МАМСУРАТИ ХАДЖИ–УМАРИ ИМИСУЙНÆГТÆ

Устур Фидибæстон тугъди райдайæни, 1941 анзи сæрди Сурх Æфсади архайд немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ бустæги ке нæ рæстмæ кодта, уой фæдбæл берæ дзубанди цæуй нерæнгæ дæр ма. Фудгингонд ка цудæй, уонæй еу адтæй Нигулæн Сæрмагонд тугъдон округи командæгæнæг Д.Г. Павлов.

Мæнæ уой туххæй куд финст ес: 1978 анзи рауагъд Советон Тугъдон энциклопедий: «Тугъди райдайæни вазуггин уавæрти Павлови бон нæ бацæй æмбæлгæ федардзийнадæ æма хъæппæрес равдесун… Æфсæдтæн разамунди къулумпитæ ке æруагъта, уой туххæй еуварсгонд æрцудæй æ бунатæй…»

Инæлар Павлови архайди æууæлтæ æвзурст куд цудæнцæ, уомæн æвдесæн адтæй, нæ номдзуд балхон Мамсурати Хаджи-Умар. Уой фæдбæл цæуй дзубанди æ имисуйнæгти. Бацæттæ сæ кодта æ цардæмбал Мамсурати Линæ. Нæ зонæн, Хаджи-Умар сæ æхуæдæг уой финстæй кастæй æви нæ, уой. Нæ зонæн, цæйбæрцæбæл раст финст æрцудæнцæ æ имисуйнæгтæ, ке кой си кæнуй, етæ си ци хузи æвдист æнцæ, е дæр цæйбæрцæбæл раст æй, уой. Уомæ гæсгæ ба сæ мухур кæнæн, Линæ сæ куд бацæттæ кодта, уотемæй.

«КА ‘Й ЗОНУЙ, ЕСКÆД МА ЕСКÆМИ ФЕМБÆЛДЗИНАН…»

…Æз гъæуама маршæл К.Е Ворошилови хæццæ Белоруссаг вагзалæй рандæ адтайнæ сæрмагонд поезди. Кумæ цæуæн, уой вагони исбадуни агъоммæ нæ зудтон. Климент Ефреми фурт мин куд радзурдта, уотемæй е цудæй Минскмæ. Фашистон Германи нæ Райгурæн бæстæмæ гадзирахаттæй ку ‘рбалæбурдта, гъома, 1941 анзи 22 июнæй фæстæмæ, Д.Г. Павлов разамунд кæмæн лæвардта, еци Нигулæн Сæрмагонд тугъдон округи штаби хæццæ фехалдæй Генералон штаби бастдзийнадæ. Центр æй банивæбæл кæнунæн ци нæ кодта, фал ин нæ бантæстæй.

Куд балæдæрдтæн, уотемæй Ворошилов уæлдай хъæбæрдæр тухстæй гъæуайкæнуйнади Адæмон комиссари хуæдæййевгутæ Советон Цæдеси Маршæлтæ Шапошников Борис Михаили фурт æма Кулик Григорий Ивани фурти ирисхъæбæл. Етæ тугъди хуæдагъоммæ сæрмагонд ихæслæвæрдти хæццæ адтæнцæ аци тугъдон округи (куд балæдæрдтæн, уотемæй Шапошников æ цæстæ дардта арæни нæуæг ханхи районти федæртти арæзтади фарстатæмæ. Кулик ба, æнгъæлдæн, æфсæдтæ инспекци кодта).

