ЦОПАНТИ Валерий, Фæллойни ветеран

Абони мæ фæндуй, хестæртæй рагон царди хабæрттæй кæддæр ке фегъустон, уонæй еуей кой ракæнун. Ци цауи кой уин ракæнуйнаг дæн, е ‘рцудæй Уæллагкоми Къæмунти гъæуи XIX æноси райдайæнмæ хæстæг. Къæмунти адæм æрцардæнцæ бæрзонд хонхи фахсбæл ци лигъздæргомау зæнхи гæппæлтæ адтæй, уонæбæл. Хумзæнхитæ адтæнцæ гæзæмæ, фæндон равналæнтæ си нæ адтæй, гъæдæ идард фæсхонх Сарди коми. Уомæ гæсгæ адæм фулдæр пайда кодтонцæ сæнарæй, фонси фагус соргондæй. Ниуазуни дон дæр уотæ – далæ коми еу километрмæ хæстæг. Фæндондæр адтæнцæ хезнитæ æма игуæрдæнтæ. Уомæ гæсгæ цæргутæн сæ фулдæр архайд адтæй фонсдаруни фæдбæл.

Æз ке таурæхъ кæнунмæ гъавун – Цопантæ, етæ дæр куд иннæ муггæгтæ, уотæ хуæнхаг зин уавæрти кодтонцæ сæ цардиуаги хабæрттæ. Дардтонцæ берæ фонс, зæнхи куст дæр сæ равгитæмæ гæсгæ кодтонцæ. Еузагъдæй, хуæнхбæсти æрдзон уавæртæ куд амудтонцæ, уотæ сæ цардиуагæ аразтонцæ.

Уалдзæгæй æрæгвæззæги уæнгæ хускъаг ставд фонс дардтонцæ, Уорс хонхи рæбунтæ Долæгъи æфцæги фалдзостæ ци сæрдигон хезнитæ адтæй, уонæми. Фонс хизтæнцæ сæхе бæрагæ, фæндон, рæстæгæй-рæстæгмæ сæ рабæрæг кæниуонцæ.

Еу бон Цопантæй еу лæг, æ ном Болатихъо рандæй фонс бабæрæг кæнунмæ. Куд рабæрæг æй, уотемæй стортæй цалдæр сæри фæгъгъудæй. Ци фæцæнцæ – билæй рахаудтæнцæ æви сæбæл сирди бæлах æрцудæй, кенæ ба… Еузагъдæй, уæддæр фонсбæл ци ‘рцудæй, уой исбæлвурд кæнуни зæрдтæй син сæ фæд агорун байдæдта. Фал сирди кенæ æрдзон бæлахи фудæй фæццидæр æнцæ, зæгъгæ, уомæн неци бæрæггæнæнтæ иссирдта. Æма си уæд баруагæс æй, фонси фесæфт адæймаги фудæй ке æй, кедæр амæттаг ке бацæнцæ, е. Æма кæд уотæ ‘й, уæд еци фудгæнгутæ еума хатт зиндзæнæнцæ ардæмæ, зæгъгæ, расагъæс кодта.

Гъе уотемæй Болатихъо æрæздахтæй сæхемæ, уайтæккæ æхе рарæвдзæ кодта æма цалдæр боней æмгъудæй рандæ ‘й, сæрдигон хезнитæ кæми адтæнцæ, еци хонхрæбунмæ, риндзи бадунмæ.

Æхецæн æрбунат кодта æхсæвеуатæй лæуунмæ. Цалдæр боней фæсте кæсуй, æма синхаг коми ‘рдигæй æртæ лæги хуæнхрæбунтæ фонс кæми хизтæнцæ, ецирдæмæ æрбацæунцæ. Цопани-фурт æнгъæлмæ кæсуй, ци уодзæнæй идарддæр.

