бонтæ ма нын уыдзæн ныхас бакæнынмæ, – нæбал ниллæудтæй Геуæрги, æма исцудæнцæ залмæ.

Зал æ тæккæ идзаг бацæй адæмæй. А дууæ лæги ма туххæй фæххуæст æнцæ бунæттæбæл, се ’мбæлтти ба ергæ дæр нæбал искодтонцæ. Уони æрбацудмæ сцени æмбæрзæн игонгонд æрцудæй. Сцени дууæ фарсемæй дууæ къуари рацудæй æнгæпгæнгæ, сæ еугуребæл дæр æнхузæн хъæппæлтæ:

– Æгас нæмæ цæуæд майи фиццаг бон! – зæгъгæ, дууетæ дæр æнгъæлæсæй дзурдтонцæ, сæхуæдтæ ба еумæ къæлæт ралæудтæнцæ.

Илас еу къуарæн æ тæккæ разæй лæудтæй, нур ба кæронмæ фæцæй. Кæми заргæй, кæми дзоргæй алли хузи финстонцæ сæ цудæй сцени. Уæдта бабæй къæлæт хæнхитæ фæллæудтæнцæ, æма Илас астæумæ бауадæй.

– Майи бон нæ сæргъи, – хъæбæр гъæрæй загъта.

– Æрлæудтæй цийнæй, – загътонцæ иннетæ.

– Нæхуæдтæ нæ зæнхи, – загъта бабæй Илас.

– Нецибал нин æй! – загътонцæ иннетæ.

Ци ма сæбæл рацудайдæ, цалинмæ никки уæхæнттæ дзурдтонцæ, ка ’й зонуй, уæдта майи фиццаг бони заргæнгæ дууердæмæ сцени фæрсти балæгæрстонцæ.

Дуккаг кезу адтæй артистти. Заргутæ, кафгутæ, дзоргутæ æма æндæртæ æййивтонцæ кæрæдзей. Уони фæстæ ба конферансье (е ба студенттæн сæхецæй адтæй) рацудæй æма æхгæд æмбæрзæни разæй дзурдта адæммæ: дæс минутти антракт!

Кæсгутæ базмалдæнцæ сæ бунæттæй. Ка тамаку думунмæ, ка – буфетмæ, ка ба – гъазæн залмæ уадæнцæ. Хъæбæр тагъд зали ефстæгутæй уæлдай некебал райзадæй. Уоци ефстæгутæй еу адтæй Нинæ дæр.

Нинæ бадтæй æртиккаг рæнгъæбæл (фиццаг дууæ рæнгъебæл профессортæ æма ахургæнгутæ бадтæнцæ). Берæ, мæгур, фенгъæл кастæй артистти кезу ку ’рхъæрттæй, Иласæн ба еци рæстæги кустаг нецибал адтæй сцени. «Нуртæккæ мæмæ рацæудзæнæй»,– зæгъгæ, фал некæми ма неци. Нур антракти туххæй дзурд ку рацудæй, Илас æхе хæдонæ ракодта æ уæле, уотемæй рауадæй. Нинæ, цæветтонгæ, ибæл хор бакастæй æмбесæхсæви, хъæбæр байдзулдæй. Пакъуйæй дæр фæлмæндæр фæцæй еци фæнникъулди æ зæрди.

Æвæдзи, Иласи æнæ рахъуригæнгæ нæ фæцайдæ, куддæр æ размæ бацудайдæ.

Силгоймаг уарзгæ ку кæна, берæ æхцæуæн, адгиндзийнæдтæ ес æ къохи æ уарзони туххæй. Æ дзурдæй муд æртæдзун кæндзæнæй, е ’вналдæй ба – царв. Гипнозгæнæг нæ уодзæнæй, уотæ фæттæрдзæнæй æ рази æстонг æма ехæнæй æ уарзони, сæ дууæ дæр æй нæ лæдæрдзæнæнцæ, уотемæй. Ци хъал фæууй еци силгоймаг, кæцимæн æхе дæр фæууарзуй и уарзон! Ци амондгинбæл фæннимайуй æхе! Ци хъæбæр игъæлдзæг цард фæккæнуй мæгурæй дæр! Фал Нинæ ба…

Илас куддæр рацудæй. Нинæ æ рази бадтæй, дууæ гæппи бакæнæ, æндæр æй неци гъудæй, фал минкъий уоддæр Мæхæмæти еунæгæй бадгæ рауидта æма, цæветтонгæ, Нинæ цума уоми нæ адтæй, бацудæй Мæхæмæти размæ.

