Сергей ПЛАХТИЙ (астæуæй) студентти хæццæ гъомбæладон мадзали рæстæг.

Сергей Плахтий æ рæстæги ци берæ публицистон уацтæ ниффинста, уонæн сæ фулдæр нæ абониккон цардиуаги уавæртæмæ гæсгæ дæр цæмæдесаг æнцæ. Сæ еугур дæр нæуæгæй ниммухур кæнуни аккаг бæргæ ’нцæ, фал нин уомæн, гъулæггагæн, равгæ нæййес, уомæ гæсгæ ба си равзурстан еу – æ киунугæ «Помни имя свое»-йи раздзурд. Мухури кæд фараст анзей размæ рацудæй, уæддæр æ ахсгиагдзийнадæ нерæнгæ дæр ма бæрзонд æй, уомæн си дзубанди цæуй нæ фæсевæди уодварнон гъомбæлади, нæ адæми фæлтæрти ’хсæн бастдзийнади федардзийнади, нæ фидтæлти намусæй сæрустур ун, æма сæ сæ арфиаг гъуддæгутæй фæнзуни туххæй. Аци киунуги ахедундзийнадæ ма бæрзонд уомæй æй, æма арæзт æрцудæй æригæнттæн сæхе финст æрмæгутæй.

Уац дигорон æвзагмæ ратæлмац кодта Колити Витали.

ДÆ ФИДТÆЛТИ ИРИСХЪИ ХАБÆРТТÆ ЗОНУН – РÆСТВÆНДАГГÆНÆГ

Дзæвгарæ æнзти дæргъи косун Цæгат Иристони Паддзахадон медицинон академий.  Студентти хæццæ архайди мин уæлдай ахсгиагдæр æй, цæмæй сæ профессионалон дæснийади сосæгдзийнæдтæ базонунмæ разæнгарддзийнади хæццæ ма гъæздугдæр кæна сæ уодигъæдæ, цæмæй уонцæ тулаваст нæ Райгурæн бæсти æма нæ еумæйаг фидиуæзæги историй цаутæ æма хабæртти æцæгдзийнадæ, сæ муггæгти рантæст æма сæ цардвæндаги алæмæтдзийнæдтæ зонунмæ. Е мæ хевастдзийнадæй нæй, уомæн æма ахур кæнунмæ ци фæсевæд æрбацæунцæ, уонæн сæ фулдæр еци гъуддæгути фæдбæл фарстатæн дзуапп раттунгъон нæ фæуунцæ – раст цума тар гъæди равзурунцæ, уотæ нидздзæгъæлтæ унцæ.

Уотæ цæмæн æй, ка  æма ци ’й фудгин?.. Еу-дууинсæй анзей размæ нæ студентти хæццæ дзубанди кæнгæй æнай-æнойти сæ бафарстон:

– Ка уи зæгъдзæнæй, уæ бабатæ æма нанати нæмттæ куд хундтæнцæ, уæдта кæд райгурдæнцæ, еци æнзтæ?

Æхсæзинсæй адæймагемæй сæ къохтæ исдардтонцæ айдагъдæр дууемæй.

– Мадта, уæ хестæртæ кæми æвæрд æнцæ, еци уæлмæрдтæ уи аци анз ка бабæрæг кодта?

Зали ка бадтæй, уонæй мин си еунæг дæр дзуапп нæ равардта.

Е адтæй, советон ахурадæ ма æ тухи ку адтæй, æма скъолати зингæ æргом ма æздæхт ку цудæй ахурдзаути гъомбæладон кустмæ. Фал уæддæр, æвæдзи, еци архайд уоййасæбæл ахедгæ нæ уадæй. Уавæр никки æгудзæгдæр фæцæй нури æноси райдайæни. Еу-инсæй анзей размæ ба лекций рæстæг студентти бафарстон:

– Хетæгкати Къоста кæми æвæрд æй, уой уи ка зонуй?

