ТОКАТИ Асæх (галеуæрдигæй дуккаг) номдзуд уруссаг поэт Александр Пушкини номерæн мадзæлтти (1989 анзи) архайгæй.

Токати Асæхæн адтæй æцæгæйдæр поэти зæрдæ – æнæхийнæ, æвæлмас. Кæд естæбæл карз дзоридæ, уæддæр – айдагъдæр æ уоди рæстдзийнади сæрбæлтау. Æнæраст гъуддæгутæ царди берæ ес, Асæхи уод дæр берæ гъезæмæрттæ бавзурста, берæ зинвадуат цæуæнти рауадæй. Фал куд рæстзæрдæ адæймаг, куд æцæг финсæг, уотæ æ нифс некæд басастæй. Сауæнгæ æ фæстаг уолæфти уæнгæ гъæуай кодта æ уоди кæдзосдзийнадæ.

Асæх, зæгъун æнгъезуй, æ алæмæти искурдиадæ мади губунæй рахаста. Уотæ уомæ гæсгæ зæгъун, æма еци мади зæнæгæй Асæхæй раздæр игъустгонд иссæй æ хестæр æнсувæр Алихан – нерæнгæ дæр ма фагæ аргъгонд кæмæн не ’рцудæй, еци агъазиау поэт-символист, æхсæнадон архайæг.

Æхсайæймаг æнзти Асæхи ном махæн, фæсевæдæн, хуарз зундгонд адтæй. Уæлдайдæр ба уомæ гæсгæ, æма æ пьесæмæ гæсгæ спектакль «Дыууæ чындзæхсæвы» кæд еци æнзти сценæбæл æвдист нæбал цудæй, уæддæр æ игъæлдзæг зартæ цудæнцæ цъухæй-цъухмæ. Мадта æ уацау «Катя» ба киунугæй уагъд ку рацудæй, уæд æй адæм кæрæдзей къохтæй æскъафтонцæ.

Фиццаг Асæхи, куд цардæгас финсæги, уотæ фæууидтон педагогон училищей ку ахур кодта, уæд. Еци рæстæгути ахургæнгути фæндадтæй сæ гъомбæлгæнгутæн фулдæр зонундзийнæдтæ раттун, ахурдзаутæ ба бæлдтæнцæ фулдæр базонунмæ. Æма гъомбæладон ахсгиаг фæрæзнитæй еуебæл нимад адтæй финсгути хæццæ фембæлдтитæ.

Абони хузæн мæ цæстити размæ февзурунцæ училищей æмбурдтæаразæн зали агъазиау сцени финги уæлгъос бадгæй хестæр фæлтæри финсгутæ – Дзести Кудзæг, Цæгæрати Максим, Хъайтухъти Геор, Токати Асæх, Плити Грис, Чехойти Сæрæби, Цирихати Михал, Бесати Тазе, уæд ма æригон ка адтæй – Гаджити Геуæрги, Дзасохти Музафер… Цæйбæрцæ кадæ æма æфсарæ адтæй финсæги номи!..

Махæн табуйаг адтæнцæ æма алли фембæлди фæсте дæр фæлхат кодтан се ’мдзæвгити рæнгъитæ. Фæстæдæр Мæскуй М.Горькийи номбæл Литературон институти ахур кæнгæй, уой фæсте ба – нæхемæ телеуинунади косгæй, базонгæ дæн сæ еугурей хæццæ дæр, райстонцæ мæ сæ къуармæ.

Асæх куд хæларзæрдæ адæймаг адтæй, кæстæртæбæл куд зæрдиагæй ауодудта æма ин финсæги ном куд табуйаг адтæй, уой туххæй æрхæсдзинан дууæ цæветтони.

* * *

Е Мæскуй адтæй. Институтæй рацудтæн. Театри бульвари Пушкини фæзæмæ иссудтæн. Еуцæйбæрцæдæр тегъæбæл ралæудтæн, цæмæндæр гæсгæ мæ æмдзæрæнмæ цæун уоййасæбæл нæ фæндадтæй, æма Горькийи гъæунги Сурх Фæзи ’рдæмæ ранæхстæр дæн. Цæун сабургай, кæсун мæ алфамбулай адæммæ, некумæ тагъд кæнун. Адæм тухст æма катайæй дууердæмæ кæнунцæ.

Уæдмæ кæсун, æма уинун зонгæ цæсгон, адæми сæрти цума накæ ’рбакæнуй. Фиццаг ми æруагæс дæр нæ бакодта, кæд, зæгъун, мæ цæститæбæл рауадæй, кæд е нæй, кæд æцæгæйдæр Хо Ши Мин Вьетнами уæди фæтæг æхуæдæг æй. Фал нæ! – нæхе Асæх æй! Е ми не ’руагæс кæнуй, адæми сæрти кæсуй. Куд нæ мæ уина, уотæ имæ мæхе хæстæг ласун. Мæ синæгæй æй сабургай бакъуæрдтон, цума æнæбари. Е æвеппайди фæллæудтæй, хатир корунмæ фæцæй, уæдта мæмæ уæллæй бунмæ ку æркастæй, уæд ниххудтæй:

– Айæ нæхеуон ку дæ, нæхеуон!..