Нинæ ма æ фæсте бакастæй, уæдта æ сæр æруагъта æма ин æ реу, цæветтонгæ, æлхъевгæ никкиндæй уæззау къæйти буни, уоййасæ зин ин иссæй уолæфун. Силгоймаг ке уарза, уобæл листæг нецæй туххæй дæр æ зæрдæ хъæбæр ходагæ ’й. Еци минут Нини зæрдæ уоййасæ фæрристæй, æма ’й, æвæдзи, хъæмайæй рарæхуайгæй тог нæ рагъардтайдæ. Цалинмæ Илас сцени дзоргæ кодта, уæдмæ устугутæ ирæзтæй. Уой ба уобæл, æма еу къуар хатти æригъуста хæстæг имæ ка бадтæй, уонæй: еци лæхъуæни хъур æндони гъæр кæнуй, зæгъгæ. Нур ба къахтмæ нæ ниххаудзæнæ, кенæ ба никкидæр хуæздæр, – цирти дæ нæ байивæрд уодзæнæй цæрдуодæй, уотæ фæнниллæг æй Нинæ, æхуæдæг æхе цæсти. Хебæрагæ ку фестадайдæ, фæккудтайдæ хъæбæр.

– Ци фæдтæ? Æз ба дæу ку хезун уæдæй ардæмæ, – загъта Мæхæмæт, Илас имæ ку бахъæрттæй, уæд.

– Уæртæ мæ «артисти хъæппæлтæ» æййивтон, – гиризæй дзурдта Илас.

Мæхæмæт фестадæй, ниххуæстæй Иласи цонгбæл æма рацудæнцæ, Нинæ ба ма хъазауати каст ракодта Иласи фæсте æма ’й Мæхæмæти хæццæ ку рауидта, нæбал адтæй æ бон фезмæлун, «гæр, уæртæ куд фæццæуй», – зæгъгæ.

– Илас, сценæмæ дæмæ ку кастæн, уæд мæ зæрди ци рафтудæй, уой зонис?

– Ци?

– Болай дæмæ бакæсун кæнæ еци фæлхæнти, цума ма дæ базудтайдæ.

Уалдæнгæ ба Илас Серго æма Геуæргий дзубандигæнгæ рауидта æма Мæхæмæти дæр уордæмæ бахудта.

– Уæдæ мын ацы æхсæв нæ хъавыс дзуапп дæттынмæ, Знагкады-фырт?

– Цавæр дзуапп, цавæр? Цы мæ байардтай, хæс дæ дарын, мыййаг?

– Ихæс дарис, ихæс. Дæхе зонун æнгъæл нæ дæ? – æ дзурд багæлста Илас.

– Бакæсут ма саухъусмæ дæр!

Илас æ цæстæ радардта зилдæгæй адæмбæл. Расагъæс кодта, сцени дæр ма ’й рацæун ке гъæуй, уобæл æма нецибал исдзурдта. Æндæра дæ фудголæн, а фæстаг рæстæги фадуат рауæн æригъустайдæ уæхæн æфхуæрæн дзурд Геуæргийæй… Уæдта ин æной дæр Мæхæмæт æ къохбæл ниххуæстæй æма ’й рахудта.

– Æгæр ма тæвдæ кæнæ, мæ лимæн, – Боламæ нецибал исхъæртдзæнæй.

– Аци кæцеу билæн еу Бекири хузæн лæги фурт æнæ разингæ нæййес æма куд гæдзæ кæнон, е мæ хæццæ раб¬факи ку бада?

– Сабургай кæнгæ ’й, Илас, уæхæн гъуддаг. Гъæуама дæ зонгæ дæр ма бакæна, ести ин бакодтай, уой. Нур имæ ду æма Серго куд дзоретæ, уотемæй æ сæри ести ку уа, æ уодæн ба ку тæрса, уæ цæстæ дæр æй нæбал рауиндзæнæй. Æма дæмæ куд кæсуй? Игъаугидæр дин нæй, ду æй ма уинæ æма фæнди ахур кæнуй, фæнди ба цохгонд уæд.

– На-а æгириддæр куд нæ ахур кæна, мæн уотæ фæндуй.

– Кæд дæ уотæ фæндуй æма кæд æцæгдзийнадæй сайæггадæй бацудæй рабфакмæ, уæдта ин зæгъун нæ гъæуй, неци ин ракæндзæнæ уомæй фудæрдæмæ.

