30 апреля 2024

«ӔНОСОН ЦАРДӔЙ ӔНОСОН КАДӔ ХУӔЗДӔР ӔЙ!..»

30.06.2021 | 12:47

НАРТИ ЭПОС ТУЙГЪАНТИ МУХАРБЕГИ ИСФӔЛДИСТАДИ

 

ТУЙГЪАНТИ МУХАРБЕГ:

«Цӕйбӕрцӕбӕл арфдӕр нихъулдтӕн Нарти кадӕнгити, цӕйбӕрцӕбӕл бундорондӕрӕй ахур кодтон зӕронд цард ӕма е ‘гъдӕуттӕ, уоййасӕ ми хъӕбӕрдӕр ӕруагӕс кӕнун райдӕдта: Нарти эпос ӕй нӕ адӕмӕн ӕхе сӕрмагонд исфӕлдистадӕ…»

 

Нӕ адӕми намусгин евгъуд цардиуаги ахсгиагдӕр уодварнон хӕзна – «Нарти эпос»-и аййевадон хузи ӕвдист ӕрцудӕнцӕ Фидибӕстӕ, фидиуӕзӕг уарзун ӕма ӕ сӕрбӕлтау  ӕновудӕй  архайун, адӕмти ’хсӕн еудзийнадӕ ӕма хӕлардзийнади гъуддӕгутӕ, рӕстдзийнадӕ, ӕхсарӕ, ӕгадӕ цардмӕ ӕнӕуинон цӕстӕй кӕсуни менеугутӕ.

Нарти эпос аййев хузӕкӕнуйнадӕн ӕй ӕнӕисусгӕ игурӕн, дзурди дӕснитӕн е ӕй фӕлгонцтӕ, мотивтӕ ӕма темити гъӕздуг хӕзнадонӕ.

Эпосӕн ӕ аййевадон фӕрӕзнитӕ ӕнцӕ аллихузон ӕма тухгин. Ӕ алли цикли дӕр бӕлвурдӕй зиннунцӕ аййев хузӕвдесӕг эпитеттӕ, зӕгъӕн: «бор хонх», «сау хонх», «сугъзӕрийнӕ дзиккотӕ» ӕма уотӕ идарддӕр.

Рӕсугъд хуарӕнти фӕрци Нарти кадӕнгити иссерӕн ес ӕрдзи аллихузон хузтӕ. Зӕгъӕн, «Ацӕмӕз ӕма Агундӕ-рӕсугъд»-и кӕсӕн:

 

Сау хъӕд тъыфылтӕй хӕрдмӕ

                                   хауын байдайы, –

Гӕмӕх къуылдымты, гӕмӕх

                                                ӕрдузты,

Ӕппын кӕм нӕ зад кӕрдӕджы

                                                 хал дӕр,

Уым ныр куы равзӕры зӕлдаджы

                                                  хуызӕн.

Гӕмӕх быдырты рӕсугъд

                                          дидинджытӕ

Сӕ хъулон сыфтӕ уӕд куы

                                              радардтой,

Ӕмӕ, гуыв-гуывгӕнгӕ,

                                    мыдыбындзытӕ

Дидинджыты мыд цъирын байдыдтой.

Сау хъӕды мӕргътӕ алы 

                                           хъӕлӕстӕй

Къуыззиттуастгӕнгӕ сау хъӕд

                                               сӕ сӕрыл

Исын байдайынц, – нарты Ацӕмӕзӕн

Рӕсугъд ныхъхъырнынц йӕ

                           рӕсугъд зарджытӕн…

Нарти эпосмӕ сӕ гъос раги ӕрдардтонцӕ хуӕздӕр хузӕгӕнгутӕ, уонӕн е иссӕй агъазиау аййевадон уадзимистӕ исфӕлдесуни гӕнӕн. Еци хузӕгӕнгутӕй еу ӕй Туйгъанти Мухарбег. Ӕ генион уадзимистӕ исаразуни агъоммӕ е Нарти эпос исахур кодта лӕмбунӕг, историон ӕгъдауӕй.

