Рагæй-æрæгæмæ дæр Иристони дзиллæ архайдтонцæ Цæгат Кавкази адæмтæй еугурей хæццæ дæр хæлар æма цæстуарзонæй цæрунбæл, фал уæддæр цæмæдæр гæсгæ уотæ рауадæй, æма син уæлдай зæрдтагондæр рахастдзийнæдтæ исфедар æнцæ Кæсæг æма Балхъари адæмти ’хсæн. Берæ муггæгтæ дууердигæй дæр æнсувæрдзийнадæ разæгъиуонцæ, беретæ ба си тогæй хæстæг дæр æййафтонцæ – бийнойнагæн кæрæдземæн лæвардтонцæ кизгуттæ, дууердигæй дæр син адтæй хуæрифурттæ.
Уогæ Иристони æма Кæсæг-Балхъари адæмти ’хсæн хæлхъойтæ дæр, сауæнгæ ма гæрзефтонг нихмæлæудтитæ дæр рауайидæ. Фал еци буцæутæ хуарз æма æносон нæ исуиуонцæ. Унаффæхæс-сæг хестæртæ цийфæнди кæрз кæд уиуонцæ, уæддæр тухгиндæр ба сæ зундгиндзийнадæ уидæ – лæдæрдтæнцæ ’й, тохæндзаумауи фæрци райдзаст исонибон исаразæн нæййес, уомæй гъомусгиндæр æй идæрдтæмæ уинæг зунд. Уомæ гæсгæ ба, адæймаги хъаурæ æма арæхстдзийнадæ сæмæ кæд устур кади уидæ, уæддæр уомæй бæрзонддæр цитгийнаг ба адтæй рæстдзийнадæ, уой фæрци æрсабур уиуонцæ се ’хсæн нихмæлæудтитæ, балæдæриуонцæ сæ кæрæдзей. Уомæн æвдесæн мæнæ уин ци рагон таурæхъ ракæнуйнаг ан, е. Кæддæр ма ’й мухур кодтан, фал ма уин æй еума хатт уæ зæр-дæбæл æрлæуун кæндзинан – ка ’й зонуй, кадæртæ ’й нæ бакастæнцæ, ка ’й бакастæй, етæ ба ма еу хатт расагъæс кæнæнтæ, цæйбæрцæбæл тухгин æма зундгин адтæнцæ нæ рагфидтæлтæ, æма сæ цæмæннæ бафæнзæн нæ абониккон цардарæзти æведауцæ фæззиндтитæй нæхе исуæгъдæ кæнунæн.

ÆМА ÆЛДАР ÆНÆНЕЦÆМÆЙ РАЗДАХТÆЙ ДИГОРÆЙ…

Кæсæги цардæй еу рæстæги еу æлдар æма имæ адтæй дууæ сау гали; уони рæсугъдæн зæнхæбæл фонс нæ адтæй, уотæ рæсугъд адтæнцæ. Имонау сæ дардта, сæ сиутæбæл син æвзестæй агъодитæ искодта, сæ къæхтæбæл дæр син цæфхæдтæ искодта.

Уæдта æ зæрди æрæфтудæй:

– Аци анз мин сæ уæлæ Тæторси, Дигори хуæнхти ку фæххезиуонцæ сатæги.

Хъарадзаути Сафарали æ лимæн адтæй æма сæ уомæ æрбарвиста. Е ба галтæ райста æма сæ Тæторси галгæстæмæ рарвиста æма син уотæ балæдæрун кодта:

– Аци дууæ гали кæсгон æлдари галтæ æнцæ æма сæ фæххезетæ, куд неци сæбæл æрцæуа, уотæ, уæдта уин уæ мизд бафеддзæнæй уæлдайгунтæй. Ести сæбæл ку æрцæуа, уæдта хъæбæр лæгъуз уодзæнæй гъуддаг, æлдар нæ фæрресун кæндзæнæй.

Галгæстæ дæр хизтонцæ сосæггайгомау, нæ сæ кой кодтонцæ, фал сæ, сæ галтæмæ ка рацæуидæ, еци адæм фæууиниуонцæ ци дессаг галтæ ’нцæ, зæгъгæ, æма уотемæй рандæуиуонцæ. Еци дзамани ба адтæй еугур Дигорæн сæ хецау Хъанухъти Есе æма Донифарси къубусбæл æхецæн мæсуг искодта, дæлæмæ, коммæ æзнаг ку æрбацудайдæ, уæд æй куд уидтайдæ,  уæхæн рауæн. И галти хабар Есе æригъуста æма галгæстæмæ фæдздзурдта уæдта. Иссудæнцæ галгæстæ, æма сæ Есе фæрсуй:

– Циуавæр галтæ ’нцæ, адæм сæбæл дестæ ку кæнунцæ, ке ’нцæ? – зæгъгæ.

– Магъа,– зæгъгæ, загътонцæ,– мах дæр сæ нæ зонæн. Хъарадзаути Сафарали нæмæ сæ æрбарвиста æма сæ кæсгон æлдари хонуй.