Берæ дзорунмæ сæ нæбал раевдалдæй дигорон лимæнти.

Раст уорс мегъи пъæсту хор куд байаууон кæнуй æнæнгъæлти, уотæ байаууон æй Мæхæмæт æма Иласи дзубанди Нини уиндæй. Ци хъæбæр мæтъæлæй, тæрегъæддагæй кастæй еци «æфхуæрд» кизгæ Иласи цæститæмæ, æ рази ку ’рлæудтæй, уæд. Ци берæ зинтæ финст адтæй еци æрвхуз, рæсугъд дууæ цæстеми æнæзингæ ханхæй!

Илас ба лæдæргæ дæр не ’ркодта, еци каст цæмæ цудæй, цæй нихмæ адтæй, уой. Уотид æй банимадта, гъома, Мæхæмæти рази æфсæрми кæнуй æма сабур лæууй, зæгъгæ.

– Æз цæугæ кæнун, – загъта Нинæ, æхецæн æ ростæбæл сурх тæлмитæ рабадтæй. Æ сæр ниллæггомау дардта, кастæй зæнхæмæ, цæветтонгæ си ести фесавдæй, уотæ.

– Кумæ цæуис? – фиццаг бал Мæхæмæтмæ æфсæрмигæнгæ бакастæй, уæдта бафарста Илас.

Мæхæмæт сæмæ ку ’ркастæй, уæд æхе уæлдаййæн банимадта сæ рази, нецибал бафарста Иласи, уотемæй æхе раласта. Аци дууæ дæр еуварс рацудæнцæ.

– Нæхемæ цæун.

– Дæ зæрдæмæ нæ цæуй нæ гъазт?

– Мм… цæмæннæ…

– Мадта кумæ хæлæф кæнис?

«А æгириддæр неци лæдæруй æви мæн мæстæй маруй, – расагъæс кодта Нинæ, – зæгъон ин, æма бабæй ку фæммæстгун уа…»

– Æз дæумæ гæсгæ æрбацудтæн ардæмæ, дæхуæдæг  дæр зонис уой.

– Хаир уæд, – бахудтæй Илас, – арфæ кæнун уотæ мæ ке нимаис.

– Мадта мæ ду ба цæмæннæ нимаис? – исхаудтæй Нинæй ци зæгъунæй тарстæй, æма листæг, тухходæзмолæй никкастæй Иласмæ, кæд неци зин дзурд искæнидæ, зæгъгæ. Илас хезæнти æнцойнæбæл æхе бауагъта æма кастæй зали дуар куд рахгæдтонцæ, фæстагдæр ма ка бацудæй, уой фæсте. Уæдта сабургай е ’нгас Нинæмæ разилдта æма ’й, цæветтонгæ, некæд фæууидта, кæсун имæ райдæдта æнæдзоргæй. Уæхæн каст ба Нинæ уингæ дæр некæд фæккодта. Цæветтонгæ имæ содзинтæ исаразтæй аллирдигæй, уотæ æ бунат нæбал зудта и кизгæ – Илас ба кастæй æнæ æрфæлкъуæргæ, æнæзмæлгæ, еудадзуг æнхузæнæй.

– Гъазтизæри дуккаг хай райдæдта, Илас, – фæккодта Нинæ, ци исдзурдтайдæ, уой куд нæбал зудта, уомæ гæсгæ.

Уæддæр Илас ба æ каст нæма уагъта.

– Сценæмæ дæ цæун нæ гъæуй?

– Гъæуй, – загъта еци æнæ ’рфæлкъуæргæй Илас.

– Мадта цæмæннæ цæуис?

– «Нимайгæ» дæ кæнун.

Силгоймаги зæрдæ римæхст гъуддаг балæдæрунмæ æцæг хуасæ ’й. Зонагæ ’й адæймаги тогæвард. Æвæдзи, ибæл сайд ефстагæй уæлдай некæд цæуидæ, уоци зонундзийнади хæццæ ма имæ еунæг сахъат ку нæ уайдæ: æхебæл не ’ууæндуй. Гъуддагæн е ’цæг балæдæруй рæхги, цæугæ ба ин арæхдæр ракæнуй æ мæнгæбæл.