Аци рауæн зæгъун гъæуй уой, æма уæди паддзахадон тугъдон политики æнæрцæфдæр гъуддæгутæй еу  адтæй, советон адæм устур фæрæзнитæ кæбæл бахарз кодтонцæ, Прибалтики паддзахæдтæ, Польшæ æма Румыни зæронд арæни æмбауæр æвæрд ка æрцудæй, тохæнгарзæй ке исефтонг кодтонцæ æма æнхæст рæвдзæ ка адтæй федаргонд районти, еци системæ фехалун. Ихалгæ ба ‘й фæккодтонцæ, не ’фсæдтæ раздæри арæнæй нигулæнæрдæмæ 100-130 километри уоддæр ку бацудæнцæ (Нигулæн Украинæ æма Нигулæн Белорусси æрбайеу кæнуни фæсте), уæд. Арæнбæл гъæуайкæнуйнадон нæуæг фæрæзнитæ нæ исаразтонцæ, уотемæй фехалдтонцæ гъæуайкæнуйнади зæрдæдаргæ æма федар «зæронд» системæ. ммммммммммммм. Мадта æ фехалунæн дæр багъудæй берæ фæрæзнитæ. Уотемæй ба, ци устур æфсæн-бетон къæйттæ си исрæмугътонцæ, уонæй еунæгемæй дæр федаркæнуйнаг районти пайдагонд не ’рцудæй. Ци тохæнгæрзтæ си адтæй, етæ бустæги дзæгъæли фесавдæнцæ.

Еугур еци гъуддæгути К.Е. Ворошилов (ССР Цæдеси гъæуайкæнуйнадон Адæмон комиссари бунатæй æй исуæгъдæ кодтонцæ 1940 анзи апърели мæйи) æхуæдæг цæйбæрцæбæл фудгин æй, уой нæ зонун, фал балций æхе цæстæй нæ берæ рæдудтитæ æма къахкъуæрæнтæ уингæй, æ маст уорамун нæ фæразта, æргом лæдæрун кодта,  ке фудæй æй, уой, комкоммæ ба, наркоми бунати æй ка раййивта, е – маршæл С.К. Тимошенко. Федаргонд районти раздæри ханхæ ихæлд ке ‘рцудæй, уоми ба цæмæдæр гæсгæ, æргомæй фудгин кодта, Генералон штаби хецауи бунати Б.М. Шапошникови ка раййивта, уой – Г.К. Жукови.

Æрбахъæрттан 26 июни Могилевмæ. Уоми агорун райдæдтан Сæрмагонд æфсæддон округи штаб. 27 июни сæумæй, дууæ нади кæми байеу æнцæ, уоми фембалдтæн, куд мин радзурдтонцæ, уотемæй Минскæй Искæсæн æрдæмæ ка цудæй, милици дууæ уæхæн косæгебæл. Белоруссий адæмон комиссарти Совет (сæ дзубандимæ гæсгæ, етæ адтæнцæ  сæ гъæуайгæнгутæ) кæми æй, уобæл сæ ку бафарстон, уæд мин дзуапп равардтонцæ: мах уордигæй цæуæн. Милици косгутæ мин ци над байамудтонцæ, уобæл рараст дæн.

Авд километрей бæрцæ ку рауадтæн, уæд æмбæлун райдæдтон сабур цæрæг адæмæй ка фæлледзæги æй, уонæбæл, уæдта æфсæддон устур къуæрттæбæл. Уарун райдæдта.  Мæ алфамбулай уотæ хæлхъой адтæй, æма секк кæнун райдæдтон, ами æфсади округ куд гъæуама уа, зæгъгæ. Цигайнæгти цатири дæр ма хуæздæр æгъдау фæууй.

Еуцæйдæрбæрцæдæр къахнадбæл ку рауадтæн, уæд æнæнгъæлти еуварсæрдигæй дзоццæги бадгæй рауидтон Советон Цæдеси Маршæл Шапошникови агъазгæнæг, бригадон комиссар Маслови. Уой размæ  зонгæ адтан. Хæстæгдæр имæ ку бацудтæн, уæд  Шапошниковæн æхе дæр рауидтон. Зæнхæбæл хустæй, æ цинел æ нивæрзæн, уотемæй. Маслов ибæл пæлæз æрæмбарзта. Маршæли цæсгон адтæй фæлорс, æма мæмæ раздæр марди хузæн фæккастæй. Никки хæстæгдæр бацудтæн.