Гъема син Есе загъта:

– Хезетæ сæ, мæнæ Циргъесæни кувдтитæ тагъд уодзæнæнцæ, æма сæ уæд æрбатæрдзинайтæ, æма сæ Циргъесæни кувди нивгæрддзинан.

Хуарз, зæгъгæ, загътонцæ галгæстæ æма рандæнцæ. Галтæ хизтонцæ уоми еу сахæтти. Сафарали сæмæ æрбарветидæ уинунмæ, цæнхæ дæр син æрбарветидæ. Сафарали устурзæрдæ адтæй, галтæ хезунцæ, зæгъгæ, неци син æй. Галгæстæ ба некæмæн иской кодтонцæ, Есе син ци бафæдзахста, уой.

Уалдæн ба Циргъесæнтæ æрхъæрдтæнцæ æма Есе рарвиста дууæ лæги:

– Цотæ æрбатæретæ кæсгон æлдари галтæ, – зæгъгæ.

Фæццудæнцæ æма сæ æрбаластонцæ, Дигорæ равгарстонцæ дууæ галей сæ Циргъесæни кувди, ба сæ хуардтонцæ.

Уæд бабæй сæмæ Сафарали æрбарвиста Тæторсмæ галтæмæ бæрæггæнæг. Галгæстæ загътонцæ:

– Галтæ æгас нæбал æнцæ, зæгъгæ. Хъанухъти Есе сæ Циргъесæни кувди Донифарсмæ фæттæрун кодта æма сæ Дигорæ кувди бахуардтонцæ.

Галтæ бæрæггæнæг ка ’рбацудæй, е Хъарадзаути гъæумæ фæстæмæ рандæй æма хабар Сафаралийæн фегъосун кодта. Сафарали хъæбæр багузавæ æй, нур ма, зæгъгæ, кæсгон æлдармæ мæ цæсгон куд равдесдзæнæн!

Гæнæн ин нæбал адтæй æма рарвиста кæсгон æлдармæ:

– Дæ галтæ æгас нæбал æнцæ, гъе уæхæн бæлах сæбæл æрцудæй, зæгъгæ, Хъанухъти Есе сæ кувдæн нивгарста.

Кæсгон æлдар уой ку фегъуста, уæдта загъта:

– Хуарз, нур ба ести уодзæнæй, уотемæй ба сæ нæ ниууадздзæнæн, – зæгъгæ.

Сафаралимæ рарвиста хабар:

– Тагъд фæццæун еци бонмæ рæвдзæй!

Хъæбæр устур къуар искодта кæсæгæй бæхгин адæмæй тохунмæ кæсгон æлдар.

Уой ку фегъустонцæ Хæзнидони адæм, уæд Есемæ фæххабар кодтонцæ:

– Æрбацæуй кæсгон æлдар тохунмæ æ галти фæдбæл!

Есе дæр баздагъдæй, тæрсгæ уоййасæ нæ кодта, фал балæдæрун кодта Дигорæн:

– Æрæмбурд уотæ ардæмæ, мах ба баунаффæ кæнæн, æр ба нæмæ цæуй кæсгон æлдар, æма цæттæ куд уæн, уотæ.

Æрæмбурд æнцæ Дигорæ Есей мæсуги бунмæ Донифарси. Есе æхуæдæг мæсуги бабадтæй æма къæразгæй кастæй коммæ, бунмæ, æхсæвæ хусгæ дæр нæбал кодта.

Уотæ рæхги ба, еу кæми адтæй, уоми, дæлæ æфсæдтæ коми æрбацæунцæ, уотемæй сæ ниууидта Есе. Æфсæдтæ иссудæнцæ Задæлески бунмæ, Кæрдтути буни æрфестæг æнцæ.

Дзоруй адæммæ Есе:

– Ра сæмæ æрветæн минæвæрттæ: – ра нæмæ цотæ, кæд нæмæ дзæбæхдзийнади цотæ æма æрфестæг айтæ, уæд уин уодзинан фусун; барæуадзæ тохъулий фидтæ уин уæ хуæруйнаг уодзæнæй уорс дзоли хæццæ, æлотон бæгæни ба уæ ниуазуйнаг уодзæнæй, барæуадзæ пакъу гобæнттæ æма бæзтæ ба уодзæнæнцæ уæ хуссæнтæ. Кæд нæмæ лæгъуздзийнади цотæ, уæддæр нæмæ рацотæ, уæ хуæруйнаг уодзæнæй фицунгъæуагæ хулутдзаги кæрдзин цæхдони хæццæ, уæ ниуазуйнаг – уазал дони хæццæ, уæ хуссæнтæ ба уодзæнæнцæ, зæгъгæ, загъта, – мæсуги буни Хъозити худони хути хæццæ. Гъема нæмæ рацотæ, цæмæй уæ фæндуй, уотемæй.

Есе рарвиста æлдармæ минæвæрттæ æма ин загътонцæ:

– Дзæбæхæй нæмæ цотæ æви лæгъузæй, уæддæр нæмæ цæугæ ба ракæнтæ!