Сатана

Кадӕнгити мингай варианттӕ кӕрӕдзебӕл баргӕй, къамис ӕрцудӕй уӕхӕн хатдзӕгмӕ: бӕгъатӕр нарти туххӕй цидӕриддӕр варианттӕ адтӕй, етӕ ӕнцӕ, кӕддӕр ӕ рӕсугъддзийнадӕй деси ка ӕфтудта, фал цубур рӕстӕгмӕ ӕ раздӕри хузӕ  кӕмӕн нӕбал ес, уӕхӕн агъазиау бӕстихаййи ихӕлдздзӕгтӕ, – финста Туйгъанти Мухарбег. Ӕма  ӕ аци загъди ес арф гъуди, аци фарста ӕртасӕг косгути аразуй раст надбӕл эпоси еуӕй-еу ӕбӕлвурд фарстатӕ раст ралух кӕнуни гъуддаги.

Ӕцӕгӕйдӕр, эпоси еугур фӕлгонцтӕ, адӕм сӕ куд исаразтонцӕ, махмӕ уотемӕй не ’рбафтудӕнцӕ, ӕрцудӕй си устур ӕййивддзийнӕдтӕ.

Туйгъанти Мухарбеги конд хузтӕ ахур кӕнгӕй, зин балӕдӕрӕн нӕй, уой хузӕн ке неке балӕдӕрдтӕй Нарти эпоси адӕмон уодиконд, ӕ бӕгъатӕрон рахаст. Хузӕгӕнӕгӕн ӕ агъазиау искурдиади фӕрци бантӕстӕй аййевадон ӕгъдауӕй нӕ евгъуд дзамантӕн сӕ цӕмӕдесдзийнадӕ ӕнхӕстӕй равдесун. Ӕ дессаги реалистон хузтӕй ном кӕнуй ӕ адӕмӕн, уомӕн ӕ цитгин историйӕн. Хузӕгӕнӕг ӕргом кӕнуй эпоси идейон медес. Мухарбеги хузти бӕлвурдӕй уинӕн нарти цард. Таурӕхътӕй ист эпизодтӕ уотӕ рӕсугъд ӕма тухгин фӕлгонцгонд  ӕнцӕ хузӕгӕнӕги къохӕй, ӕма сӕ ӕнӕгъӕнӕй  ка нӕ бакастӕй, еци адӕймаг дӕр ӕй балӕдӕрдзӕнӕй, таурӕхътӕ цӕбӕл дзорӕг ӕнцӕ, уой, ӕма ӕ зӕрдӕй некӕдбал исцох уодзӕнӕнцӕ. Ӕхсар ӕма Ӕхсӕртӕг куд фӕммард ӕнцӕ, уой туххӕй эпоси кӕсӕн:

«Ӕхсӕртӕг ӕваст ӕ хъӕма фелваста. Ныццавта хъӕмай ӕ тухӕ ӕ бонӕй. Ӕма си е ’нсувӕр Ӕхсари рамардта…»

Сирдон

Мухарбеги конд хузи Ӕхсар ӕма Ӕхсӕртӕги уинӕн мардӕй. Дзерассӕ сӕбӕл ниддӕлгоммӕ ’й ӕма ӕхе кӕунӕй маруй. Хузи сӕйраг бунат ахӕссуй Ӕхсӕртӕги агъазиау гурӕ, ӕ реугудур ин  байгарста, ӕма гъӕдгинӕй тог фемӕхстӕй. Адӕймаги цӕстингас ӕхемӕ ӕздахуй Дзерассӕ дӕр. Сӕ алфамбулай ӕрхунӕй фегуппӕг ӕнцӕ денгиз, хуӕнхтӕ, арв, мӕргътӕ.

