Æхсæзинсæй анзей размæ (1905 анзи 9 январи) Уæрæсей сæйраг сахар Петербурги æрцудæй æверхъау цау, кæци нæ фидибæстон историй зундгонд æй «Тогæйдзаг хуцаубон» («Кровавое воскресенье»), зæгъгæ, номæй. Еци бон адтæй хуцаубон, косæн дзиллитæ рараст æнцæ  паддзахи хæццæ фембæлунмæ, цæмæй ин сæ гъæститæ ракæнонцæ. Сæ цуд адтæй æнæхæлхъой, æхсæнадон уавæр исæзмæнтуни фæндæй сæ зæрди æгириддæр неци адтæй… Фал сæбæл уæддæр паддзахи фæсдзæуинттæ гадзирахаттæй рацудæнцæ, сабурæй-сабурдæр адæми нихмæ ракодтонцæ  æфсæдтæ, кæцитæ сæ æгъатирæй æхсун байдæдтонцæ. Еци цауи æверхъаудзийнади хабæрттæ æнæгъæнæ Уæрæсебæл дæр райгъустæнцæ. Владимир Ленин æ рæстæги уотæ финста, гъома, 1905 анз æрбайеу кодта æнæгъæнæ Уæрæсей еугур нацити косгути дæр. Уомæ гæсгæ ба уотæ нимад цудæй, æма еци цауи фæсте æнæгъæнæ Уæрæсей дæр фæттухгиндæр æй фæллойнæгæнæг дзиллити революцион разæнгарддзийнадæ. Ка ’й зонуй, уæхæнæй цидæртæ фæззиндтæй, фал еумæйагæй ба уоййасæбæл агъазиау нæ адтæй. Фал уæддæр еци цау æримисуйнаг æй, æма уомæ  гæсгæ ба нæ газети абони номери мухур кæнæн Дигори фæллойнæгæнæг дзиллитæ еци рæстæгути сæ бартæбæл куд тох кодтонцæ, уой туххæй хецæн æрмæг.

Советон доги Фиццаг уæрæсейаг революци æнæмæнгæ баст цудæй паддзахади иннæ, сауæнгæ æ кæройнаг рауæнти фæллойнæгæнæг дзиллити ’рдигæй ци æзмæнститæ рауайидæ, уони хæццæ. Уотемæй ба е бустæги раст нæ адтæй – Уæрæсей иннæ рауæнти фæллойнæгæнгутæ сæ бартæбæл 1905-1907 æнзти размæ дæр исдзориуонцæ, сауæнгæ гæрзефтонг исистадитæ дæр си рауайидæ. Фал си революциондзийнадæй ба уоййасæбæл неци адтæй – адæм хумæтæги истухсиуонцæ æма сæ масти фæдбæл рацæуиуонцæ. Уобæл цæуй дзубанди, мæнæ абони ке мухур кæнæн, еци æрмæги дæр.

…Вольно-Магометановское (нуртæкки хуннуй Чикола) куд гъæу, уотæ ку фæззиндтæй, сауæнгæ уæдæй фæстæмæ ами æрцæрæг адæм Туйгъанти (Дигори номдзуддæр лæгтæй еу, Баделий байзайæггæгтæ ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ сæ худтонцæ баделиатæ, æма сæ рæстæги æхсæнади ирон æлдæртти æмбæрцæ ахæстонцæ бæрзонд уагæ) муггаги хæццæ буцæутæ кæнун райдæдтонцæ. Фиццаг устур хъаугъа сæмæ рауадæй 1853 анзи. Цæмæй зæнхкосгути æрсабур кæнонцæ, уой туххæй Туйгъантæ фæдздзурдтонцæ хъазахъæгтæмæ. Гъуддаг лухгонд æрцудæй уобæл, æма «æзмæнтгутæ» Туйгъантæн дзурд равардтонцæ, æнæ уони бафæрсгæй гъæдæ ке нæ цæгъддзæнæнцæ, сæ зæнхитæй син ке неци хумæ кæндзæнæнцæ, сæ игуæрдæнтæй син ке нæ пайда кæндзæнæнцæ, уобæл. Хъаугъа ка ракъахта, уони ба ниййахæстонцæ æма сæ Дзæуæгигъæуи ахæстдонæмæ бакодтонцæ. Фал гъæуи цæргутæ сæ дзурд фæссайдтонцæ æма сæмæ кæд цийфæнди æвзистонцæ, ахæссунæй сæ тæрсун кодтонцæ, уæддæр сæ ци багъæуидæ, уой æнæфæрсгæй истонцæ, сæ зæрди ци адтæй, уой кодтонцæ.