Кæсгон æлдар загъта:

– Нæ уæмæ цæуæн исони уалдæнгæ, исон ба цæудзинан нæхуæдтæ æма фæууиндзинан.

Фæххастонцæ Есемæ хабар: «Нæ цæуæн уæмæ загъта æлдар исони уалдæнгæ».

Есе хабар ку базудта, уæд Тæриони фурт Тулабегмæ фæдздзурдта æма ин загъта:

– Нæ минæвæрттæ хуарз хабар не ’схастонцæ, фал мæ бæхбæл саргъ исæвæрæ æма ма сæмæ ду фæццо æма син зæгъæ æгъдауæй: «Нæ минæвæрттæ хуарз хабар не ’рбахастонцæ, æма мæн рарвиста дæумæ: «Ма кæнæ, æзнагдзийнадæй нæ дууетæ дæр неци бакæндзинан æма нæ дзæбæхæй бафедаун гъæуй, æма бафедауæн». Дæхуæдæгка син дæ лæгигъæдæ дæр, бæхбæл гъазун, куд фæккæнис, уотæ бавдесæ, куд дæмæ æрхицæ кæнонцæ, уотæ.

Æма кæсгон æлдармæ Тæрион Тулабег ниццудæй æма æлдарæн «æгасцæуай» загъта:

– Дæ дзуапп нæмæ хуарз нæ фæккастæй, æма ма дæмæ Есе мæн æрбарвиста, мах тохун нæ фæндуй, кæд дзæбæхæй бафедауианæ, зæгъгæ.

Кæсгон æлдар загъта:

– Мæнмæ уæлдай дзуапп нæййес, куд загътон, уомæй уæлдай.

Тæрион Тулабег ин загъта:

– Мадта дæ барæ ес, – зæгъгæ, æхуæдæгка æ бæх фелхъивта æма се ’хсæнти Кæсæгæн еуæрдæмæ, уæдта иннердæмæ нигъгъазта, æма Кæсæг сæхе къумтæмæ райстонцæ, ку нæ искъуæра, зæгъгæ, æма ибæл дес, алæмæт кодтонцæ, мæнæ ци дессаг бæхгин æй, зæгъгæ. Æ гъазунæй ку æрсабур æй, уæдта имæ кæсгæнттæй еу бауадæй, мæнмæ дæр æй, зæгъгæ, ку раттисæ дæ бæх, уæд ибæл æз дæр рагъазинæ.

– Дæтгæ дæмæ ’й кæнун, фал ибæл ку нæ исарæхсай, ку дæ фæрресун кæна!

– Ма тæрсæ, – зæгъгæ, загъта, – раттæ мæмæ æй, уæдта мæхе гъуддаг æй, зæгъгæ.

Равардта имæ, уæдта, рабадтæй ибæл æма дæлæмæ рагъазта коми медæгæй æма ’й туххæй бауорæдта, уæдта ибæл уæлæмæ рагъазта, æма æхе фæггубур кодта и бæх, маргъау ратахтæй æма и кæсгони (бадæги) Донифарси исмедæг кодта мæсуги бунмæ. Уоми ба Дигорæ æмбурд адтæнцæ æма ’й фæффестæг кодтонцæ, Хъозити худонæмæ ’й багæлстонцæ æма ибæл дуæрттæ фехгæдтонцæ. Бæх ка ’й, уомæн æ идонæ æ саргъи къохбæл батухтонцæ, райаразтонцæ æма маргъау фæстæмæ ратахтæй, иссудæй, æма Тæрион Тулабеги фарсмæ æрлæудтæй æма асес кæнуй лæги фарсмæ.

Кæсгон æлдар и бæхи миутæ ку фæууидта, æ хецауи размæ куд асес кодта, уой, уæд имæ хуарз нæбал фæккастæй, æ зæрдтæй загъта, ами цидæр ес, зæгъгæ.

Æма бабæй Тæрион Тулабегмæ еу æндæр кæсгон лæхъуæн æхе бахадта, мæнмæ дæр æй раттæ, зæгъгæ.

Тæрион Тулабег ин загъта:

– Дæтгæ дæмæ ’й кæнун, фал ин неци бакæндзæнæ, зæгъгæ.

Уомæ дæр бабæй æй равардта. Е дæр бабæй ибæл дæлæмæ коми рагъазта, уæдта ’й уæлæмæ фæххадта, æма дæ балгъетæг уотæ – уой дæр бамедæг кодта Донифарси мæсуги бунмæ. Уой дæр æрфестæг кодтонцæ Дигорæ æма уой дæр Хъозити худонæмæ багæлстонцæ е ’мбалмæ, бæхи бабæй фæххадтонцæ иннердæмæ æма бабæй æ хецау Тæрион Тулабеги размæ фæллæудтæй.

Уæдта Тулабегмæ æртиккаг кæсгон æхе æрхадта, мæнмæ дæр æй раттæ, зæгъгæ.

