Уæрæсей 1905-1907 анзти ци цаутæ ’рцудæнцæ, етæ нимад цæунцæ куд империализми доги фиццаг адæмон революци, уотæ. Советон доги уой хæццæ баст цудæнцæ, еци æнзти паддзахади алли рауæнти ци адæмон æзмæнститæ æма исистадтæ рауадæнцæ, етæ. Е бунтон раст нæй, уомæн æма Уæрæсей иннæ рауæнти уоййасæбæл зонгæ кæми адтайуонцæ, Петербург æма Мæскуй ци цаутæ ’рцудæнцæ, уони хæццæ. Уæдта сæ еци цаутæ уоййасæбæл дæр нæ низгули кодтайуонцæ. Растдæр уодзæнæй уотæ зæгъун, æма фæллойнæгæнгутæ сæ  зæрдтæй исдзориуонцæ сæ барти сæрбæл – кæми уотид дзубандийæй, кæми ба сауæнгæ гæрзефтонгæй дæр.

Уæхæн хабæрттæ æрцæуидæ Цæгат Иристони дæр. Уой фæдбæл еу æрмæг ниммухур кодтан нæ газети айразмæ номери, абони ба уæ зонгæ кæнæн еума æрмæги хæццæ.

Уæрæсей 1905-1907 ци революцион змæлдтитæ æрцудæй, етæ паддзахадæн айдагъ æ центри нæ, фал сауæнгæ æ кæройнаг рауæнти дæр уавæр низгули кодтонцæ. Уотæ уæди Терки облæсти дæр. Зæгъæн, хъæбæр устур змæлд æрцудæй еци рæстæг Алагири. Æма еци хабар уайтæккæдæр  фæххæлеу æй Иристони сауæнгæ рæбуйнаг гъæутæмæ дæр. Нифсдæттæг син фæцæй иннæ къумти нæ, фал ма иннæ рауæнти дæр. 23-24 декабри зæрангонд æрцудæнцæ Садони æрзæткъахæнтæ æма Мизури æрзæтгъæздуггæнæн фабрикæ. 28 декабри æхсæвигон ба дæрæнгонд æрцудæй Фæснæли фабрикæ дæр.

Терки облæсти инæлар-губернатор 1906 анзи 1 феврали финста æфсæддон министрмæ: «Тохæнгæрзтæй ефтонггонд ирæнтти къуар, æдеугурæй цуппар сæдæ адæймагей бæрцæ, топпити хæццæ бампурстонцæ фабриктæмæ, сæхе евгед  бакодтонцæ фабрики æма службæгæнгути есбон, ниссастонцæ хуæдтолгитæ, прибортæ æма косæнгæрзтæ, басугътонцæ фабрикити азгъунститæ æма сæ давæггаг есбони хæццæ сæхе баримахстонцæ. Ци устур зæран æрхастонцæ, уонæн нерæнги банимайæн нæма ес, уомæн æма фабрикти администраций косгутæ абони дæр кустмæ нæма рацудæнцæ…»

Фæснæли фабрикæ ниппурхæ кæнуни гъуддаги архайдтонцæ Мæхчески, Фæрæскъæтти, Къæмунти, Къамати, Стур-Дигори, Хæнæзи, Уæхъæци, Дунти æма иннæ гъæути цæргутæ. Цубурдзурдæй, Мæхчески æма Гæлиати приходти гъæути цæргутæ домæнтæ æвардтонцæ, цæмæй син лæвæрд æрцæуонцæ, къазна æхе ци зæнхи хæйттæ бакодта, етæ.

Фæстæдæр, 1905 анзи феврали мæйи ба сæ бартæбæл исдзурдтонцæ Мизурæй Даргъ-Къохмæ æфсæнвæндагмæ æрзæт ка ласта, етæ. Заводи разамунд сæ хæццæ берæ фæррадзорæ-бадзорæ кодта, фал косгутæ нæ исарази ’нцæ, сæ домæнтæн, се ’мбес дæр æнхæстгонд ке нæ цудæй, уомæ гæсгæ.