Нæзи бæласи буни бадгæй, æфсæддон катилокæй касæ хуардта Д.Г. Павлов. Æ фарсмæ неке адтæй. Æвæдзи, хъæбæр исæстонг æй, æма уарун дæр нецæмæ дардта,  æ рази еске æрлæудтæй, уой лæдæргæ дæр нæ бакодта. Шапошников цардæгас æй, уой ку базудтон, уæд хъæбæр бацийнæ кодтон. Мæхе ин байамудтон. Загътон ин, Ворошилов Могилеви ке æй, уой. Шапошников æ бунатæй исистадæй æма æ ристæн туххæй бухсгæй, исдзурдта:

– Ци хуарз æй, ке ‘рцудæй, е, Хуцауæн табу, – æма бабæй фæстæмæ æрхъан æй, æ цæститæ æрæхгæдта.

Уæдмæ Павлов мах æрдæмæ раздахта е ’ргом. Æз имæ бацудтæн, куд  æмбалдæй, уотæ ин æгъдау равардтон. Е исистадæй, ниффæлорс æй, еуцæйдæрбæрцæдæр ци загътайдæ, уой нæбал зудта, уæдта медбилти кæнгæ ходгæй бафарста:

– Ардæмæ дæ ци хор, ци уарун æрбахаста, Ксанти (цæмæдæр гæсгæ мæмæ алкæддæр дзурдта мæ испайнаг фæсномугæй)? Ци зелдохи бахаудтæн, уой уинис?

Советон Цæдеси Маршæл К.Е. Ворошилови хæццæ ке ‘рбацудтæн, уой ин ку загътон, уæд уæззау нийнæфгæй исдзурдта:

– Нур мæ исæфт æрцудæй.

Цæмæй еуминкъий æ зæрдæ естæбæл  бадара, уой туххæй æй бафарстон:

– Округи штабæн нуриуæнгæ æ къохи Мæскуй хæццæ бастдзийнадæ фæххуæздæр кæнун цæмæннæ ма бафтудæй?

Цума ин мæ фарста æнæзонгæ адтæй, уотæ мæмæ фæккастæй. Зин зæгъæн æй, ка ’й зонуй, Мæскуй хæццæ бастдзийнади кой фиццаг хатт  игъуста, кенæ ба ма си е иронх дæр фæцæй, фал никки хъæбæрдæр радзæгъæлтæ ‘й æма уайтæккæ кедæр ралгъиста.

Могилевмæ ‘рбаздæхгæй, Климент Ефреми фуртæн фегъосун кодтон, округи штаб æма Шапошникови ке иссирдтон. Радзурдтон ин, цидæриддæр фæууидтон, уой. Маршæл уайтæккæ æхе рарæвдзæ кодта, хуæдтолги фæббадтæй æма цæуни туххæй бардзурд равардта. Штаб кæми адтæй, уордæмæ ку бахъæрттан, уæд нади фæйнæ фарси ци дууæ бæласи адтæй, уони ‘хсæн нæ размæ исцурæвæрæ ан цидæр рагъгъæдæбæл, æвæдзи, шлагбауми бæсти. Ворошилови хуæдтолгæ ‘рлæудтæй уордигæй минкъий уоддæр, кæд нæмæ еске рацæуидæ, нæ гæгъæдитæмæ нин æркæсидæ æма нæ медæмæ бауадзидæ, кенæ ба шлагбауми бæсти рагъгъæдæ хæрдмæ исесидæ, зæгъгæ. Мах æрдæмæ е ’ргом дæр неке раздахта.

Еугурæй дæр  цавддорти хузæн лæудтæнцæ, фезмæлунгъон си некебал адтæй. Ворошилов мæмæ дзоруй:

-– Шапошниковмæ мæ бахонæ.

… Шлагбаумæй еу-700 метри уоддæр бацудан æма рауидтон: дууæ сахаттей размæ æ бон бадун дæр кæмæн нæ адтæй, еци Шапошников лæудтæй æлвæстæй,  хуæрздастæй æма еци игъæлдзæгхузæй, иуонгрæуæгæй Ворошилови ‘рдæмæ бауадæй, æ хъури æй никкодта, ба дæр ма ин ракодта.

Сурх Æфсади уæлдæр командиртæ (галеуæрдигæй фиццаг – Дмитрий ПАВЛОВ) 1940 анз.