– Дæтгæ дæмæ ’й кæнун, фал ку нæ сарæхсай, ку дæ фæрресун кæна, – загъта Тæрион Тулабег.

– Ма тæрсæ, зæгъгæ, загъта, раттæ мæмæ æй, уæдта мæхе гъуддаг æй, зæгъгæ.

Равардта имæ Тæрион Тулабег, æма кæсгон фæббадтæй бæхбæл дæлæмæ коми æма ибæл рагъазта, уæдта, ’й уæлæмæ фездахта æма и бæх фæггубур кодта, маргъау ратахтæй æма уой дæр Донифарси исмедæг кодта мæсуги бунмæ, æма ’й Дигорæ фæффестæг кодтонцæ. Хъозити худонæмæ уой дæр е ’мбæлттæмæ багæлстонцæ æма ибæл дуæрттæ фехгæдтонцæ. Бæхæн æ идонæ æ саргъи къохбæл бафтудтонцæ, райаразтонцæ æма маргъау фæстæмæ ратахтæй æма Тæрион Тулабеги фарсмæ æрлæудтæй.

Æртиккаг хатт ку æрхъæр-дтæй и бæх Тæрион Тулабегмæ, уæдта ибæл фæббадтæй æма ибæл нигъгъæзтитæ кодта, æма ибæл кæсæг дес кодтонцæ, æ рахæститæ хуарз нæ ’нцæ, зæгъгæ.

Гъема уæдта Тæрион Тулабег рандæй æма загъта Есейæн:

– Нæ мæмæ байгъустонцæ, исони уалдæнгæ дзуапп нæ дæттунцæ.

Уотемæй æрæхсæвæ ’й, æма гъæуайгæнгутæ гъæуай кодтонцæ. Æрбон æй. Ку ’рбон æй, уæдта кæсгон æлдар фестадæй æма хъувгъани хæццæ рацудæй æхе гъудий, æ хæццæ дæр ма еу лæг. Есе имæ кæсуй мæсуги сæрæй.

Есе загъта:

– Нур ци кæнон, тæрсун æй фæккæнон, æви ин æхе цæвон? Цæй, тæрсун æй фæккæнон, – зæгъгæ.

Æ хъувгъанмæ ин нигъгъавта æма ’й фехста, фæббуройнæ ’й кодта; æлдар уæсгоммæ рахаудтæй, æма ибæл æ кæсгон адæм æрæмбурд æнцæ, кæд фæммард æй, зæгъгæ.

Æлдар загъта:

– Æллæх, æллæх, бæлахи бафтудан! Мæ хъувгъан мин ка фæббуройнæ кодта, е мæ маргæ ку кодтайдæ, уæд мин мæхе дæр рамардтайдæ, фал мæн нæ мардта, мæ хъувгъан æхста. Гъе нур ба нæ лæгтæн ци бакæнæн, ци амалæй сæбæл фæххуæст уæн, рарветон сæмæ минæвæрттæ.

Ракурдтонцæ сæ лæгти, ра син сæ æвардтонцæ. И лæгтæн загъта Есе:

– Уадзун уæ, хатир уин фæууæд, фал æлдарæн ба зæгъетæ, дуккаг хатт Дигорæмæ тохунмæ макæдбал æрбацæуæд!

Кæсгон æлдар æма æ адæм сæ бæхтæбæл рабадтæнцæ, æма æлдар мæтъæлæй рандæй Дигорæй.

---

Аци хабар уи ка бакастæй, уонæн ма уой зæгъуйнаг дæр ан, æма Тæрион Тулабегæй равзурдæнцæ нуриккон муггæгтæ Хъулчитæ æма Уæдатæ. Аци дууæ муггаги сæрустур æнцæ сæ намусгин рагфидтæлæй, куд æ фæдонтæ, уотæ æновудæй архайунцæ уой цитгин номи аккаг унбæл, сæ муггæгти кадæ æма намус арфиаг гъуддæгутæй бæрзонд кæнунбæл…

Нур ба Иристони æма Кæсæг-Балхъари адæмти ’хсæн рахастдзийнæдти туххæй идарддæр кæнæн нæ дзубанди. Ку зæгъæн, се ’хсæн ци устур хæлардзийнадæ ес, уой æгириддæр нæ фæнниллæгдæр кæниуонцæ, рæстæгæй-рæстæгмæ ци хæлхъойтæ æма нихмæлæудтитæ рауайидæ, етæ, æма кæрæдзей лæдæргæй се ’мдзарди хабæрттæ кодтонцæ. Сæ еузæрдиуондзийнадæ уæлдай æргомæй рабæрæг уидæ, сæ адæмти сæрбæлтау сæ æмархайд ку багъæуидæ, уæд. Уомæн ирд æвдесæн – аци синхаг фæллойнæгæнæг дзиллитæ Цитгин Октябри фæсте цаути рæстæг æмзæрдæ-æмвæндæй тох кодтонцæ Советон хецаудзийнадæ Цæгат Кавкази æрфедар кæнуни фæдбæл тугъдтити. Уобæл цæуй дзубанди еци цаути архайæг, Дзатцети Аслæнгерийи имисуйнæгти, кæцитæй мухур кæнæн еу скъуддзаг.