Нинæ дæр æнæ зонгæ нæ адтæй, Илас имæ ци цæстæй кастæй, уой, фал æй æхецæн нæ гъæр кодта. Бонæй-бонмæ сосæггай зæрдæвæргæ цудæй æхецæн: «Уруссаг нæ ’й, æвæдзи, уонæмæ уотæ ахур нæ ’нцæ æма нæма æрлæдæрдтæй, фал дзæбæх лæхъуæн ку æй æма куд нæ балæдæрдзæнæй мæн»… Илас ба рæстæг куд æййевгæ цудæй, æма имæ Нинæ куд æнгъæл кастæй, уомæ хæстæг дæр нæ цудæй.

Цалинмæ и кизгæ æфсæрми кодта, æнхæст ибæл нæма райахур æй, дессаг имæ кæстæй, æ цонгбæл ин куд ниххуæцидæ, куд ибæл нингон кæнидæ æхе, куд игъæлдзæгæй гъазидæ æ хæццæ. Фал ибæл ку исахур æй, уæдта имæ дессаг нецибал кастæй уонæй. Цæугæ ку кæнидæ Нинæмæ, уæд ин гъæунги дæр бæрæггонд адтæй æ мед-зæрди, цитæ æрцудайдæ сæ астæу фембæлди, гъе.

Еу хатт Нинетæн сæ дуарæй фæстæмæ дæр раздахтæй, уæддæр æй нæуæг гъуддагæй нецибал уодзæнæй, зæгъгæ.

Æвæдзи, тагъд, цид, не ’рцудайдæ Нини уинунмæ, фал æ дзурд æнхæстгæнагæ ке адтæй, сайун ке нæ уарзта, уой фæдбæл адтæнцæ æ цудтитæ. Нинæн хуæрзбон ку зæгъидæ, е ба ’й нæбал уадзидæ «кæд фæууиндзинан, кæми фæууиндзинан», зæгъгæ. Ци амал ма уидæ Иласæн æнæзæгъгæ æма уой фæсте ба æнæ цæугæ?

Нур Нинæн æ цæстæмæ ку бадардта æ дзурд, мадта мæ ду ба цæмæннæ нимайис, зæгъгæ, уæд и кизгæ дзуапп нæбал иссирдта.  Иласи зæрди ба æрбафтудæй Нини райгъæлдзæг кæнун. Уотæ рæхги зали дуар фегон æй æма дууæ лæхъуæни трусиктæ æма майкити хæлæфæй æрбауадæнцæ Иласмæ.

– Мах æмбурдæй дæу ку хезæн, рацо гъæйдæ…

Илас Нини æрбахудта æ бунатмæ, æхуæдæгка фæммедæг æй сценæмæ.

– Æмбал Федари-фурт, уотæ не ’нгъезуй, – загъта  инструктор.

– Ниххатир кæнтæ, æз цæттæ дæн, – зæгъгæ, уайтагъд æрбакодта æ цъумур дарæс.

Сцени цуппар къумемæй прожектортæ фæйнæхузи рохс никкалдтонцæ физкультурниктæбæл, рæнгъæй ку рацудæнцæ, уæд. Æртæ зелæни æркодтонцæ сцени зæнхи, бацудæнцæ фæстæмæ. Еу къуар си фæстæмæ фездахтæй, турник расагътонцæ. Уæдта бабæй рæнгъæй рацудæнцæ еугурæй æма инструктори дзурдмæ гæсгæ турникбæл пирамидæ ракодтонцæ сæхецæй. Прожекторти рохс рæстæгæй-рæстæгмæ æ хузæ уотæ æййивта, æми и пирамидæ кæми фестидæ цъæх кæрдæги буни, кæми уорс дзæгæрæги буни, кенæ бабæй ибæл, цæветтонгæ, тог равгæдæуидæ, уотæ.

Никкидæр ма берæ цидæртæ равдистонцæ еумæ, уæдта хъæбæр æрдзæф сæбæл кодтонцæ зали бадгутæ, уотемæй фæййаууон æнцæ.

Æрдзæф нæма багъос æй, уотемæй фæстæмæ рацудæнцæ æртæ спортсмени æма инструктор. Илас дæр уони спортсментæй еу адтæй. Инструктор лæудтæй къуми, спортсментæй дууæ турники къæхти рази фæллæудтæнцæ, Илас ба æ тæккæ бунмæ бацудæй. Рохс имæ раст копæраузи хузæнæй никкастæй.

Уоми уæхæн гъуддæгтæ равдиста Илас турникбæл æма адæмæн сæ сæригъунтæ хъел ниллæудтæнцæ, дууæ спор¬тсмени ба æргъæвд лæудтæнцæ ку ’рхауа, зæгъгæ.