Буцæутæ хъæбæрдæр иситинг æнцæ 1905 -1907 æнзти. Зæгъæн, 1905 анзи 14 декабри райдайгæй, Тумбул гъæдæ ке хонунцæ, уоми бæлæстæ æнауæрдонæй цагътонцæ. Туйгъанти гъæздугдзийнæдтæбæл æгириддæр нæбал аурстонцæ. Магометановскийи старшина Малхъарти Хъаурбег æма гъæдгæс Хъæдохти Бекмурзæ куд игъосун кодтонцæ, уотемæй баделиати гъæди хевастæй бæлæстæ цæгъдунмæ адæми ахъелæг адтæнцæ Æлбегонти Хангерий, Сугкойти Басиат, уæдта се ’мбæлттæ Таухъазахти Даукуй æма Умæти, Цорити Басят æма Смали, Цæрикъати Адуге, Дзадзати Хадзимæт, Смали æма Гуатдзау, Гъуцъунати Дзахо æма Сурхан, Тауасити Даукуй, Золойти Ораз, Гæтийти Хъæрæсе, Цæукъати Санкъо. «Магометанский приход двинулся на наш лес. Третий день производят рубку. На днях ожидается такое же вторжение крестьянами с. Христиановского», – уæхæн тел 1905 анзи 15 декабри облæсти хецау Колюбикинмæ ниццавтонцæ инæлар-майор Туйгъанти Аслæнбег æма Туйгъанти Алихан. Туйгъантæ ма курдтонцæ 3-аг хайади хецау дæлболкъон Н. Мардановой: «Хъазахъæгтæ æрбакæнетæ æма пусулмонгъæуккæгти бафхуæретæ». Марданов ба Дзæуæгигъæуи зилди хецау болкъон Л. Вырубовæн фегъосун кодта, гъома, «местные жители под влиянием разных агитаторов все возбуждены и производят самоуправство порубкой лесов частновладельческих и казенных. Потерпевшие просят вызвать войска и произвести расправу. Я не принимаю таких мер и категорически отказываю в приглашении для защиты в порубке лесов, и, по моему взгляду, в подобных случаях можно создать общее восстание и страшное кровопролитие, народ и без того в слишком возбужденном состоянии». Дæлболкъон Марданови хæццæ арази уогæй, облæсти хецау Терки облæсти хецауæй курдта: «Никаких особых мер пока не предпринимать, ввиду особенно неспокойного настроения умов в Северной Осетии в данное вообще смутное время при повсеместных аграрных движениях…»

Уой зæгъун гъæуй, æма уæхæн гъудибæл хуæст еу æма дууæ хатти нæ адтæнцæ Дзæуæгигъæуи округи æма 3-аг хайади хецауадæ.

Цидæр адтæй, уæддæр Туйгъанти гъæдæй цагъд æрцудæй 200 гектари æма ’й Магометановскиймæ ’рластонцæ. 1905 анзи 24 декабри ба аци гъæуи цæргутæ 150 адæймагемæй бампурстонцæ гъæуи разамунди хæдзарæмæ, басастонцæ скъæппитæ æма къассæ, райстонцæ си Алагири гъæди хæдзаради 200 унаффи æма Туйгъанти гъæди ниццагъди фæдбæл 143 пъæлицæйаг протоколи æма сæ басугътонцæ.