СИНХОН АДÆМТИ ТОХ ЗНАГИ НИХМÆ КАРЗ АДТÆЙ!..

1.

Иннæ æнзтæй игъаугидæр, еци анзи зумæг адтæй берæ уазалдæр. Мет еудадзуг уардта тъæфилæй, арф æрæмбарзта будуртæ, хуæнхтæ.

Фæсæхсæвæр гъæу ниссабур æй, сибиртт дæр некæцæй бал игъустæй.

Еу уæхæн æхсæвæ кадæр сабургай бахуаста Цъебойти Афæхъой хæдзари дуар. Афæхъо фегъал æй, иссугъта цирагъ, тагъд-тагъдæй ракодта æ дзаумæуттæ.

– Ка дæ? – бафарста, топп æ къохтæмæ райсгæй.

– Хеуон дæн, Афæхъо, – æрбайгъустæй кæсгон дзурд.

Афæхъо хуарз зудта кæсгон æвзаг, уæдта æрбадзорæги уайтæккæ базудта æ гъæлæси уагæй: е адтæй æ кæсгон æмбал Харум. Байгон кодта дуар æма имæ тургъæмæ рацудæй. Дууæ æмбали кæрæдзей къохтæ райстонцæ.

Уæдмæ бийнонтæ исистадæнцæ сæ хуссæнтæй, æнгъæлмæ кастæнцæ иуазæги æрбацудмæ.

– Фарнæ ами уæд æма уе ’хсæвæ хуарз, – загъта Харум, медæмæ бахезгæй.

Бийнонтæ рамбурд æнцæ Харумбæл: еу ин райста æ нимæт æма е ’ хсæ, иннæ æ топп æма æ баслæхъ, иннæ ин пеци фарсмæ æрæвардта къела.

Афæхъо загъта:

– Харум ахсæви ами нæ лæууй æма ду, æфсийнæ, цæттæ дæмæ ци ес, уомæй нæ нарти Сатанай уинд фæккæнæ. Ду ба, биццеу, цо æма Харуми бæхи хабар бакæнæ, – Афæхъо фæззилдæй æ цуппæрдæсанздзуд фурт Мæхæмæтмæ: – Уæдта дæ гъос фæддарæ гъæунгæмæ, ести гурусхаг ку фегъосай, уæд нæмæ æвæстеуатæй хабар кæнæ.

Харум æ цуди сæр радзурдта Афæхъойæн:

– Абони æз æма Гедути Маша адтан Кæсæги. Фæцан Хъабанти гъæуи, Елмæрзатæ æма Анзорати, уордигæй бацудан Аргуданмæ. Уоми нин рахабар кодтонцæ: фондз æма дууинсæй бæхгини, ротмистр Одинцови берæгъти æрдонгтæ, абони рацудæнцæ Нальчиккæй нæ нихмæ тох кæнунмæ. Одинцов, æвæдзи, гъуди кæнуй: «Æвеппайди бацæудзæнæн Пæрæтти æрдозæмæ æма фунæйæй баййафдзæнæн партизанти, æгомуг фонси тард сæ ракæндзæнæн Нальчикмæ».

– Æррай сæнттæ. Етæ æнцæ раст Даутоков-Серебрякови миутæ. Е дæр минкъий нæ фæййархайдта сурх партизанти муггаг исæскъунунбæл, фал нур кæми ’нцæ? Е ’стгутæ дæр ма æнцæ а зæнхæбæл? Æвæдзи, знаг гъавуй æрдозæмæ бацæуæнтæ исæхгæнунмæ, гъома, партизантæн рацæуæн нæбал уодзæнæй, неке син фæййагъаз кæндзæнæй æма стонгæй ку истухсонцæ, уæд сæхе ратдзæнæнцæ, зæгъгæ.

– Кæд æ зæрди уотæ бакæнун ес, уæд рæдуйуй. Махмæ æнæгъæнæ зумæги фагæ ес хуæруйнаг æма хуаллæгтæ. Уæдта аци уазали мети рагъбæл лæуун кæдмæ бафæраздзæнæнцæ? Уогæ ’й мах нæ риндзæбæл æнцад лæуун уадздзинан? – загъта Харум.

– Мæнмæ гæсгæ сосæг косгути номхигъдтæ исбæрæг кæнунбæл байархайдзæнæй Одинцов, цъуххæсгути фæрци. Æ хæдзари ке баййафа, етæ æвуд нæ байзайдзæнæнцæ, – бафеппайдта Афæхъо.

– Аргуданæй фæстæмæ ку раздахтан, уæд мах Машай хæццæ гъе уобæл рагъуди кодтан æма баунаффæ кодтан, нæ алфамбулай гъæути цæргутæй махæн зæрдиагæй ка агъаз кæнуй, сосæг косæг ка ’й уорсити нихмæ, еци æмбæлттæн базонун кæнун Одинцови æрбацуд. Маша ирон æвзаг хуарз зонуй, уæдта ин берæ зонгитæ æма æмбæлттæ ес ирон гъæути. Уомæ гæсгæ е рандæй будури Дæргъæвсмæ. Секербæл ба æрбаздæхдзæнæй нæ бунатмæ. Æз иссудтæн кæсгон гъæутæбæл сумах уæнгæ. Ардигæй ба цæун нæ бунатмæ.