Мæ фарстабæл дзуапп раттæг нæ разиндтæй, студенттæ бабæй еци æмиргъосæй лæудтæнцæ. Айдагъдæр си еу кизгæ исистадæй æма загъта:

– Хетæгкати Къоста æвæрд æй Нари.

– Плити Иссæ ба кæми æвæрд æй? – зæгъгæ, бабæй сæ ку бафарстон, уæдта еу лæхъуæн исистадæй æма мин федарæй загъта:

– Мæскуй!

Студентти дзуæппитæ мæ сагъæси бафтудтонцæ. Уогæ сæ еци æнæтергадидзийнадæй етæ сæхуæдтæ уоййасæбæл фудгин нæ ’нцæ. Азумгин æнцæ ниййергутæ. Уайдзæф хауй скъолатæмæ дæр. Берæ рæстæгути берæ дзубандитæ цудæй уой фæдбæл, уæлдайдæр ба нæ историй фæдбæл скъолатæн арæзт ахургæнæн киунугутæ æма программитæ банхæстдæр кæнуни фæдбæл. Хуарз æма еци гъуддаг нур арæзт цæуй, зундгонд куд æй, уотемæй фæззиндтæй истори ахургæнæн еумæйаг киунугутæ алли кари скъоладзаутæн.

Историйæн ци нисанеуæг ес ирæзгæ фæлтæри ’хсæн гъомбæладон кусти, уой фæдбæл кæддæр дзубанди кодтон ме ’мкосгутæй еуей хæццæ æма мæ фарс адтæй, ци гъуддæгутæ аразтон æма ма исаразунмæ гъавтон, етæ дæр æ зæрдæмæ фæццудæнцæ. Еуцæйбæрцæдæр рацудæй, уæдта бабæй студентти рауонциуондзийнади фæдбæл бабæй нæмæ дзубанди рауадæй, æма мин уотæ ку зæгъидæ:

– Ду студентти азумгин кæнис, фал дин æз ба æргом ку зæгъон, уæд мæхуæдæг дæр, мæ ниййергутæ кæми æвæрд æнцæ, еци уæлмæрдти дзæвгарæ рæстæгути нæбал адтæн. Сæттун  ме ’гудзæгдзийнадæбæ.

ДÆХЕ ГЪÆУАЙ КÆНÆ УОДИ УАЗАЛАДÆЙ – ФÆСМОЙНАГ ДИН УОДЗÆНÆЙ

Уæззау сæгъæсти мæ бафтудта зундгонд режиссер А.Кучерови мæнæ ауæхæн финстæг: «Кæддæр мæ кизги размæ æрæвардтон, рæстæгæй ка фæббор æй, уæхæн къартæ. Кизги цæстингасæй балæдæрдтæн, еци рагон къартæ имæ ке неци цæмæдесдзийнадæ исæвзурун кодтон, уой. Фæстæдæр ба еу къарæмæ æдзинæг никкастæй, уæдта мæ бафарста: «А ба ке къарæ ’й. Мæ бон ин дзуапп раттун нæ бацæй, уомæн æма ’й мæхуæдæг дæр нæ фæсмардтон, мæ мадæ ба æгас нæбал адтæй. Уотемæй ба еци къарæ баст адтæй мæ къабæзтæ, кенæ мæ ахили хæццæ, хъæбæр æрмæтъæл дæн…»

Æ рагфидтæлти ка нæ гъуди кæнуй,  мæнæ уруссагау «Иван, не помнящий родства», зæгъгæ, ке фæххонунцæ, уæхæнттæ ни ку рауайа, уæд е устур æверхъаудзийнадæ ’й абони фæлтæрæн дæр. Уæлдайдæр нæ фæсте ка рантæсдзæнæй æма нæ фидиуæзæги цæргæ кæмæн рауайдзæнæй, уонæн.