Давгутæ æркæститæ кодтонцæ, стортæй еу къуар фертастонцæ æма сæ фескъæрунцæ Уæллагири ‘рдæмæ. Болатихъо дæлæ-уæлæ нæбал фæккодта, фудгæнгути раз байахæста – айæ еунæгæй, етæ æртемæй, уæддæр сæмæ æ нифс бахаста. Етæ дæр, нецæбæл секк кæнгæй, æдасæй сæ цуди хабар кæнунцæ. Фал куд фæззæгъунцæ «сæ фун сæ фæссайдта». Ку фæббуцæу æнцæ, уæд сæ Болатихъо уæхæн цæфтæ никкодта æма дууемей исистун нæбал бафæразтонцæ, æртиккаг ба тухмадзæлттæй райервазтæй.

Болатихъо ин æ фæсте гъæр кодта:

– Цо æма де ‘мбæлтти гъуддаг бакæнæ!

Æхуæдæгка баздахтæй æма дууемæн сæ еугай гъостæ ралух кодта. Давгутæ фонсбæл нæбал адтæнцæ – тухмадзæлттæй сæ сæри кой кодтонцæ.

Болатихъо гъæумæ ‘рцудæй. Нихæси ци берæ адæм бадтæй, уонæн рахабæрттæ кодта, ци æма куд æрцудæй, уой. Æвдесæндарæн ба дууæ лæгей гъостæ æрæвардта.

Еци гъуддагмæ гъæубæстæ еухузон цæстæй нæ ракастæнцæ. Еуетæ загътонцæ: «Хъæбæр раст син бакодта, цæмæн давунцæ еске хъиамæт». Фал берети зæрдæмæ ба уæхæн æгъатир миуæ раст нæ фæккастæй. Уæхæн цæфтæ сæ никкодта, æрдæгмарди уæнгæ, æма син е фагæ адтæй.

Рæстæгутæ рацудæй. Еууæхæни Цопанти Болатихъой сувæллон анз æма æрдæгмæ хæстæг кæбæл цудæй, уæхæн биццеу фесавдæй. Агурдтонцæ ‘й алкæми – кæд билæй рахаудтæй, уагæр ибæл ци фидбилиз æрцудæй, раст цума зæнхи ‘скъуди ниххаудтæй. Фæстагмæ уæхæн гъуддагбæл æрлæудтæнцæ: еци дзаманти хуæнхти фæууидтонцæ æнахур устур цæргæстæ æма сæ хатдзæг адтæй, æвæдзи, уæхæни амæттаг фæцæй, зæгъæ.

Цард цудæй. Уæлдæри хабæрттæбæл рацудæй инсæй анземæ хæстæг. Еу бон Къæмунти æрфестæг æй бæхгин. Нихæси адæмæн салам равардта. Дзоргæ ба кодта цидæр æнахур æвзагбæл, неке ин неци лæдæрдтæй. Фæстагмæ уæхæн гъудимæ æрцудæнцæ – аци лæхъуæн æ амундтитæмæ гæсгæ ардигон æй. Нихæси адæмæй кадæр Цопанти Болатихъомæ дзоруй:

– Сумахæй биццеу ку фесавдæй, е ма уæд?..

Болатихъо æрцæуæгмæ лæмбунæг кæсуй æма уотæ бакодта:

– Нæ, мах хузæнæй имæ неци ес.

Гъуддаг уобæл нæ рахецæн æй. Хестæртæй кадæр уотæ:

– Болатихъой уосæ Магкауонæн æй фæууинун кæнайтæ.

Кæстæртæ фæууадæнцæ, мадæн балæдæрун кодтонцæ хабар. Силгоймаг нихæсмæ ниццудæй æма еуварсæй бакастæй æрцæуæгмæ. Ку ‘й фæууидта, уæд æ зæрдæ бауадзуг æй. Æхемæ ку ‘рцудæй, уæд син уотæ:

– Æ сунти иуонæбæл гъæуама уа райгурцæй æстъæлфæ.