Харум фæцæй æ дзубанди.

 

2.

Афæхъо нæбал бафунæй æй, гъудитæ кодта: æмбæлттæн афойнадæбæл фегъосун кæнæн Одинцови æрбацæуни хабар æма нæ ци кæнун гъæуй, уонæбæл еумæ æртæрхон кæнæн. Еу зунд хуарз æй, дууæ ба – никки хуæздæр. Уæхæн гъудити хæццæ Афæхъо бацудæй иннæ уатмæ, æрбадтæй къелабæл æ фурт Мæхæмæти хуссæни рази.

– Биццеу, райистæ, кумæдæр дæ æрветун.

«Нур æй æрветгæ бæргæ кæнун, фал аци устур гъæуи уойбæрцæ адæм цæруй æма сæбæл кæд фæууодзæнæй зилд. Уæдмæ ку æрбабон уодзæнæй. Уой бæсти сæ синхгай рафинсон, алли синхи дæр еуемæн зæгъæд, е ба иннети æ хæццæ рахондзæнæй. Уотæ хуæздæр æма тагъддæр уодзæнæй.

Уæдмæ Мæхæмæт æхе æбарæвдзæ кодта. Æркодта фусдзармæй ходæ, æрбаста баслæхъ æма æрлæудтæй æ фиди рази.

Цалдæр минуттей фæсте Мæхæмæт сæ бæхбæл цудæй гъæуи гъæунгти.

Фиццагидæр фæууорæдта Донибилти синхи Амилахуанти Дабойи дуармæ. Иннæ синхи бацудæй Тайсаути Иналмæ, идарддæр – Хъарати Темботмæ.Уомæн дæр ракодта æ дзубанди æма имæ гæгъæдий сифæ куд февардта, уотæ имæ сарайæй æвеппайди рæйгæ рауадæй Темботи куй. Уæд еуæрдигæй, уæд иннердигæй батомар кæнуй биццеумæ, агъуди хузæн. Æ фæдесмæ гъæубæсти иннæ куйтæ дæр фæйнердигæй фæдес исистонцæ. Адæмæй беретæ райгъал æнцæ æма игъустонцæ гъæунгтæмæ.

Тембот биццеуи бæх рабаста скъæти, æхе ин бакодта хæдзарæмæ æма ин загъта: цалинмæ куйти рæйун нæ банцайа, уæдмæ бадæ ами, æндæмæ цæуæн нæййес, кенæдта дæбæл гъæуихецау гъæуайгæнгути хæццæ исæмбæлдзæнæй.

Æхуæдæг рацудæй тургъæмæ, æ гъос дарта гъæуи гъæунгтæмæ.

Еци рæстæг гъæуихецау Асæге гъæуайгæнгути хæццæ мийнасæ кодта зæнхгин æма сæудегергæнæг Мухели хæдзари. Куйти рæйунмæ фæууагътонцæ сæ хуæрун æма ниуазун, фæббадтæнцæ сæ бæхтæбæл æма еу гъæунгæ дæр æнæ басгаргæ нæбал ниууагътонцæ.

Биццеуи цæун ци синхтæмæ нæбал гъудæй, гъæуихецау æма гъæуайгæнгутæ уордæмæ ку фæрраст æнцæ, уæд Тембол рабадун кодта Мæхæмæти æ бæхбæл æма ’й рарвиста æ надбæл. Æхуæдæг дæр гъавгæй рацудæй е ’мбæлтти Афæхъой хæдзарæмæ æмбурдмæ æрбахонунмæ.

3.

Мæхæмæт зилд фæцæй гъæуи еугур синхтæбæл дæр æма æрæгиау сæ хæдзарæмæ куд æздахтæй, уотæ ибæл хæрхæмбæлд фæцæнцæ гъæуихецау Асæге æма гъæуайгæнгутæ.

– Ка дæ? Æрлæууæ! – фæгъгъæр кодта Асæге.

Биццеу æхе байамудта.

– Æма аци афони кæми адтæ, кæцæй цæуис?

– Мæ фидæ Афæхъо хъæбæр сæйгæ ’й, æма мæ мæ мадæ уой туххæй нæ хæстæгутæн фегъосун кæнунмæ рарвиста, – загъта биццеу æ фиди амунд дзурдтæ.

– Мæнгæттæ нæ дзорис?

– Нæ зæгъун.

– Уой мах нуртæккæ рабæрæг кæндзинан. Нæ разæй цо уæ хæдзарæмæ! – фæгъгъæр ласта Асæге биццеубæл.