Зундгонд ахургонд, историон наукити доктор Л.В.Шапошникова авд анзи фæццардæй Индий, ахур кодта уоми бунæттон адæмихæттити цард. Етæ цардæнцæ хуæнхтæ æма зинбацæуæн рауæнти тар гъæдти. Еууæхæни ба, ци адæми къуари ’хсæн цардæй, уонæй еу уоси бафарста æ рагфидтæлтæбæл. Силгоймаг ин сæ æвдæймаг фæлтæри уæнгæ æрдзурдта. Адтæй си уæхæнттæ дæр, æма сæ дууадæсæймаг фæлтæри уæнгæ ка зудта. Силгоймаг æ дзубанди ку фæцæй, уæдта ахургондæн æхе бафарста æ хестæрти уедæгтæбæл. Куд рабæрæг æй, уотемæй сæ нæ зудта. Ахургонд силгоймаги уæхæн дзуаппи фæсте, еци адæмихатти ’рдигæй рахаст цидæр æнахур фендæрхузон æй. Хецæн уати æй бакодтонцæ, хуæруйнаг ин уордæмæ хастонцæ. Цубурдзурдæй æй, æнæзундбæл банимадтонцæ. Циуавæр адæймаг æй, æ хестæрти æвдæймаг фæлхæней уæнгæ ка нæ зонуй, е, зæгъгæ.

Е куд лæдæргæ ’й? Зунди къумухдзийнадæ? Уомæй мах берæ исафæн. Истори ка нæ зонуй, етæ адæм нæ ’нцæ, фал дзогæ.

Æнæгъæнæ дуйне дæр 1972 анзи бæрæг кодта Петр I 300 анзи исæнхæсти бон, нæхецæй фæстæмæ. Нæ еугуремæн дæр зундгонд æй, Магкати Зураб уруссаг-ирон рахастдзийнæдтæ арфдæр кæнунмæ ци байвæрд бахаста, е. Уой фæдбæл кæд берæ аллихузон æрмæгутæ фæззиндтæй, уæддæр, зæгъун æнгъезуй, æ фæллæнттæн абони уæнгæ дæр æмбæлгæ аргъгонд нæма ’рцудæй.

Берæ уæхæн дæнцитæ ма æрхæссæн ес. Æма уотæ цæмæн æй, уомæн ба берæ рæуæнттæ æримисæн ес.

Дзæвгарæ рæстæгути историон рæстдзийнадæ, куд гъудæй, уотæ æвдист нæ цудæй. Дзæвгарæ историон æвдесæнтæ æма циртдзæвæнтæ ихæлд цудæнцæ. Нæ культурæ æма аййевади раззагдæртæй берети нæмттæ иронхгонд цудæнцæ барæй, зонгæ-зонун. Берæ хабæрттæбæл къох ист æрцудæй. Уони хæццæ ба адæми муггæгти рантæсти историбæл дæр. Е ба ирæзгæ фæлтæрбæл фесинмæ ’рдæмæ æнæфæззингæ нæ фæцæй сæ фидтæлти истори бæлвурддæр базонуни гъуддаги.

ДÆ ФИДИБÆСТИ, ДÆ ФИДИУÆЗÆГИ АНЗФИНСТ ДИН ФÆДЗÆХСТАГ КУД УА…

Цæгат Иристони медицинон косгутæй Устур Фидибæстон тугъди ка фæммард æй, уонæн медакадемий тургъи æвæрд ес циртдзæвæн. Уой рази арæзт æрцæуй номерæн мадзæлттæ.

Студентти еу хай уотæ гъуди кæнуй: «Цæмæн мæ гъæуй, барæй усхъуммæгонд ка ’рцудæй, уæхæн истори? Ке зæгъун æй гъæуй, Уæрæсейæн ес æхе хевæрцон, вазуггин, нихмæвæрдтитæй идзаг, героикон æма хуæдхуз истори. Уæхæн истори еунæг бæстихаййæн дæр нæййес. Берæ цидæртæ нецæмæ даргæй, Уæрæсе аккаг байвæрд бахаста дуйнеуон культурæмæ, еумæйаг адæмон ирæзтмæ. Уæлдæр æма астæуккаг ахурадон уагæдæнтти ахургæнгути ихæс æй студентти, истори æцæгæй куд адтæй, уой хæццæ зонгæ кæнун. Æнхæстæй ин гъæуй равдесун æ нихмæвæрд цаутæ дæр, уой хæццæ ба æ рæстдзийнадæ.