Еци рæстæг сæ размæ бацудæй Д.Г. Павлов, æма, æфсæддон  æгъдæуттæ куд амудтонцæ, уотæ Ворошиловмæ рапорт дæттун райдæдта. Æ къохтæ зир-зир кодтонцæ. Раздæр ци Павлови зудтон, уомæ æхе хузæй нецибал адтæй. Ворошилов Павловæн загъта, цæмæй æвæстеуатæй бастдзийнадæ исараза æфсæдти хæццæ, мæнæн ба бардзурд равардта Б.М. Шапошникови Могилевмæ хуæдтолги  рарветун, уомæй размæ ба дохтиртæмæ фæдздзорун æма ‘й  уонæбæл бафæдзæхсун.

Еци рæстæг кæцæйдæр фæззиндтæй корпуси комиссар Фоминых – округи тугъдон Совети иуонг. Цæмæдæр гæсгæ æ ходæ фæстегæй искъупп æй. Ворошилови рази æфсæддон æгъдау дæттун ку райдæдта, уæд ибæл маршæл æхуæдæг æхе исцагъта:

– Ду ба кæми адтæ? Тугъдон совети иуонг ма хуæздæр кæми уа!.. Магоса, кæми фунæй кодтай, хецауадæй ка дæ зæрдæмæ нæ цæуй?  (Æ ходæ фæстердигæй ке искъупп æй, уой дæр ин æ цæстæмæ бадардта.) Идарддæр ци адтæй, уой нæ зонун, фал еци усми кæцæйдæр фæззиндтæнцæ партий Белоруссий ЦК-и секретарь Пономаренко П.К., Белоруссий медгъуддæгути нарком Цанава æма белоруссаг æндæр разамонгутæ.

Ворошилов æвзарун æма бæлвурд кæнун райдæдта уавæр. Æз ба штаби хуæдтæхæг  У-2-йи рабадтæн æма Советон Цæдеси Маршæл Г.И. Куличи агорæг фæннæхстæр дæн. Æ  иссерунбæл ци фæлтæрæнтæ искодтон, уонæй неци рауадæй, кæд цийфæнди ниллæгути тахтæй нæ хуæдтæхæг, размæмпурсæг немуцаг танкити коллонити сæрти дæр кæд разилдан, уæддæр. Мæ къохи бафтудæй айдагъдæр еунæг гъуддаг: еуæй-еу рауæнти исбæлвурд кодтон, еци рæстæги уæнгæ, немуцаг æфсæдтæ нæ зæнхæбæл цæй уæнгæ бахъæрттæнцæ, уой.

Могилевмæ ‘рбаздæхгæй, вагонмæ бацудтæн æма салони диванбæл хъанæй баййафтон Б.М. Шапошникови  К.Е. Ворошилови хæццæ дзубанди кæнгæй. Фæстæмæ рацæунмæ гъавтон, фал мæ Ворошилов æруорæдта. Дзубанди кодтонцæ Павлови туххæй.

Климент Ефреми фурт куд загъта, уотемæй ин ихæсгонд адтæй, цийфæндийæй дæр Павлови округи командæкæнуйнадæй райеуварс кæнун æма ’й гъæуайгæнæги хæццæ Мæскумæ рарветун. Шапошникови гъудимæ гæсгæ дæр Павлови бон разамунд дæттун  нæ адтæй, фал æ æрахæссун нимадта рæдудбæл, зианæй уæлдай, дан, пайда неци æрхæсдзæнæй.