Гъæуихецау æма гъæуайгæнгутæ Афæхъой колдуармæ ку бахъæрдтæнцæ, уæд биццеуи разæй сæхе фæккодтонцæ, сæ бæхтæй æргæппитæ кодтонцæ, сæ топпитæ сæ къохти, уотемæй хæдзарæбæл æрзилдæнцæ. Асæге ба дууæ гъæуайгæсей хæццæ æрлæудтæй дуармæ æма бахуаста.

– Ка дæ? – бафарста Афæхъой уосæ.

– Æз гъæуихецау Асæге дæн. Дуар байгон кæнетæ!

– Ке кой кæнай, е дæ къæсæрмæ. Раст æй адæмон æмбесонд.

– Кæмæн уи ци бафæдзахстон, уой уи алкедæр æ зæрдæбæл бадарæд, – загъта Дабо. Афæхъо Дабой æнхусæй æ цæсгон, æ хъуртæ хуарз басугъта цивзæй, етæ рагацау зудтонцæ, ке сæ бабæрæг кæндзæнæнцæ, уой.

Хæдзарæ райдзаг æй арахъи смагæй: бæрæг адтæй, æнæхунд иуазгутæ кæмидæр хуарз ке баниуазтонцæ, е. Хæстæг бацудæнцæ, Афæхъо кæми хустæй, уордæмæ. Афæхъой цæсгонбæл æма реубæл лæдæрстæнцæ хеди ставд æртæхтæ. Хестæр кизгæ æ фиди нивæрзæни ’рдигæй бадуй æма ин устур хесæрфæнæй æ хед расæрфуй.

– Цæмæй сæйгæ ’й? – бафарста Асæге.

– Тифæй, – дзуапп равардта кизгæ æма никкудтæй.

– Хуцауи иуазæг уо, Афæхъо. Кæугæ ма кæнæ, кизгæ, ма тæрсæ, радзæбæх уодзæнæй. Далæ Александровски станици ес хуарз дохтир æма ’й уомæ фæлласетæ. Бæх – уæхемæ, цонæгъ ба ескæмæй ракоретæ, – цума хъæбæр зин кодта Афæхъобæл, уотæ æ робаси æвзагæй загъта Асæге.

– Бæргæ хурз уайдæ, фал æй ка фæлласдзæнæй, кæунгъæлæсæй загъта Афæхъой уосæ.

– Гæрр, куд ка? – мæнæ уæ синхæй уæ уæлгъос ци адæм лæууй, уонæй, кенæ уæ хæстæгутæй еу уæхæн куд нæ разиндзæнæй?

– Цæй, хуæрзæхсæвæ кæнетæ, уæ сæйгæ ба уæхе фæндæуагæ уæд! – загъта Асæге æма е ’мбæлтти хæццæ дуари æндегæй фæцæй…

 

4.

Гъæуихецау æма гъæуайгæстæн сæ бæхти къæхти гъæр ку нæбал игъустæй, уæд Афæхъо æ хуссæнæй исистадæй, рахснадта æ бауæр цивзæй исæрст кæми адтæй, еци рауæнтæ. Кæмæ рарвиста, етæ гъæуæн æ алли кæрæнттæй кæрæдзей фæдбæл цудæнцæ.

Ку некæмæ бал æнгъæлмæ кастæнцæ, уæд Афæхъо загъта:

– Не ’рæмурди сæр цæбæл æй, уобæл радзубанди кæнæн. Дууæсæдæ хъазахъагей хæццæ Нальчиккæй абони рацудæй уоми зилди медгъуддæгути хецау ротмистр Одинцов æма æрбацæуй Пæрæтти æрдозæмæ не ’мбæлтти – сурх партизанти нихмæ тохунмæ. Уой мæнæн фæххабар кодта мæ кæсгон æмбал Харум. Одинцов цæмæй райдайдзæнæй æма куд фæуунмæ гъавуй æ балци, уой мах нæма зонæн. Бæрæг æй айдагъдæр е, æма Пæрæтти алфамбулай гъæути цæргутæй сурх партизанти хæццæ баст ка ’й, еци адæмæй гъæути ке æрбаййафа, уонæн ке кæндзæнæй æверхъау миутæ. Ке зæгъун æй гъæуй, е дæр Даутоков-Серебрякови хузæн æ фусун ами æркæндзæнæй, домдзæнæй гъæуи цæргутæй «æзмæнтгути» раттун, агордзæнæй æхецæн дæр æма е ’фсæддонтæн дæр гогузи фид, карз арахъ.

– Дæ дзубанди, Афæхъо, хъæбæр раст æй, – исарази æй Асети Аслæнбег.

– Цубурæй æз дæр зæгъон мæ фæндон: Мæнæ Тебо æма Дабо ескæмæй ракорæнтæ бæхцонæгъ, цума Афæхъой дохтирмæ ласунцæ, уотæ. Сæ рацуд син цæйбæрцæбæл фулдæр адæм фæууина, уойбæрцæ хуæздæр. Гъæуæй ку рацæуонцæ, уæд сæ фæд раййевун базонæнтæ æма фæууордæг уæнтæ Пæрæттæмæ. Тæккæ ахсæви гæрзефтонгæй рацæун гъæуй Пæрæттæмæ партизантæмæ. Нæ хæццæ ракæнæн нæ галтæ æма нæ бæхтæ дæр. Уоми сæ Сæгъдæнтти æрдози фиййæутти бунæтти бакæндзинан. Идарддæр нæ ци кæнун гъæуй, уонæбæл ба, кумæ цæуæн, уоми дзордзинан, – фæцæй æ дзубанди Кцойти Тазрет.