Аци дессаги хузӕй бӕрӕг ӕй, Туйгъанти Мухарбег ке тундзуй Нарти эпос реалистон ӕма психологон уагӕбӕл ӕвдесунмӕ.  Ӕ еци тундзундзийнадӕ ӕнгом баст ӕй уадзимисти композицити декоративон рахасти хӕццӕ.

Нарти эпосбӕл ӕртасӕн куст ка кӕнуй, айдагъ етӕ нӕ, фал таурӕхътӕ ци адӕм кӕсунцӕ, уонӕмӕ дӕр тӕккӕ дессагдӕр фӕлгонцбӕл нимад ӕй Сатана, эпоси тӕккӕ сӕйрагдӕр ӕма уарзондӕр архайгутӕй еу.

Сатанай фӕлгонц аййевадон ӕцӕгдзийнади ӕгъдауӕй уойбӕрцӕ дессаг, уойбӕрцӕ тухгин ӕй, ӕма ӕ мифологон медес адӕймагӕй ӕрбайронх уй, мах фӕууинӕн, матриархати догӕ ӕ тӕккӕ тӕмӕни ку адтӕй, уӕди рӕстӕги тухгин силгоймаги. Ӕцӕгӕйдӕр, Сатанай фӕлгонци бӕрӕг ӕнцӕ силгоймагӕн ӕ еугур растауйнаг менеугутӕй беретӕ.

Адӕм  раст аргъ кӕнунцӕ Сатанайӕн, гъома, е адтӕй зундгиндӕрти-зундгиндӕр, зӕнхи цъарӕбӕл рӕдаудӕрти-рӕдаудӕр, ӕ рӕсугъддзийнадӕй тар ӕхсӕвӕ дӕр ниррохс уидӕ, ӕ дзубанди ба топпи фати хузӕн ӕ нисанеуӕгбӕл ӕнӕцъерфӕй исӕмбӕлидӕ. Сатанай ку бафӕндӕуа, уӕд ниууардзӕнӕй мет, исистдзӕнӕй зелгӕ-думгӕ. Сатана лӕдӕруй мӕргъти ӕвзаг, уинуй, дуйней цитӕ цӕуй, уони.

Профессор Абайти Васо куд финста, уотемӕй Нартӕн уӕн ес, сӕ бӕгъатӕртӕй ӕнӕ кӕмӕйдӕрӕй, е сауӕнгӕ сӕ тӕккӕ сӕйрагдӕртӕй ку уа, уӕддӕр. Гъе ӕцӕг син уӕн нӕййес ӕнӕ Сатанайӕй. Уомӕн ӕвдесӕн ӕй, эпоси Сатанай рамарди туххӕй ке неци загъд ес, е. Сатана ӕй ӕнӕмӕлгӕ, растдӕр зӕгъгӕй ба, е цӕруй, цалинмӕ Нарти муггаг цӕруй, уӕдмӕ.

Сатанай фӕлгонц Туйгъанти Мухарбег уӕлдай арӕхстгиндӕрӕй ӕвдесуй нарти кувди – Урузмӕг Сатанай хӕццӕ рахецӕн унбӕл ку ниллӕудтӕй, уӕд Сатана ӕхуӕдӕг ци кувд исаразта, уоми.