Декабри тугъдон исистади революцион адæми фегуппæги фæсте паддзах исфæндæ кодта фæллойнæгæнæг адæми бустæги ницъцъист кæнун. Паддзахади еугур рауæнтæмæ дæр æрвист æрцудæнцæ æфсæдтæ, кæцитæ архайдтонцæ уæлрадон уавæри закъæнттæмæ гæсгæ. Уоййадæбæл Иристони мурхта болкъон Ляхови æфхуæрæг отряд.

Вольно-Магометановскийи ци цаутæ ’рцудæй, уони æцæгдзийнадæ  исбæлвурд кæнуни фæдбæл æз пайда кодтон айдагъдæр официалон архивон æрмæгутæй. Уонæн сæ фиццагидæр – 1905 анзи 30 декабри инæлар-майор губернатор Колюбикини фæдздзурд Иристони гъæууон æхсæнадитæмæ, Дзæуæгигъæуи æхсæнади цæргутæмæ. Уоми дзурдæуй: «Ввиду прошедших 21, 22, 23, 24 числа сего декабря скопом погромов, произведенных жителями осетинских селений Владикавказского округа в станицах… приглашаю все осетинские сельские общества принять к предотвращению подобных погромов следующие меры:

1. Образовать в каждом селении комитет не менее как из 30 чел. Почетных стариков при участии сельского духовенства, сельских старшин и всех должностных лиц сельского Правления.
2. Комитетам обезоружить всех неблагонадежных односельчан, взять их под надзор общества и сельской полиции с лишением права отлучки из селений без разрешения сельской власти.
3. Собрать в селении самые верные и обстоятельные сведения об участниках народных погромов и вождях агитаторах-подстрекателях, списки представить через сельских старшин Окружному Начальнику для привлечения к законной ответственности.
4. Повлиять целым обществом на всех обнаруженных комитетом лиц, чтобы они возвратили все ими ограбленное, причем пригрозить им, что в случае отказа они будут выданы Правительству виновными с приговорами на них.
5. Обращаюсь за содействием ко всему благомыслящему осетинскому населению, прошу принять с его стороны все зависящие меры к удержанию хулиганствующей молодежи во избежание принятия над населением репрессивных мер.
6. В крайнем случае вынужден предупредить осетинское население, что с 23 числа сего декабря Терская область объявлена на военном положении и что всякие беспорядки будут подавляться войсками, а руководители беспорядков властью генерал-губернатора в административном порядке подвергаются аресту до трех месяцев или штрафу до трех тысяч рублей». Иннæ документ – Терки облæсти жандармерий сосæг финстмæ гæсгæ ба базонæн ес, Иристони фæллойнæгæнгутæ сæ бартæбæл исдзоруни фæдбæл сæ исистад æфсæддон тухæй æнсæнстгонд куд æрцудæй, уой.

Ротмистр Лупанов 1906 анзи 1 феврали игъосун кодта, зæгъгæ, 21-аг фестæг дивизий штаби хецау болкъон Ляхови разамундæй экзекуцион къуар зингæ хъауритæй тохæндзаумауи æртæ хуземæй архайгæй 7 январи бацудæнцæ Иристонмæ æма си нæуæгæй æвæрд æрцудæй раздæри  æгъдау, 22 æма 23 декабри Æрæдони, Алагири, Салигæрдæни, Галони, Мизури æзмæнстити æма æстъегъундзийнæдти ка ’рхайдта, уони тохæндзаумау ист æрцудæй. Еци гъуддæгути сæйраг фудгинтæ ахæст æрцудæнцæ, ци мулк фæддавтонцæ, уой ба си байстонцæ. Уæлдæр ранимад æстъегъундзийнæдти ка адтæй фудгин, еци адæмæй æхцай ивар ист æрцудæй.

Болкъон Ляхов сæмæ ке бавзиста, тохæндзаумауæй ке испайда кæндзæнæй, уой фæрци æ къохи бафтудæй ци гъудæй е, адæми æнæ зæранæй. Æцæг, еуæй-еу гъæути, зæгъæн, Гъæдгæрон æма Нæуæггъæуи, цæмæй æфсæддонти домæнтæ æнхæстгонд æрцудайуонцæ, уой туххæй цалдæр æхсти кæнун багъудæй дзармадзанæй, æма уой фудæй цалдæр хæдзари фехалдæй. Уомæ гæсгæ цæргутæ æрсабур æнцæ.