– Алцидæр хуарз, фал мах аци хабар æвæстеуатæй фегъосун кæнун гъæуй, Аргудани коми гъæдикустгæнæн заводи косгути ’хсæн нин ци хуарз æмбæлттæ ес, уонæн. Цæмæй етæ дæр гæрзефтонгæй рацæуонцæ Пæрæттæмæ партизанти бунатмæ æма бахæссонцæ се ’нхуси хай, – загъта Хæтæгти Сæхмæт.

– Хъæбæр раст зæгъис Хæтæги-фурт, – исдзурдтонцæ цалдæремæй.

– Мадта уордæмæ ка цæудзæнæй? – бафарста Афæхъо.

– Мæнæ мах Инали хæццæ цæудзинан, – исдзурдта Илас.

– Еске ма ести зæгъуй?

– Неке!

Партизантæ сагъæсхузæй рараст æнцæ сæ унаффитæ æнхæст кæнунмæ.

Уæхæн æмбурдтæ ма еци ’хсæвæ адтæй Кæсæги гъæутæй Хъабанти, Елмæрзати, Анзорати, Аргудани æма Хатути. Иристони гъæутæй ба Секери, Будури Дæргъæвси æма Дзæгъепбарзи. Æмбурдти ка адтæй, уонæн сæ унаффæ адтæй сурх партизантæмæ Пæрæтти æрдозæмæ гæрзефтонгæй рацæун. Етæ еци ’хсæвæ боницъæхтæбæл Пæрæтти æрдозæмæ цудæнцæ Хъабанти гъæуæй, Лескенæй æма Секерæй, ка уæрдунти, ка бæхтæбæл, ка ба фестæгæй; цудæнцæ кæрæдзей фæдбæл, хецæн къуæрттæй.

 

5.

Аци зилди ци æрдозтæ ес, уонæн сæ устурдæртæй еу æй Пæрæтти æрдозæ. Бæрзонд къилдуни сæрмæ æрбунат кодта е. Ардæмæ адæймагмæ армитъæпæни хузæн зиннунцæ æ алфамбулай зæнхитæ. Иристонæй имæ над цæуй Секер æма Хъарадзаути гъæутæбæл. Кæсæгæй – Анзоратæбæл æма Лескенбæл. Фидтæлти рæстæги дæр Кæсæгæй Дигорæмæ нæдтæн сæ еу адтæй абæлти. Сурх партизантæ хумæтæги нæ равзурстонцæ сæхецæн бунатæн аци æрдозæ.

Гъæутæй сурх партизанти æмрæнгъæ æрлæуунмæ æма Одинцовæн нихкъуæрд раттунмæ ка рацудæй, етæ еугурæйдæр бони æрбарохсмæ адтæнцæ ами, Пæрæтти æрдози. Игъустæй ирон-дигорон, кæсгон, уруссаг æма балхъайраг дзубанди. Уæрдунтæй истонцæ мæнæуи, нартихуари инсади æма картофи голлæгутæ, косæрттæгтæ…

Цидæр сæмæ адтæй, уони ниффинстонцæ киунугути, уой фæсте хуæлцæ бафснайдтонцæ федар бунæтти. Галтæ, бæхтæ æма уæрдунтæ дæр æрцудæнцæ æфснайд фиййæуттæмæ, иннæ æрдозти.

 

---

Адæмти æхсæн рахастдзийнæдтæ, ка си кæмæ ци цæстæй кæсуй æма зæрдæ даруй, е уæлдай бæлвурддæрæй раргом уй, уони хецæн минæвæрттæ царди хумæтæг уавæрти сæхе куд фæддарунцæ, уомæй.

Номдзуд дагестайнаг поэт Расул Гамзатов кæддæр уотæ загъта: «Махмæ хъæбæр загъд æрцудæй адæмти хæлардзийнади туххæй, фал минкъий загъд æрцудæй хецæн адæймæгути лимæндзийнади туххæй…» Раст æй æ загъд, уомæн æма адæмти хæлардзийнадæ равзуруй хецæн адæймæгути лимæндзийнадæй.

Æма нæ бон æй федарæй зæгъун, Иристони æма Кæсæг-Балхъари царди цийфæнди къабазæ ку райсай, уæддæр си æгæрон берæ иссердзæнæ хецæн адæймæгути ’хсæн дæр зæрдтагон хæлардзийнади дæнцитæ. Уотæ исфæлдистадон архайгути медастæу дæр. Уомæн æвдесæн – мæнæ дæлдæр ци æрмæг мухур кæнæн, е дæр.