Уоци æвдисти фæсте ба адтæй бокс. Уæдта инструктор сценæмæ рацудæй æма загъта гъæрæй:

– Фæстаг дæр ма уой æвдесдзинан нуртæккæ æма нæ фехтований къуари ци хуæздæр дууæ ес, етæ рапиритæй хуæцдзæнæнцæ.

Зал нирдзæф кодта.

Инструктори дууæ фарсемæ фæллæудтæнцæ рапирити хæццæ дууæ лæхъуæни.

Инструктор сæ еуей рапирæ радаргъ кæнун кодта размæ.

Уæдта инней.

– Александр Резцов!

Æхуæдæгка еуварс рацудæй.

Илас æма Александр сæ кæрæдземæ сæхе фæззилдтонцæ, сæ рапирити фийтæ раба кæнун кодтонцæ æма фæййагайдтонцæ.

Зали медæгæ еуæй-еутæ фæууæлæ уиуонцæ сæ бунæтти, æнгъалдтонцæ сæ еу-инней рамардта, зæгъгæ. Хъæбæр хуæстæнцæ дууæ дæр. Кæрæдземæн барæ нæ лæвардтонцæ фиццаг, фал уæдта Александри цонг сабурдæр есун райдæдта æхе. Илас ба уæд тæвдæ кæнун райдæдта.

– Æллæх, зæгъгæ, ку фæгъгъæр кæнидæ æ карз рæхусти хæццæ, уæд адæм бангъæлионцæ, фæймард кодта, зæгъгæ. Фæуунмæ хæстæг ба Александр æхе давун райдæдта, уæдта сцени ледзуни фæцæй. Илас ин æ фæд уæгъдæ нæ уагъта, цалинмæ инструкторæй дзурд рацудæй.

– Берæ ’й!

Зал бабæй ниггур-гур кодта. Александр нæбал ниллæудтæй сцени, Илас ба æ сæрæй ракувдтитæ кодта адæм æрдæмæ, уæдта фæййаууон æй.

* * *

Кæд Ленингради рæсугъд сæумæ ескæд адтæй, ескæд æ цæргути зæрдитæ хъæбæр игъæлдзæгæй ирадæнцæ, уæд еци сæумитæй еуебæл нимайун гъæуй аци сæумæ дæр. Косунмæ неке цудæй, фал уæддæр трамвайтæ ба сæ тæккæ идзагæй æзгъуардтонцæ дууердæмæ. Ка си цудæй, адæмæй ба некæбæл фæууидтайсæ цъумур, æнæгъуацъæ хъæппæлтæ. Цæветтонгæ, æгас анз адæм сæхе раст гъе еци бонмæ фæццæттæ кодтонцæ, уоййасæбæл федудтонцæ хор æ сугъзæрийнæ тунтæй ци рæвдзæ гъæунгтæ ниррохс кодта, уонæми.

Заманай æррæстæ гъæунги ку ракастайсæ, фæрстæ ма дуæрттæбæл рафелауæ-бафелауæ кодтонцæ сурх турусатæ. Бæхгин æфсæддонтæ адæмæн сæ раззаг кæрон фæззиндтæй, еу гъæунгæй фæззилдæнцæ, уотемæй. Уадæнцæ сæпп-сæппæй. Дзармадзантæбæл цуппæргай бæхтæ, кенæ æхсæзгай бæхтæ ефтигъд. Бæхгинтæ ба æверхъау рæвдзæй алли тохæндзаумæуттæй уадæнцæ, уæддæр сæхе медастæу ба къуæрттæ-къуæрттæ адтæнцæ, – бæрæг адтæй.

– Ракæсай-ра, Вано, ци рæсугъд æнцæ æфсæддон адæм, – дзурдта Илас, айдагъ трусикти къæразæбæл æхе бауагъта æма æндæмæ кастæй, уотемæй.

– Кæци ’рдæмæ цæунцæ, парадмæ æви парадæй? – рафарста хуссигъæлдзæггомауæй Вано.

– Парадæй.

– Мадта æрæги кæнуй, истун гъæуй.

Сæ дууæ дæр айдагъ трусикти рацудæнцæ æхснæндонæмæ, хуарз сæхе фæууидтонцæ уазал донæй сæ къохæй сæ сæрмæ. Цалинмæ адæм арæх кæнун нæма райдæдтонцæ æхснæндони, кæрæдзебæл дæр ма фæккалдтонцæ и дон. Уæдта хæлæфæй рарæвдзæ кодтонцæ сæхе, фæййагайдтонцæ сехуар кæнунмæ.