Цæмæй исонибони специалисттæй æнхæст адæймаг рауайа, уой туххæй ба ’й гъæуй баууæндун кæнун, унгæг дæснийадæ райсун сæйрагдæр ке нæй, фал ахсгиаг ке æй Фидибæсти, бунæттон истори зонун дæр.

Зундгонд философ æма филолог А.Р. Лосев уотæ финста: «Айдагъдæр унгæг зонундзийнæдтæй æндæр кæмæ неци уа, е æхсæнадæн тæссаг адæймаг æй, æнæпринципиалон.

Æма имæ цæйбæрцæбæл фулдæр кæнонцæ уæхæн зонундзийнæдтæ, уойбæрцæбæл тæссаг, тасдзийнадæ æфтауæг æма æхсæнадæн æнæпайдадæр уодзæнæй. Уæ цæститæбæл рауайун кæнайтæ, æ уодиконди, æ зундрахасти æ дæснийадæй уæлдай кæмæ неци ес, уæхæн адæймаги… Уомæй некæмæн ес цийнадæ, неке ин зонуй, цирдæмæ низзелуйнаг æй æ профессионалон зонундзийнæдтæ, цæй фæдбæл испайдакæнуйнаг æй æ фæлтæрддзийнадæ. Е ба – бæлах æй…»

Истори нæ ахур кæнуй адæймаг унбæл. Истори нæ ефтонг кæнуй, аргъ кæмæн нæййес, уæхæн зонундзийнæдтæй, адæми хуæздæр æгъдæуттæ æма фæткитæ нимайун æма уарзунбæл,  се ’нхæст кæнунбæл, æвзаг зонунбæл, нæ хестæртæн кадæ кæнунбæл, силгоймæгтæ, кæстæртæн аргъ кæнунбæл, нæ бæсти ци цаутæ цæуй, уонæми архайунбæл.

Еу курухон лæг уотæ фæдзахста: «Знагæй ма тæрсетæ. Тæккæ фулдæр цæмæ исарæхса, е дæ рамарунмæ. Æмбæлттæй дæр ма тæрсетæ, ци æ бон æй, е дæубæл гадзирахаттæй рацæун. Тæрсетæ, еугур гъуддæгутæмæ дæр кудфæндий цæстæй ка кæсуй, уонæй. Уони, кудфæндий цæстингасæй цæунцæ фидбилизтæ, мæрдтæ, гадзирахаттæй цæундзийнадæ, æфхуæрдтитæ». Хуцау уæ бахезæд, уæ фарсмæ уæхæнттæ ку цæра, уомæй.

КУД ГЪÆУАМА УА, УОТÆ ЦАРДАН ÆМА ЦÆРÆН?

Историон зонундзийнадæ адæймаги ахур кæнуй Райгурæн бæстæбæл еузæрдиуон унбæл, æ адæмихатт ка нимайуй, уæхæн унбæл, культурон æма æнæбасæттон унбæл.

Фехалæн ес историон циртдзæвæнтæ, хæдзæрттæ, аргъауæндæнттæ, фал истори баййевуни барæ ба  неке бон бауодзæнæй. Истори хуайуй махæй алке зæрди дуæрттæ дæр.