Унаффæ хаст æрцудæй, цæмæй æрзæт æндæр хъауритæй ласт цудайдæ, уобæл. «Апърели мах байхуæрстан Владкавкази рæбун гъæути цæргути, уæдта хъазахъаг станицитæй уруссаг косгутæ. Етæ исарази æнцæ, хуæнхæгтæн ци мизд фистан, уобæл æрзæт ласунбæл», – финста Г.А. Дюкенн Кавкази хуæнхаг округмæ. Фал еци гъуддаг дæр размæ нæ рацудæй, уомæн æма æрзæтласгути еудадзугдæр  æхсгæ кодтонцæ арæсæнтæй. Хецауадæ ци гъæуайгæстæ байхуæрста, етæ дæр неци уоййасæ агъаз кодтонцæ. Хуæнхæгтæ сæ ке хъор дардтонцæ, ласгутæн сæ фулдæр хай ке фæццæфтæ æй, се ’рзæтласæг фонс цæгъдуни ке кодтонцæ, уомæ гæсгæ ихуæрст уруссæгтæн уадзгæ рауадæй сæ куст. Æрзæтласуни куст æхгæд æрцудæй, æрзæткъахæнтæ æма фабрики куст ба уорæд.

ПАДДЗАХИ ÆФСÆДДОНТÆЙ ДÆР БЕРЕТÆ ФÆЛЛОЙНÆГÆНГУТИ ФАРС ФÆЦÆНЦÆ

Уæрæсей фиццаг революций æстъæлфæнтæ бахъæрттæнцæ æфсадмæ дæр. Цæгат Кавкази ци æфсæддон хæйттæ адтæй, уонæй 1905 анзи тæккæ фиццаг политикон тох райдæдта 81-аг Апшеройнаг полк, æ еугæндзон бунат адтæй Дзæуæгигъæуи. Еци полкки æфсæддонтæ 28 октябри æд тохæнгæрзтæ æрлæудтæнцæ хецауеуæггæнгути нихмæ. 3 ноябри сахар Грознай базмалдæнцæ 82-аг Дагестайнаг полкки æфсæддонтæ дæр. 17 ноябри æдгæрзтæ тохмæ исистадæнцæ 250-аг Ахульгини полкки æфсæддонтæ. Политикон тохи агъазиаудæр цаутæй еу  адтæй Ирон бæхгин дивизиони тох, райдæдта 12 декабри. Еци тох æнгом баст адтæй, Иристони зæнхкосгутæ зæнхæ раст байуаруни фæдбæл ци тох райдæдтонцæ, уой хæццæ.

Еугур еци цаути фæдбæл 1905 анзи 23 декабри Терки облæсти æвæрд æрцудæй тугъдон уавæр, 1906 анзи январи ба Иристонмæ æрвист æрцудæй æфхуæрæг æфсæддон хæйтти экспедици, æ командир болкъон Ляхов.

Уæрæсей косгутæ декабри ци æдгæрзтæ тох исамадтонцæ, е саст ку ’рцудæй, уæд революций уолæнтæ нидæндæр кæнун байдæдтонцæ, паддзахи хецаудзийнади ’рдигæй реакци ба – карздæр. Æфсæддонти исистад дæр  сабургонд æрцудæй, уой дæр уой фудæй æма æ амидингæнгутæ не ’сарæхстæнцæ гъуддаг гъæугæ хузи исаразунбæл… Уæддæр еци цаутæ нин имисуйнаг æнцæ, æма нæ зæрди ес уой фæдбæл нæ газети хæстæгдæр номертæй еуеми сæрмагонд æрмæг ниммухæр кæнун.

Дæс мæйей фæсте заводи администраций къохти бафтудæй бунæттон цæргути байхуæрсун æрзæт ласунмæ. Фал бабæй сæмæ ами дæр æнгъæлмæ кастæй нæуæг цæлхдор. Будуйраг цæргутæ, уæлдайдæр ба æрæдойнæгтæ, æрзæтласгутæн сæ нæдтæ æрæхгæдтонцæ, аци зæнхитæбæл уин цæунмæ над нæййес, зæгъгæ. Хайтгай се ’хсæн рауаидæ устур буцæутæ. Уотемæйти бабæй æрзæтласуни куст æхгæд æрцудæй.