Хъæбæр игъæлдзæгæй цудæнцæ дууæ дæр. Сæ зæрдитæ ирадæнцæ бони игъæлдзæгмæ. Нецæй сагъæс сæмæ адтæй майи фиццаг бонæй уæлдай.

– Вано, ду кæци рауæн цæудзæнæ?

– Оркестри, мæ флейти хæццæ.

– Барæн-ба, цæгъдæг ку дæ, фæ ’й иронх дæн.

– Ду ба?

– Æз ба физкультури взводæн къæмæндирæн æвзурст дæн.

– Ци мæгур æнцæ, ду ке къæмæндир дæ, – райайуан кодта Вано.

– Мæгур мах ан, ду ке цæгъдæг дæ, – гъæргомау ниххудтæй Илас, уæдта æваст фæллæудтæй.

– Ци кæнис, цæмæн ниллæудтæ?

– Цæугæ бал ду, æййафун дæ.

– Тагъддæр цæун гъæуй, кенæ ба адæм исберæ уодзæнæнцæ хуæрæндони.

– Гъо, гъо, цогæ.

Вано рацудæй еунæгæй, Иласи ба гъæунги бекъæбæл ниууагъта. Фæккæсидæ фæстæмæ, фал Илас нæ фезмалдæй æ бунатæй Ваной фæййаууони уæнгæ. Уæдта æ бакомкоммæ иннæ тегъæмæ бацудæй. Уоми ба лæудтæй хуæрзфæлустæй Нинæ.

– Дзæбæх уо, Нинæ, – зæгъгæ, ин Илас æ къох райста.

– Дæуæн дæр уой мæ цæстæ уарзуй, – загъта Нинæ.

– Ци рагиау исистадтæ?

– Дæу размæ рацудтæн, – мæтъæлгомауæй дзурдта Нинæ.

– Естæмæй мин тæрсис, æвæццæгæн, бахудтæй Илас æмæ Нини къохтæ рауурста. – Мæлæти уазал нæ дæ, мæ хуæрæ.

– Хъæбæр рагæй лæуун ами, ехæн дæр исдæн.

– Ести бæллах æрцудæй, – куддæр тарстхузæй рафарста Илас, листæг бакастæй Нинæн æ цæститæмæ.

Неци зиндтæй и дууæ цæстеми уой туххæй, æма зæнхæмæ кастæй Нинæ. Илас ин æ дууæ уалхъосебæл æ арми тæпæнтæй фæххуæстæй, ис ин хъел кодта æ сæр. (Хуæздæр ма цæмæ бакастайдæ уæд?) Æ цæстисугтæ ростæбæл æруадæнцæ, цæсгони медæгæ ба уой бæрцæ æнкъард, зæрдресæн гъуддæгтæ финст адтæй, æма Илас фæттарстæй еци хузи уиндæй. Хъæбæрдæр ба Иласæн  зæрди уедæгтæ е ралух кодта æма дзоргæ ке неци кодта Нинæ.

– Кæд мин зæгъис дæ хабар, кенæ ба æз цæугæ кæнун, – байдæдта Илас. Еци фæнникъулди Иласи сæри магъзи рагъазтонцæ талингæ мегътæ. Фæммукъур кодта æхе, æрбайвазта Нини къохтæ. «Нур а ци кæнуй, кæд æй Хуцау нæ ралгъиста?» – зæгъгæ, расагъæс кодта Илас, ра ’й фарста нæуæгæй:

– Зæгъис æви нæ?

Фал имæ Нинæ кастæй раст фæсмонгонд Магдалини цæститæй, дзоргæ ба неци. «Кæд æй е ’нсувæр Александр сæхецæй ратардта», – ра бабæй сагъæс кодта Илас.

– Александр дин дæ зæрдæ естæмæй фæхходун кодта?

Кæд къудурон ести фæдздзоруй, уæд Нинæ дæр дзурдта.

– Мадта кæд дæхе барæй къуæтти кæнис, уæдта ирайгæ,

– загъта Илас æма фæннæхстæр æй.

– Барæн, барæн, – загъгæ, кæугæ хъурæй исдзурдта Нинæ æма ’й ниййафта.

– Игъосун дæмæ, – мæстгунæй дзурдта Илас, фал Нинæй неци фегъуста. Никкидæр ма бафæрститæ кодта и кизги æма имæ кæсунæй уæлдай дзоргæ ку нæ кодта, æхе ратудта æма хæлæфæй рандæй, Нинæ ба уоми байзадæй Иласи фæдбæл кæсгæй.