Раги кæддæр бердзейнæгтæ рагъавтонцæ, Акрополь ци турккæгтæ байстонцæ, уони уордигæй ратæрун. Исхуæсти рæстæг се ’знæгти фæттæ фæцæнцæ, æма,  уæд етæ райдæдтонцæ фæрсти дортæ пурхæ кæнун, цæмæй, кæрæдзебæл  ци лæхудзи фæрци хуæстæнцæ, уомæ ци изди æфтуд цудæй, уой исистайуонцæ. Бердзейнæгтæ уой ку балæдæрдтæнцæ, уæд сæмæ сæ минæвæртти барвистонцæ уæхæн курдиади хæццæ: «Парфенони фæрстæ ма ихалетæ, уой бæсти уин мæнæ фæттæ ферветæн…» Е адтæй æцæг хабар, ами уой фæдбæл дзубандитæ нæ гъæунцæ, уотемæй дæр лæдæрд æй цауи медес – рагфидтæлти цардиуаги æвдесæнтæй хъазардæр неци ес.

Рагъуди кæнуни аккаг  æй еу фарста: «Нæ рагфидтæлти историмæ уарзондзийнадæ кæд æма кутемæй исусун райдайуй!» Еци фарста исбæлвурд кæнуни туххæй фæлварæни хузи куст исаразтан дзæбæхгæнæн факультети студентти ’хсæн. Æнхæстгонд цудæй аст мæйей дæргъи. Æхсæзинсæй  студентемæй сæ куститæ æрбалæвардтонцæ æхсæрдæс æма дууинсæй адæймаги. Иннетæ ба? Гъулæггагæн, сæ фулдæр хай, сауæнгæ сæ ниййергути фæрци дæр дзуапп раттунгъон не ’ссæнцæ  сæ развæмæрд фарстатæбæл. Уомæй син нæ фæййагъаз æнцæ сæ хъæбæр æма идард хæстæгутæ дæр.

ЕУ БИЙНОНТИ ЦАРДВÆНДАГ ДÆР ФИДИБÆСТИ АНЗФИНСТИ ХАЙ ÆЙ!..

Дæ рагфидтæлти истори базонун, рæстæги фæлми æмбæрзæн байгон кæнун æнцон куст нæй. Еуæй-еу ниййергутæ ба ма хъур-хъур дæр бакодтонцæ: «Ке ци гъуддаг ес мах муггаги рантæсти историмæ?»

Фал рефераттæ ци студенттæ ниффинстонцæ, етæ ба равдистонцæ устур арæхстдзийнадæ æма цæмæдесдзийнадæ еци темæмæ. Сæ фулдæртæ фиццаг хатт сæхе рахаттонцæ архивтæмæ, литературæмæ, финстонцæ финстæгутæ нæ бæсти алли рауæнтæмæ, зонгитæ – æнæзонгитæ, хеуæнттæмæ. Сæ цæмæдесдзийнадæ сæ аллибони листæг гъуддæгутæй фæббæрзонддæр æй…

Цума ци ’й Райгурæн бæстæбæл еузæрдиуон ун?.. Махмæ гæсгæ, е фиццагидæр æй Фидибæстæмæ уарзундзийнадæ. Етæ уæлмонцгæнæн дзубандитæ нæ ’нцæ, фал нæ аллибони цардиуаги домæнтæ. Еузæрдиуон ун æхе медæги æвзурун кæнуй хуæдæфсæрмæдзийнадæ, рæстуод ун, намусгин ун, æгъдæуттæбæл æновуд ун æма сæ федауцæй æнхæст кæнунбæл.

*  *  *

Нæ номдзуд поэт Цæрукъати Александр (1918-2000) е ’мдзæвгитæй еуеми уотæ финста:

Нæ хистæртæ – кадджын,

Нæ кæстæртæ хайджын

Сæ хорз фæндтæй уæнт!..

Æдæрсгæ сæ фæткыл

Сæ рæсугъд фæндæгтыл

Кæронмæ цæуæнт…

Аци зæрдæмæдзæугæ нистауæнтæй бал кæрон кæнæн нæ кæстæрти уодварнон гъомбæлади фæдбæл нæ абони радзубанди.