– Нуртæккæ уæхæн рæстæг нæй, – цалдæр хатти еци-еу дзурдтæ дзурдта, – æрæги ци хабæрттæ  цудæй, етæ кæмæй нæма феронх æнцæ, еци командæгæнгутæ кæрæдзей хурфи рауадæнцæ. Е ба уодзæнæй хе рамаруни хузæн…

Ворошилов гъудити бацудæй æма дзæвгарæ рæстæг еу  дзурд дæр æ цъухæй нæбал исхаудтæй. Шапошников æ цæститæ æрæхгæдта. Нæуæгæй бабæй мæмæ марди хузæн фæккастæй. Ворошилов æваст  фæццæрдæгдæр æй, стъолæй блокнот райста, Сталин æма разамунди иннæ иуонгтæмæ финсун фæййагайдта  сосæг тел. Тел ку исцæттæ ‘й, уæд æй Шапошниковæн бакастæй. Тели æвдист æрцудæй уавæр 27 июни кæронмæ, адтæй си хатдзæгтæ æма  фæндитæ. Климент Ефреми фурт курдта, цæмæй Павлови  ахæсгæ ма ’ркæнонцæ, фал æй Нигулæн фронти командæкæнуйнадæй райеуварс кæнонцæ æма ’й танкон къуари командирæй исæвæронцæ.

Уой фæсте Климент Ефреми фурт бардзурд равардта æхсæвæр æрбахæссуни туххæй.

Еу-æртæ минуттей фæсте хуæруйнаггæнæг æрбахаста дзол, хурфидзаумæуттæй конд  къалбаси кæрститæ æма цай. Ворошилов къалбасæй еу карст рахуардта, уæдта æваст рамæстгун æй æма гъæр кæнун райдæдта:

– Франц! Æмбал Франц!.. Хуæруйнаггæнæг æрбацудæй æма мæстгун Климент Ефреми фурти рази урдуг ислæудтæй. Ворошилов имæ кастæй æма ин уайдзæфтæгæнæгау дзорун райдæдта, уæхæн хуæруйнаг ин ке ‘рбахаста, Советон Цæдеси Маршæл ке æй, уæдта æ фарсмæ дæр Советон Цæдеси дуккаг Маршæл – æма, марди хузæн ка адтæй, еци Шапошниковмæ райамудта – фунæй ке æй, уой дæр ин нецæмæ ‘рдардта.

– Кенæдта,  ци устур лухтæ ‘й никкодтай! Кæд фæууидтай, къалбас уотæ кæрдгæ? Тæккæ лæгъуздæр хуæрæндонæ райсæ æма си нæ фæууиндзæнæ ауæхæн кæрститæ.

Франц æ уæзæ уæд æ еу къахбæл, уæд иннæ къахбæл æруадзидæ, уотемæй фудгини хузи æ медбилти худтæй. Климент Ефреми фурт мин куд радзурдта, уотемæй Франц чехаг адтæй. Ворошиловмæ ‘рбацудæй Фрунзейæй, е ку рамардæй, уæд. Хуæруйнаггæнæгæн рахилæ кæнуни фæсте маршæл, сæкæр æ гъæлæси багæлста, уотемæй цай цумунмæ бавналдта. Æ агувзæ ку раревæд кодта, уæд æй дæлгоммæ тæбæгъи æрæвардта, райеуварс сæ кодта, фингæй дзоли мортæ æ армитъæпæнмæ расæрфта æма сæ æ гъæлæси багæлста.

Дуккаг бон изæри ба дæс  сахаттемæ хæстæг вагонмæ ‘рцудæй Павлов æма уавæри туххæй æ  фæндитæ дзорун райдæдта. Еу-инсæй минуттей фæсте æвдесæн адтæн, мæ рамæлæти бонмæ дæр ке некæд феронх кæндзæнæн, уæхæн цауæн. Ворошилов æнæ ’рлæугæй дзорун райдæдта, Павлов округи командæгæнæги бунати ке нæ исарæхстæй, уой туххæй, уæдта æримиста:

– Гъуди ма ’й кæнис, Сталинмæ мæбæл гъаст куд ниффинстай, уой. Æригон кадртæ, дан, гъома, дæуæн, над нæ дæттунцæ, размæ дæ нæ уадзунцæ, гъенур дæхуæдæг уинис, цæй аккаг дæ, уой, балæдæрдтæ, округ нæ, фал дин дивизи дæр дæ барæ бакæнæн ке нæййес…

Нæ еугуремæн дæр хъæбæр æнæнгъæлти адтæй, Павлов Ворошилови рази æ уæргутæбæл ку æрхаудтæй æма лигъстæ кæнунмæ ку фæцæй:

– Бахатир мин кæнæ, æрра адтæн, æмбал Советон Цæдеси  Маршæл, дæ рази фудгин дæн, бахатир мин кæнæ.