Æцæгæйдæр, уотæ разиндтæй. Цопантæ сæ исæфт фуртбæл цийнæ кодтонцæ. Гъæубæстæн дæр æхцæуæн адтæй. Куд балæдæрун кодта æрцæуæг, уотæ е дзурдта цæцæйнагау, æ ном ба адтæй Брахъ. Бийнонтæ, гъæубæстæ дæр нур балæдæрдтæнцæ – биццеуи фесæфт, Болатихъо кæддæр фонс давгутæн æверхъау миуæ ке бакодта, уой хæццæ баст ке адтæй, уой.

Рæстæгути фæсте Брахъ дигоронау райдæдта дзорун, бийнонти гъуддаг дæр ин бакодтонцæ. Адтæй мадзора, кустбæл цæфст. Æхемæ райста ихæс æма ефстаг бонæй фæстæмæ, дууæ хайуанебæл цудæй Сарди коми гъæдæмæ согмæ.

Ку æрлæмбунæг æй, дигоронау дзæбæх дзорун ку райдæдта, уæд æ Цæцæни царди хабæрттæ ракодта. Уоми цардæй лæг æма уоси хæццæ, куд сæ фурт, уотæ. Фал еу – дууадæс-æртинсæйанздзудæй гъæуи е ‘мгæрттæн æгæр тухæ кæнун райдæдта, расхуститæ сæ кæнидæ. Еу уæхæн буцæуи ин сæ еу уотæ ку бакæнидæ:

– Ду цæцæйнаг дæр нæ дæ, æлхæд дæ!..

Биццеу хæдзари æ мади æрфарста. Мадæ ин сæ хабар ракодта:

– Дæ фиди хæццæ цардан дууемей, Хуцау нин зæнæг не ‘саккаг кодта берæ æнзти. Дæу ба цидæр æнахур лæгтæ æрбахастонцæ. Кадæр сæ махмæ ниййардудта, гъома, зæнæг син нæййес æма уони бавзаретæ. Мах дæ нæхецæн фуртæн райстан. Æнахур иуазгутæ ба цума Ирæй адтæнцæ, уотæ сæ балæдæрдтан. Куд зонис, уотемæй нæ цард æй нæхе фæндон, гъæздуг, ес нæмæ фагæ зæнхитæ, берæ фонс. Дæу фæсте ба ма нин Хуцау кизгæ балæвар кодта.

Брахъ куд ирæзгæ цудæй, уотæ æ сæри зунди, æвæдзи, берæ аллихузон гъудитæ æвзурстæй. Еу нæудæс-инсæй анзи ибæл ку исæнхæст æй, уæд мадæ æма фиди фæндонмæ гæсгæ Брахъ æма кизгæ гъæуама исаразтайуонцæ бийнонтæ. Фиди унаффæ адтæй уотæ:

– Цæмæн дæттæн нæ кизги ескæмæн. Нæ берæ мулкитæй ескæмæн хай кæнуни бæсти еумæ æрцæрæнтæ æма сæ идарддæри цард уодзæнæй алцæмæй дæр æнхæст, парахат, райдзаст. Зин зæгъæн æй, аци фæндонæ Брахъи зæрдæмæ нæ фæццудæй, æви æй фидтæлти тог æ райгурæн бæстæ Иристонмæ ивазта, е.

Еу бон æхе исрæвдзæ кодта æма хæдзайронтæн уотæ:

– Цæуон, фиййæуттæ бабæрæг кæнон, еу рæстæг уоми уодзæнæн…

Æхуæдæг ба ранæхстæр æй Иристони ‘рдæмæ. Райдæдта Хъобанæй Курттати комæй Уæллагири коми уæнгæ гъæутæбæл зелун æма фæстагмæ Згидмæ бафтудæй. Етæ ‘й Уæллагкоммæ ниййардудтонцæ. Гъе уотемæй иссирдта æ райгурæн бæстæ.