Майи фиццаг бони фæсте райевгъудæй мæйæмæ хæстæг. Студенттæй ахур некебал кодта: ка  рæвдзитæ кодта æ хæдзарæмæ цæунмæ, ка ба агурдта куст уалдзæги рæстæги.

Дзæхæрадæнтти адæм зиннун райдæдтонцæ. Бæлæсти къомбох рацæй цъæх-цъæхид рæсугъд сифтæ. Маргъ сæбæл арæх нæ зиндтæй, фал сæбæл ка ’дтæй, е ба хъæбæр игъæлдзæгæй цъæбар-цъубур кодта.

Лæги зæрдæ ирадæй дуйней игъæлдзæгмæ. Цæветтонгæ, устур арв адæмæн зæрдитæ æвардта гъæздуг кувдæй, уоййасæ игъæлдзаг адтæнцæ, дзæхæрадони Илас ке фæууидта, етæ.

Силгоймæгтæ бабæй фæззиндтæй æнæдус хъæппæлти, бæгъæнсæрттæй, фал нур ба дессаг нæбал кастæнцæ биццеумæ. Цæветтон, æнæ уотæ на ’дтæй амал, уæхæн зунд ниффедар кодта æхемæ. Æцæг арæх æхецæй фефсæрми уидæ еу гъуддагæй: æ рæзти ку рацæуидæ æнæдустæй силгоймаг, цубур дæллаггури, нæ имæ лæудтæй сосæггæй æнæ бакæсгæ; ку ибæл райевгъуидæ, зæнгитæ рабæрститæ кæнидæ æ еуварс æнгæсæй.

Зæнхæн æ зуймон салдæй ци фæд байзадæй – уомæл, – е æхе нæма исафта, фал дзæхæрадони ба хъæбæр нæ ’дтæй æзменси буни. Зæгъун æнгъезуй, нæма никкодта Иласбæл уæхæн игъæлдзæг бон, зæгъгæ. Еуæрдигæй дуйней рахаст – алцæмæй рæсугъд, иннемæй ба Иласи рабфакмæ цæун нæбал гъудæй. Цæттæ кодта æхе æндæр рауæнмæ. Уæдта ма ибæл еума æхцæуæн гъуддаг дæр рамбалдæй: Михаили хæццæ æрлимæн æнцæ. Е ба уотæ рауадæй, æма Михаил куддæр рацудæй, Иласи хæццæ ци къомнæти цардæнцæ, уордиги, ба ’й лæдæрдтæй, дигорон æвуд ке адтæй, уой, фал имæ зин кæсун райдæдта Иласæй хатир корун. Илас дæр æхе нигъгъæдæг кодта, нæ фарста бурятаги нецæбæл. Ахур кæнуни анз æ кæронмæ ку ’рхъæрттæй, Михаил нæбал ниллæудтæй, æрдзурдта Иласæн, æ зæрди цидæр адтæй, уони æма кæрæдзей къохтæ райстонцæ. Берæ фæххудтæнцæ, аййеппæн æй банимадтонцæ сæхецæн, уотæ æнæбунати зæрдихудт ке адтæй, уой.

Нур дзæхæрадони зелæнтæ кæнунмæ Михаил а фæззæги хузæн нæбал æй. Фæттæнæгдæр æй æ цæсгон, æ цæститæ дæр, цæветтон, урухдæр фæцæнцæ. Нецибал ибæл ес æ бурятаг æнахур хъæппæлтæй: неке бал имæ амонуй æ къохæй, гъома, китайаг фæццæуй, зæгъгæ.

– Мадта, зæгъис, дæ даргъ дзиккогини хæццæ рагæй дæр нæбал уинетæ кæрæдзей? – айуан фарст бакодта Илас еци цæугæ-цæугæй Михаили æма ’й уарзон тилд бакодта æ цонгæй. Михаил минкъий расурхгомау æй, фал уайтагъд феййивта æ хузæ.

– Ка неци кæнуй, е некæд рæдуйуй, – загъта Михаил.

– Гъе дæр мин еу урок адтæй æма фæййевгъудæй. Æ кой кæнунмæ дæр нæ бæззуй, уæлдайдæр ауæхæн… – Æ дзурд фескъудæй, ра ’й лæдæрдтæй Илас, зæрдæй ке нæ дзурдта æ лимæн, уой. Бæрæг адтæй, Михаилæн уæззау дор ке ивардта еци хабар æ зæрдæбæл. Еу расагъæс кодта Илас, дзубандий сæр феййевон, зæгъгæ, фал уæдта иннердæмæ фæззилдæй.