Кæрæдзебæл бацийнæ кодтан, уæдта мин уотæ:

– Переделкиной (финсгути исфæлдистадон хæдзарæ) дæн, бафæлладтæн æнæ ирон загъдæй, мæхе ацирдæмæ раластон, æма дин Хуцау хуарз ракæна – агоргæ æма не ’ссергæ лæг. Куд кæсун, уотемæй ду дæр стонг дæ, æз дæр уотæ, цæуæн еумæ сехуар искæнæн æма иронау дæр радзубанди кæнæн…

Бацудан Юрий Долкорукийи фæзи кафе «Арагви»-мæ. Æхуæдæг цæйбæрцитæ хуардта, фал мæнæн хуæрун кодта. Биццеу, дан, хуæрагæ фæууй, уæлдайдæр студентæй; уомæй дæр – Мæскуй, хæстæгутæй си кæмæ бауайай, е си нæййес. Сауæнгæ ма мин мæ дзиппи æхцатæ дæр рацавта:

– Мæгурæй мин ма тæрсæ, биццеу, гонорар райстон, гонорар – алцæй фагæ дæр мин æнцæ…

* * *

Искурдиадæгин скульптор Гадати Лазæрмæ (рохсаг уæд) æ рæстæги фæззиндтæй дессаги хуарз гъуди: нæ номдзуд поэт Токати Алиханæн æ райгурæн гъæуи циртдзæвæн исæвæрун. Еухатт бабæй сæрмагондæй иссудæй Мæскуйæй, рандæ ан Дæргъæвсмæ. Фиццаг фæндæ адтæй Алиханæн циртдзæвæн скъолай тургъи исæвæрун. Фал, уоми нæ поэти цирт кæми æй, æ фæллад æстæгутæ кæми æрæнцадæнцæ, е нæмæ хуæздæр рауæн фæккастæй. Цæветтонгæ, æ цирт æй «Мæрдти сахари» сæрмæ къубурбæл. Нæ гъуди адтæй: Къæхтисæри турбазæмæ алли рауæнтæй, сауæнгæ ма фæсарæйнаг бæститæй дæр цæунцæ. Æнæмæнгæ «Мæрдти сахар» бабæрæг кæнунцæ, уордигæй минкъий къахнадбæл исуайæ æма поэти циртбæл дæ цæстæ æрхæссæ, уордигæй ракæсæ, алæмæти искурдиадæгин поэт кæми райгурдæй, еци хуæнхаг гъæумæ. Никки ма дин надамонæг поэти æмдзæвгитæ кæсуй, куд æ маддæлон æвзагбæл, уотæ дæхе æвзагбæл дæр.

Дзубанди кодтан Асæхи хæццæ. Ке зæгъун æй гъæуй, устур æхцæуæн ин адтæй, æгайтима ин æ хестæр æдзард æнсувæри исцитгин кæнуйнаг ан. Загъта: мæ киунугæ гъæуама тагъд мухургондæй рацæуа, æма ин æ гонорар еци гъуддагбæл нæ бавгъау кæндзæнæн, муггаг дæр еуварс нæ уодзæнæнцæ. (Цæветтонгæ, Лазæр поэти исфæлдистадæ уотæ берæ уарзта, æма аци куст лæвар иск æнунмæ гъавта, гъудæй айдагъдæр цидæр минкъий фæрæзнитæ, иннæ гъуддæгутæ кæнуни ма еуварсæрдигæй ка архайдтайдæ, уонæн.)

Лазæр косун райдæдта, мæхе дууæ цæстемæй фæууидтон аци кусти эскиз Мæскуй Манежи равдиститæй еуеми. Фал рæстæг цудæй, нæ медбæсти цардарæзти уавæртæ бустæги ниггалеутæ ’нцæ, уодварни гъæздугдзийнæдтæ нимади дæр нæбал адтæнцæ, еуварс райзадæнцæ. Асæхи киунугæ цалдæр анзей фæсте бæргæ рацудæй, фал æ гонорари ба, куд фæззæгъунцæ, цъасæ къапекки уæзæ дæр нæбал адтæй. Асæх ма æ сæр бателидæ æма къæхтибунæй арф ниууолæфидæ.

Уотæ финсæгæн кадæ кæнуни æгъдау бустæги фæккиудтæй, уодварни хæзнатæн аргъгæнæг нæбал адтæй, номдзуд лæгтæ ба иронхуати райзадæнцæ…

Фал ми уæддæр æруагæс кæнуй, Алихан æма Асæхи исфæлдистадæн уæддæр ескæд аккаг аргъгонд æнæмæнгæ ке ’рцæудзæнæй, е.

Токати Инуси фурт Алиханæн æ царндвæндаг, мæгурæг, æгæр цубур рауадæй, рацардæй æдеугурæй авд æма инсæй анзи (1893-1920). Фал ин, куд поэт, драматург, публицист, фиццаг ирон сонет ниффинсæг, тæлмацгæнæг, уотæ ба берæ бантæстæй. Гъулæггагæн, æ финст уадзимистæ еугурæй агурд æма мухургонд не ’рцудæнцæ. Мадта ин хецæн киунугæй дæр уагъд æрцудæнцæ æ рамæлæтæй дууинсæй анзей фæсте.

КОКАЙТИ Тотраз, Цæгат Иристони адæмон поэт