Нарти мæлæт

Кувди адӕми астӕу Сатана федауцӕй лӕууй, ӕ къохи бӕгӕний хъалац, уотемӕй ӕма адӕммӕ игъӕлдзӕгӕй, уарзон цӕстӕй кӕсуй. Ӕ рази тумбул фингӕ, алли хуӕрдӕ ӕма ниуӕзтӕй идзаг. Хузи тӕккӕ зингӕдӕр бунати уинӕн Урузмӕги. Е амонуй кӕстӕрти ’рдӕмӕ. Кувди адӕмӕн разамунд дӕттуй Урузмӕг. Финги фарсмӕ бадунцӕ дууӕ зӕронд лӕги. Еу хуӕцуй къосбӕл ӕма, ӕвӕдзи, ковуй. Адӕм имӕ нийгъустонцӕ. Ӕ фарсмӕ ци хъӕрӕу зӕронд лӕг бадуй, уобӕл хуӕцуй ӕндӕр зӕронд лӕг; еу ӕригон биццеу Сатанамӕ ӕнахур кӕститӕ кӕнуй, хъӕрӕуи ӕрбахонуй. Аци рауӕн хузӕгӕнӕг хъӕбӕр хуарз равдиста нарти ӕгъдау  – кувдмӕ адӕми сӕ еугурей дӕр хонун, устурӕй-минкъийӕй ӕ бон ӕрцӕун кӕмӕн нӕй, уонӕн ба хӕйттӕ сӕ хӕдзӕрттӕмӕ ӕрветун. Еци ӕгъдау нӕ адӕммӕ абони уӕнгӕ дӕр ма ӕй. Хузи хуарз ӕвдист ӕрцудӕнцӕ кувди бадӕг адӕми игъӕлдзӕгдзийнадӕ, фусунтӕ рӕдау ӕма иуазӕгуарзон ке ’нцӕ, фингити бӕркадӕн ниггӕнӕн ке нӕййес, етӕ.

Æхсарæ æма Æхсæртæги мæлæт

Ӕнӕ зӕгъӕн нӕййес, Туйгъанти Мухарбег Сирдони сорӕт кӕми исфӕлгонц кодта, еци хузтӕй еуей туххӕй дӕр. Сирдон  нартӕбӕл еудадзугдӕр гадзирахаттӕй цӕуй, нартӕ ӕй сӕ «фидбилиз» дзӕгъӕли  нӕ хонунцӕ. Е ’ртӕ фурти Хӕмици къохӕй ку бастъалдӕнцӕ, уӕд уой фӕсте Сирдон коруй нартӕй, се ’хсӕнмӕ ’й куд бауадзонцӕ. Ӕ фурти ӕстӕгутӕй ӕхецӕн дууадӕстӕнон фӕндур искодта, нарти ӕхсӕн исбадтӕй ӕма е ’намонддзийнадӕбӕл зарунтӕ райдӕдта.

Нийгъосунцӕ нартӕ Сирдони зӕрдихалӕн зартӕмӕ ӕма ин ӕ курдиадӕ исӕнхӕст кӕнунцӕ, кӕд син фидбилизи хуасӕй ӕндӕр неци ’й, уӕддӕр.

Курдалæгон

«Зӕрдрист бӕрзонд ӕма ездон кӕнуй адӕймаги, – финсуй Абайти Васо, – сауӕнгӕ фудгӕнгути дӕр. Мах уинӕн, ӕ зини  сахат Сирдон иссӕй, адӕймаг барӕ-ӕнӕбари дӕр устур аргъ кӕмӕн кӕнуй, уӕхӕн зинтӕфӕууинӕг лӕг. Е искодта фӕндур, исаразта ин ӕ дууадӕс тӕни ӕма райдӕдта зарун ӕ зиндзийнади таурӕхъ. Зар игуруй гъезӕмӕртти – ӕвӕдзи, еци дессаги эпизодӕн уӕхӕн ӕй ӕ гъуди. Сирдони кӕун, ӕ фӕндури цагъд бахъӕрдтӕй сауӕнгӕ тузмӕг нартӕмӕ дӕр, сӕ зӕрдитӕмӕ син багъардта».

Адӕмон хузӕгӕнӕг Туйгъанти Мухарбег исхузӕ кодта еци зӕрдӕмӕгъаргӕ усмӕ. Хузи раззаг пълани уинӕн Сирдони ӕд фӕндур; ӕ гури конд, ӕ цӕсгони бакаст дзорунцӕ е ’нӕкӕрон зиндзийнадӕбӕл. Сирдони кӕунмӕ нартӕ зӕрдихӕлдӕй лӕуунцӕ ӕ алфамбулай, сӕ сӕртӕ ӕруагътонцӕ, уотемӕй имӕ нийгъустонцӕ.