Гъе уотæ цудæй æфсæддон операци 26 январи уæнгæ, отряд ку бахæстæг æй Магометановскиймæ. Уой цæргутæ Æрæдони æстъегъундзийнæдтæй уæлдай ма фудгингонд цудæнцæ, сæ синхаг зæнхдаргутæ Туйгъанти бадзурди гæгъæдитæ гъæуи правленийæй ке радавтонцæ æма сæ ке басугътонцæ, уæдта син сæ гъæдтæ ке цагътонцæ, уомæй.

Болкъон Ляхов Пусулмонгъæуи цæргутæй бадомдта, цæмæй, ци тохæндзаумау сæмæ ес, уой раттонцæ, байагурдта си сæ фудгинти туххæй ивари æхцатæ, фал дини косгути фæрци еци домæнтæ фæстæдæрмæ æргъæвд æрцудæнцæ. Ляховæн æ гъуддаг сабурæй ку нæ уадæй, уæд исмæстгун æй æма сæмæ нæуæгæй бавзедгæй, гъæу дзармадзантæй æхсун райдæдта. Бæлвурдгонд бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ, цалдæр æхстей фæсте цæргутæй 16 гъигæдард баййафтонцæ, 7 уæззау цæфтæ фæцæнцæ, 6 – рæуæг, 3 лæги ба къуру фæцæнцæ. Уæззау цæфтæй дууæ рамардæнцæ, иннети ба фæлластонцæ Дзæуæгигъæуи æфсæддон госпитæлмæ. Еци æхстити фæсте адæм æхстæй фæккуддæр æнцæ, неке нецибал исдзурдта, исæнхæст кодтонцæ еугур домæнтæ дæр æма Ляхови къуар фæстæмæ Æрæдонмæ, æ лæууæн бунатмæ раздахтæй.

Ротмистр Лупаков æ игъосункæнуйнаг уомæй фæцæй, æма байамудта æстъегъундзийнæдти цаутæ цæмæй мабал æрцæуонцæ  æма Терки облæсти сабурдзийнадæ цæмæй ниффедар уа, уой туххæй ци исаразун гъæуй, уой: «Первоначальная причина разросшихся погромов заключается в малоземелье некоторых сельских обществ… Спокойствие и порядок в Терской области могут быть вполне упрочены только со значительным увеличением повсюду гарнизонов, которые здесь слишком малочисленны».

Еци хузи архайдæй хецауадæ куд æнæгъæнæ Иристони адæм, уотæ Магометановскийи цæргути дæр не ’рсабур кодтонцæ – уобæл фæстæдæр лæмбунæгдæр радзордзинан. Нур ба, Ляхови æфхуæрæг къуар ке ниййахæста, еци адæми туххæй.

«…Насколько мне известно, еще два месяца тому назад генерал-лейтенант Колюбакин входил с представлением к наместнику его императорского величества на Кавказе относительно выдворения всех выданных обществами осетин (163 чел. – У.Б.), вместе с их семействами, на вечные времена из пределов Кавказа, на что и последовало тогда же принципиальное согласие его сиятельства».

Фал син бафхуæруни туххæй ци иснисан кодтонцæ, е – Тифлиси тæрхони палати 1907 анзи 7 апърели унаффæмæ гæсгæ – æнхæстгонд не ’рцудæй æнæгъæнæй. Æ Императорон Бæрзонддзийнади Указмæ гæсгæ Тифлиси тæрхони палатæ «О погромах в Осетии», зæгъгæ, гъуддаги фæдбæл зулунгонд ка цудæй, уони туххæй æрмæгмæ æркæсгæй рахаста унаффæ: «Подсудимых жителей селения Магометановского Владикавказского округа Терской области Саламана (он же Бочко) Мутиевича Марзоева, 21 года Анзора Кайсановича Баликоева, 28 лет, Тазрета (он же Тазе) Басиевича Тугкаева, 44 года, Умара Сафаровича Баликоева, 31 год, Сосланека Кубадиевича Озиева, 26 лет, Хаджирета Эльмурзаевича Хасцаева, 23 года, Габуцу (он же Делетко) Карасеевича Дедегкаева, 38 лет, Умара Кубадиевича Кертанова, 30 лет, Магомета Налуковича Карданова, 45 лет и Габули (он же Хаджибекир) Тугановича Токаева, 47 лет, лишить всех особенных прав и преимуществ и отдать в исправительные арестантские отделения на один год каждого».