– Цидæр зæгъунмæ ку гъавтай «уæлдайдæр ауæхæн», зæгъгæ, дæхуæдæгка ку нигъгъос дæ.

Михаил гъæдæг фæлæудтæй.

– Гъома, зæгъун, ауæхæн рæсугъд рæстæги нецæмæн гъæунцæ нæбæзгæ хабæрттæ.

– Уæллæгъи, раст зæгъис.

Михаил бахудтæй: еци «уæллæгъи» ин æ зæрди æрбафтудта Иласи æ сирди замани.

– Нæбал æй гъуди кæни, а фæззæги ходæгæй куд мардæнцæ нæ уиндæй адæм.

– Хъæбæр гъуди кæнун, фал е дæр нæ бæззуй имисунæн.

– Цæмæннæ ба бæззуй? Мæнмæ гæсгæ, æгæр хуарз дæр æй.

– Рæдуйгæ кæнис, мæ лимæн.

– Цæмæн рæдуйун? Арази нæ дæн, Илас, дæ хæццæ.

Илас æхе фæййездон кодта, æрфгутæй, цæветтон, æлхъевгæ фæккодта æ цæститæ, уотæ фæтталингæ ’й (æноси дæр устур дзуапп дæтгæй уотæ кæнидæ).

– Нæ дæ арази? Ба мæмæ игъосæ мадта, æз ба дин зæгъон.

– Игъосун дæмæ.

– Мæстгун хъæбæр ке кодтан урусмæ, ходгæ нæбæл ку кæниуонцæ, уæд, уой ма гъуди кæнис?

– Цæмæннæ.

– Нæ бон син ку адтайдæ, уæд сæ бунтибун сугъд ке никкодтайанæ, уой дæр ма зонис?

– Зонун.

– Мадта урусæн рæдуд ке адтæй еци худт, гъе дæр ди æруагæс кæнуй?

– Уобæл син сæхе бафæрсун гъæуй.

– Нæ сæ фæрсæн, нæ. Ленини дзуапп нæ фагæ ’й балæдæрунмæ.

– Гъи, гъи, фæууæд уотæ дæр, ци зæгъунмæ гъавис?

– Уой зæгъунмæ гъавун, æма урусæн еци маст нæ зæрди ку дарæн, некæд ислимæн уодзинан. Кæрæдземæ нæ уæд æноси æзнаги цæстæй кæсун гъæуй. Дæхуæдæг расагъæс кæнæ урусæй дæр циуавæртæ дæр неци лæдæрдтæнцæ, сæ цубур цæстингаси бæллахæй гириз кодтонцæ махбæл. Æз æма ду ба гъæуама нæ сæрмæ дæр ма ’рхæссæн уоци рæдуд надбæл цæун. Гъæуама байронх уæн нæ уруссаг æмбæлттæн сæ аци æфхуæрæн миутæ. Куд дæмæ кæсуй?

– Мæлæти идардмæ ’й нæ ратардтай.

– Æндæр амал нæййес.

– Кунæг дзубандитæ нæ кæндзæнæ, дæ гъæумæ ку исхъæртай, уæд, – ходгæй ин æ усхъæ бахуаста Михаил.

– Мадта лæвари бадун анз аци заманай горæти. Ци фæдздзубанди кодтайуонцæ дууæ лимæни, уæдта Илас æ гъæуккæгтæмæ рандæй унаффæ кæнунмæ сæ цæуни туххæй.

Иннæ бон ку ралæудтæй, уæд изæрæрдæмæ устур къуар карзинкитæ, æндæрти хæццæ вокзалмæ рацудæй. Сæ гъæрходæ, игъæлдзæг дзубандимæ син æгас адæм æригъосиуонцæ. Уоци къуари хæццæ адтæнцæ, кедæр базудтан и киунуги нæ Иристони фæсевæдæй, етæ. – Ладемур æма Геуæргийæй фæстæмæ.

Берæ нæбал басабур æнцæ, поездмæ над райгон æй æма рабадтæнцæ. Сахатти æрдæг ма райевгъудæй, цалинмæ дзубанди, æндæртæ кодтонцæ, вокзалмæ сæ хæццæ ка рацудæй урусæй дæр æма æнæуой дæр, уони хæццæ, уæдта æфсæйнаг цæлхитæ низзæлланг ластонцæ, зеу заргæ рафардæг æй Иристонмæ.