Цалдӕр дзурди Батраз ӕма Алӕфи тох ци хузи уинӕн, уой туххӕй дӕр. Ӕндонреу Батраз Алӕфи цонг исӕздухта – Алӕф, Сохъхъур уӕйуги фурт, нарти фӕсевӕдмӕ фӕрсмӕ кӕститӕ ке кодта, уой фӕдбӕл.

Батраз ӕй уӕйуги асӕ, ӕ цонги хӕцъӕфтӕ бӕлвурд бӕрӕг дарунцӕ. Ӕзгъӕр тохӕндзаумӕуттӕй ефтонг. Батрази фӕлгонци еугонд ӕрцудӕй нарти бӕгъатӕрти уӕлиуондӕр бӕрцбарӕн. Батраз ӕй ӕгӕрон тухи хецау, ӕхсаргин тугъдон, ӕ адӕми знӕгтӕн нӕ хатир кӕнуй. Алӕф, устур хъаури хецау уогӕй, ӕй илгъаг, нецӕййаг.

Хузи медӕгӕ нартӕ кафунцӕ Батраз ӕма Алӕфи алливарс.

Нартӕ исфӕндӕ кодтонцӕ Хизи ӕлдари нихмӕ стӕри фӕццӕун. Зӕрдӕмӕдзӕугӕ конд ӕй аци хузӕ дӕр. Нарти адӕм сӕхемӕ нӕ ’нцӕ, уой базонгӕй Хизи ӕлдар раскъафта Сослани рӕсугъд уоси. Ӕма нур нартӕ, Сослан сӕ разӕй, уотемӕй рараст ӕнцӕ Хизи федармӕ, фал сӕргубурӕй фӕстӕмӕ ӕрбаздахтӕнцӕ. Уӕдмӕ фӕззиндтӕй Батраз, нартӕмӕ фӕдздзурдта, стӕри цӕун гъӕуй, зӕгъгӕ.

Хузи сӕйраг бунат ахӕссунцӕ ӕртӕ хъайтари: Батраз, Урузмӕг ӕма Сослан. Батраз ӕ тугъдонти размӕ лӕууй ӕвӕлмастхузӕй, нифсгунӕй. Урузмӕг арф гъудити бацудӕй. Сослани бакаст ӕй мӕстгун, е ’фхуӕргутӕмӕ ӕнӕуинондзийнадӕй е ’дзаг. Нур ба ӕркӕсӕн Туйгъанти Мухарбеги конд Ацӕмӕзи хузӕмӕ. Ацӕмӕз лӕууй къӕдзӕхи сӕрмӕ  ӕма уоми уӕлиндзӕй цӕгъдуй ӕ уадиндзӕй. Ӕ бакомкоммӕ сау хонх, уой сӕрмӕ цӕруй Сау хонхи хецау Сайнӕг ӕлдар ӕ рӕсугъд кизгӕ Агунди хӕццӕ. Ацӕмӕз ӕ дессаги зартӕй гъавуй кизги зӕрдӕ балхӕнунмӕ. Биццеуи алливарс ӕрӕмбурд ӕнцӕ гъӕддаг сирдтӕ, мӕргътӕ, етӕ  цагъдмӕ иселлӕг унцӕ – сӕ базуртӕ ниппарахат кӕнунцӕ ӕма сӕ телунцӕ, хъиллиппитӕ кӕнунцӕ, кафунцӕ.