Ворошилов уой æнгъæл нæ адтæй, æма  еу рæстæг дзурдгъон нæбал фæцæй, уæдта  билæскъелтæй загъта:

– Цийфæндийæй дæр дæмæ хуæздæр æнгъæл кастæн…

Шапошников дæр еци дестæгæнгæй кастæй, æ размæ ци æнæфæууинд миутæ цудæй, уонæмæ…

Хабæрттæ идарддæр ба уотæ рауадæнцæ, æма мæмæ 29 июни фæссехуар Ворошилов фæдздзурдта, иннæ хæттитæй официалондæр хузæй мин бардзурд равардта, цæмæй, ци рауæни адтан, уодæмæ  фæстердигæй  берæ гъæуайгæнгути хæццæ хуæдтолгæ æрбатæронцæ æма Павлов, Климовских, Клыч æма иннети (еугурæй дæр лæудтæнцæ минкъий уоддæр) æрахæссуни туххæй куддæр фегъосун кæна, уотæ син сæ тохæнгæрзтæ байсонцæ, хуæдтолги сæ исæвæронцæ æма сæ Мæскумæ рарветонцæ.

Еугурей разæй мæмæ æрбацудæй Павлов, æ ронæ æд дамбаца райхалдта æма мæмæ ‘й равардта, мæ къох мин федар нилхъевгæй загъта:

–  Дæ зæрдæ мæбæл ма фæхходæд, Ксанти… Ка ’й зонуй, ескæд ма ескæми фембæлдзинан…

Еци усми, æзинæй хъаурæгиндæр, зæгъæн ес, сабурдæр æма лæгигъæдгундæр адтæй. Иннети разæй исбадтæй æрвхуз рæуæг хуæдтолги. Дуккаг мæмæ æ тохæнгæрзтæ равардта округи штаби хецау. Адтæй сабурхуз, неци загъта, уотемæй е дæр исбадтæй еци хуæдтолги. Æртиккаг мæмæ æрбацудæй дессаги арæхстгин артиллерист, округи артиллерий командæгæнæг Клыч. Испаний базонгæ ан æма алкæддæр кæрæдзебæл æмбæлтти хузæн цийнæ кодтан. Хъæбæр игъæлдзæг адæймаг адтæй. Æ тохæнгарз мæмæ æрбалæвардта æ медбилти ходгæй, æ хъури мæ ракодта æма мин сабургай загъта:

– Аци æнæрцæф æма хеуарзони фудæй нæ гъуддæгутæ цирдæмæ æрзилдæнцæ, – уотæ  е Павловæй загъта.

Павлови къуари Мæскумæ рарветуни фæсте штаби уавæр фæффуддæр æй. Адæм сæ тухтæбæл минкъийдæр æууæндун байдæдтонцæ, кæрæдземæй тарстæнцæ, сæ  медхурфи сæ гъезæмарæ фæффулдæр æй. Мæнмæ дессаг кастæй, Павлов æма иннæ æмбæлтти  æрахæссун Нигулæн фронтæн пайдай бæсти зæранхæссæг ке фæууодзæнæй, уой уæлдæр хецауадæ ке нæ балæдæрдтæнцæ, е…

ФÆСДЗУРД

Зундгонд куд æй, уотемæй Советон Цæдеси Бæгъатæр инæлар Д.Г. Павлови 1941 анзи июли фехстонцæ. Еци фудмиуæ цæйбæрцæбæл æнæраст адтæй, е бæлвурдæй исбæрæг æй фæстугъд. СЦКП-й XX съезди фæсте Д.Г.Павлови Райгурæн бæстæбæл гадзирахаттæй рацæуæгбæл нæбал нимадтонцæ. Цæмæй æй исазумгин кодтонцæ тугъди райдайæни, етæ дæр æнæбундор ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ си растгонд æрцудæй.