Хуасдзаути Хадзирæт æма Тохъайти Гæбули бунати байзадæнцæ, иннетæ ба 14 октябри æрвист æрцудæнцæ Харькови губернимæ.

Куд æнæгъæнæ Иристони, уотæ Магометановскийи дæр 1905-1906 æнзти æзмæнстити архайди фæдбæл ахæститæ æма æфхуæрдтити фæсте аграрон фезмæлдтитæ фæстæдæр æнзти нæбал адтæй. Рауайидæ айдагъдæр еуæй-еу хæлхъойтæ зæнхкосгути ’рдигæй. Уомæн агъаз кодтонцæ кавказаг администраци, ами æхсæнади социалон-политикон кæрæдзебæл нæбæтгæ карз фарстатæ еуцæйбæрцæдæр фæххузæнондæр кæнуни туххæй ци гъуддаг аразун райдæдта, етæ дæр, хъæбæрдæр ба «рæстæгмæцæрæг» зæнхкосгутæн бустæги æнæхай æма уомæ гæсгæ ами цæрæг адæми тæссагдæр хайæн.

1906 анзи мартъий арæзт æрцудæй къамис, æ сæргъи Терки облæсти хецауади унаффæгæнæг В.А. Вертеполов уотемæй, кæци иснисан кодта, зæнхæ кæмæн нæййес, уони гъуддаг исаразуни фæдбæл æртæ амали: «а) переселение части временно проживающих на свободные казенные земли в Моздокском районе; б) приписка части временно проживающих к тем селениям, в которых они проживают с нарезкой им участков из соседних казенных дач; в) образование для части временно проживающих отдельных поселений на участках свободной казенной земли в пределах Владикавказского округа».

Зæгъун гъæуй уой, æма аци проекти дуккаг хайбæл будури гъæути бундорон цæргутæ æмхузонæй не ’сарази æнцæ. Айдагъдæр Магометановскийи цæргутæ нæ исарази ’нцæ, цæмæй «рæстæгмæцæргутæ» се ’хсæн æрбунат кæнонцæ, æцæг син уæлæнхасæн зæнхи хай ку радех кæнонцæ, уæд. «Рæстæгмæцæргути» æдзæллаг уавæри фæдбæл Магометановскийи цæргути æнсувæрон æмуоддзийнадæ æма сæмæ фæккæсундзийнадæ хумæтæги нæ адтæнцæ – еци тухст адæм куд Дигоргомæй рацæуæг, уотæ сæ хæццæ баст адтæнцæ хæстæгдзийнадæ, æнсувæрон рахастдзийнæдтæй.

Уогæ цийфæнди ку уа, уæддæр еци æгъдау адтæй зæрдхæлардзийнадæ æма ездондзийнади æвдесæн пусулмон æхсæнади ’рдигæй, кæци еци рæстæги царди уæззауæй-уæззаудæр уавæрти дæр нæ фесафта æ адæймагон бæрзонд менеугутæ, æ адæмуарзондзийнадæ.

Еу загъдæй, Магометановскийи æвддæс æма дууинсæй «рæстæгмæцæрæг» зæнхкосæги иссæнцæ гъæуи æнхæстбаргин цæргутæ, къазнай фондæй ба син радех кодтонцæ зæнхæ 228 десятини, гъома, еу уодгоймагæн 4 десятини нимайгæй.

Аци æрмæг кæддæр нæ газетæн сæрмагондæй бацæттæ кодта историон наукити кандидат БАТÆРТИ Урусбий (абони, гъулæггагæн, не ’хсæн нæбал æй, рохсаг уæд).