Урузмæги фæстаг балци

«Ӕцӕгӕйдӕр, – финста Абайти Васо, – еци уадиндзи цагъдӕй ӕносон цъететӕ дӕр тайун райдайунцӕ; дӕнттӕ сӕ билгӕрӕнттӕй райвулунцӕ, къӕдзӕхти фӕрстӕ цъӕх-цъӕхид фестунцӕ, игуӕрдӕнти деденгутӕ исӕрттевунцӕ, гӕлӕботӕ ӕма мудибиндзитӕ се ’хсӕнти ратӕх-батӕх байдайунцӕ: ӕрситӕ сӕ зуймон тарфунӕйӕй райгъал унцӕ ӕма сӕ лӕгӕттӕй рабурунцӕ…»

Аци хузӕмӕ кӕсгӕй, адӕймаги зӕрдӕбӕл ӕрбалӕуунцӕ ӕндӕр адӕмихӕттити эпости ауӕхӕн сорӕттӕ – зӕгъӕн, ӕ зард ӕма фӕндури цагъдӕй сауӕнгӕ гъӕддаг сирдти дӕр ӕхемӕ ка ӕригъосун кодта, еци бердзейнаг Орфей, цӕститӕбӕл ма рауайунцӕ Вяйнямейнен карело-финнаг поэтикон кадӕнгити ӕмбурдгонд Калевалӕй, Садко уруссаг таурӕхътӕй…

Нартӕ зӕнхон адӕмӕй сӕ тухӕ ке хӕццӕ нӕ равзурстонцӕ, уӕхӕн син нӕбал байзадӕй. Ӕма син уӕд сӕ фидбилиз Сирдон баунаффӕ кодта Хуцауи хӕццӕ истох кӕнун.

Нартӕ исхуӕстӕнцӕ Хуцауи нихмӕ. Дзӕвгарӕ рӕстӕг Хуцау неци амал еруй нарти басӕттунӕн – еуемӕй хуӕрзарӕхст ӕнцӕ, иннемӕй ба се ’знагбӕл хийнӕй цӕунцӕ ӕма уой фӕрци еудадзугдӕр сӕ нихмӕлӕгутӕ дӕрӕнгонд ӕрцӕунцӕ, уотемӕй сӕхуӕдтӕ ба дзӕбӕхӕй райервӕзунцӕ. Уӕд Хуцау нарти ралгъиста, ӕма сӕбӕл фуданз искодта. Уой туххӕй кадӕнги кӕсӕн:

Ацæмæз

Хуыцау сын, зӕгъы, сӕ хин

                            куы базыдта,

Уӕд сӕ ралгъыста, ӕмӕ сӕ

                                     хуымтӕ

Бон цъӕх куы кодтой,

             ӕхсӕв та – кӕрдинаг.

Бон-иу кӕрдынмӕ куы

                              ацыдысты,

Уӕд-иу сӕ хортӕ цъӕхӕй

                             ныййӕфтой.

Ӕхсӕв дӕр-иу сӕм куы 

                                ацыдысты,

Уӕд дӕр-иу хуымтӕ цъӕх

                             фестадысты.

Цийфӕнди ӕлгъист кӕд кодта Хуцау нарти, уӕддӕр уонӕн сӕ нифс нӕ састӕй ӕма идарддӕр тох кодтонцӕ уӕлӕрвти хӕццӕ.

«Ӕносон цардӕй ӕносон кадӕ хуӕздӕр ӕй!» – зӕгъунцӕ нартӕ.

Нарти тугъдонтӕ, сӕ сӕргъи Урузмӕг, уотемӕй  фӕттӕй ӕхсунцӕ, сӕ размӕ ци хуари будуртӕ ес, уони. Ӕфсерӕ куддӕр фӕббор уй, уотӕ ’й сагелфат фӕллух кӕнуй ӕма цӕттӕй байзайуй.

Нартӕн се ’ндаг бакаст ӕй ӕнӕбасӕтгӕ. Е уобӕл дзорӕг ӕй, ӕма нартӕ ке ’нцӕ фӕразон адӕм, цийфӕнди зин уавӕрти дӕр сӕребари сӕрбӕл ке тох кӕнунцӕ.

ХЪӔЦМӔЗТИ Евген.

1970 анз.

Аци фӕрстӕбӕл мухур кӕнӕн, Туйгъанти Мухарбег Нарти кадӕнгитӕмӕ гӕсгӕ ци хузтӕ искодта, уонӕй цалдӕр.