Еци дзамани адтæй тухæ кæнуни рæстæг. Еу комæй иннемæ тохæндзаумауæй ефтонг къуæрттæ балæбориуонцæ, фонс раскъæриуонцæ, кенæ ба уоми гъæути дзоргутæбæл хъалон ниввæриуонцæ. Еууæхæни Къæмунти, зæгъун æнгъезуй æфсади хузæн, дууинсæй бæхгиней бæрцæ гæрзефтонгæй æрбалæудтæнцæ. Загътонцæ:

– Мæнæ дыгур, рагæйдæр хъалон нал бафыстат. Ныр алы хæдзар дæр уый бæрц æма уый бæрц барвæндонæй æрæвæрæд. Ис ма уæ бар, немæ æрбацыд богал æмæ уæ исчи йемæ рахæцæд хъæбысæй. Кæд æй исчи абырса, уæд сæрибар уыдзыстут хъалонæй, кæд уæ хæцæг фæхæрд уа, уæд ма хъалоныл бафтаудзыстæм.

Таурæхъмæ гæсгæ хъалон минкъий нæ адтæй. Мадта сæ богал ба арси хузæн, æма имæ гъæуккæгтæй неке нифс кодта. Кадæртæ ба загътонцæ:

– Амæн Брахъ ку неци бакæна, уæд неке.

Уотæ зæгъгутæ фæууидтонцæ еууæхæни Сарди донбæл хезгæй хайуантæй еу ниййахæвдæг æй – нæдæр размæ, нæдæр фæстæмæ нæбал цудæй. Брахъ дортæбæл лæугæй æд соги уаргъ хæрæгмæ февналдта æма ‘й дони сæрти байста. Уой фæсте дзурдтонцæ: «Брахъ дæр æ фидæ Болатихъой хузæн æмхуæцфарс æй – никкидæр хъаурæгиндæр».

Нихæси адæм сæ кæсуйнагмæ ку ‘ркастæнцæ, уæд загътонцæ тухгæнгутæн, сæ богали хæццæ ка рахуæца, уой бахезун гъæуй. Брахъ ба, куд иннæ бонти, уотæ адтæй гъæди сог хæссуни. Уидтонцæ ‘й хонсари хайуанти фæсте цæугæ. Кæстæрти ин æ размæ рарвистонцæ, балæдæрун ин кæнетæ гъуддаг, зæгъгæ. Брахъ ку исхъæрдтæй адæми æмбурдмæ, уæд кæронæй кедæр рафарста:

– Кæци æй сæ богал?

Къохтæ есгæ бацудæй. Богали къох ку иста, уæд е фестунмæ гъавта, æма ин Брахъ æ галеу къохæй æ усхъæ бунмæ ралхъивта: «Бадæ, ма истæ». Æлхъевгæ ба ‘й уотæ никкодта, æма æ усхъи бæхбæттæни æстæги хъиррист фæццудæй. Лæг уотæ фæрристæй, æма «уау», зæгъгæ, æ къох исхъел кæнун дæр нæбал бафæразта. Цæй бунити хуæцун æма ма цæй хъалон!.. Бæхгинтæ сæ бæхтæбæл фæббадтæнцæ æма фæннæхстæр æнцæ сæ фæд-фæд. Сæ дзурд нæ фæссайдтонцæ.

Къæмунти гъæу хъалонæй ке фæййервазтæй, уой туххæй Брахъæн устур арфитæ ракодтонцæ. Гъæуи хестæртæ ба унаффæ рахастонцæ: «Цопантæн Брахъи номбæл еумæйаг зæнхитæй хумзæнхæ рахецæн кæнæн». Унаффæ æнхæстгонд æрцудæй æма сауæнгæ революций уæнгæ хумæ худтонцæ «Брахъи хумæ».

Гъе уæхæн хабар æрцудæй раги дзамани еу-дууæсæдæ анзей размæ.