Медкоми зæнхкосгутæ аллихузи дæр архайдтонцæ, цæмæй Цъæйи-Къасарай зæнхитæ сæхе бакодтайуонцæ, æрзæткъахæни хецæутти къохти цæмæй мабал адтайуонцæ, уобæл.

Косгутæ гъæдæмæ над аразун ку райдæдтонцæ, уæд син сæ косæнгæрзтæ байстонцæ Цъæйи цæргутæ, сæхе ба син ратардтонцæ. Уой фæсте заводи разамунд  гъæдæрмæг æлхæдтонцæ æндæр рауæнти.

Сæдæ æма æрдæг нæлгоймаги, ка фестæгæй, ка бæхбæл, уотемæй 22 декабри  æд тохæнгæрзтæ бампурстонцæ Мизури фабрикæмæ æма ’й ниппурхæ кодтонцæ.

Æхсæвæ ба сæ нимæдзæ æртæсæдæ адæймагемæ исхъæрттæй. Сурх турусай хæццæ бацудæнцæ «ура» гъæргæнгæ æма арт бандзарстонцæ скълад, тукангæси, службæгæнгути цæрæн хæдзæрттæбæл, къанторæбæл, иннæ азгъунститæбæл. Æхцати къасси дуар басастонцæ, косæнгæрзтæ, чертежтæ, документтæ уæрдунти ниццурхтонцæ æма сæ фæлластонцæ.

Иннæ бон изæрæй уавæр никки фæккарздæр æй. Цæргутæ сæдæ æма цуппаринсæй уæрдуней бæрцæй Мизури фабрики рæзти райевгъудæнцæ æма сæ над Садонмæ радардтонцæ. Ами ма сæбæл бафтудæнцæ бунæттон цæргутæ дæр.

Арт бандзарстонцæ къанторæбæл, разамонæги цæрæн хæдзарæбæл, бæхдæнттæбæл, службæгæнгути хæдзæрттæбæл, дохтири аптекæбæл æма æ цæрæнтæбæл, тукæнттæбæл, скъладбæл… Цæбæлдæриддæр хуæст кодтонцæ есбонадæй, уони цурхтонцæ сæ уæрдунти æма сæ ластонцæ.

Слестгæнæг æма тæрхонгæнæг лæгтæ, сæхебæл силгоймæгти хъæппæлтæ искæнгæй, фæллигъдæнцæ. Æрзæткъахæни сæргълæууæг Бугар дæр æ уосæ æма сувæллони хæццæ фæллигъдæнцæ Ходи гъæумæ. Уоми имæ бавзистонцæ æ сувæллон ин радавунæй. Уордигæй ба фæллигъдæй Згидмæ, фал æй уоми дæр æнцад нæ ниууагътонцæ, цалинмæ ихæссæггаг 2000 соми нæ бафиста, уæдмæ.

Еци дæрæнгæнæг цаути зæрандзийнадæ акционерон æхсæнадæн цæбæл ниллæудтæй, е зин банимайæн æй, уомæн æма сæ кой некæми æй, æма ин сауæнгæ заводи администраций бон сæхецæн дæр исбæлвурд кæнун не ’ссæй. Фал миллионтæй нимад ке цудæй, е ба дузæрдуггаг нæй. Айдагъ фабрики азгъунсти ци ихæлдтитæ ’рцудæй, етæ сæхуæдтæ дæр дзæвгарæ адтæнцæ.

Фæснæли фабрикæ дæр 28-29 пурхгонд æрцудæй. Æртинсæй адæймаги, сæ сæргъи Мæхчески зилди писæр Тауитти Дрис, уотемæй бампурстонцæ, фабрикæмæ æма гъæуайгæстæй бадомтонцæ, цæмæй колдуæрттæ байгон кодтайуонцæ. Ку нæ син бакумдтонцæ, уæд сæхуæдтæ дуæрттæ батудтонцæ æма сæ топпитæй гæрæхтæ кæнгæй балæгарстонцæ медæмæ.

Цидæриддæр адтæй сæ надбæл, уони пурхæ кодтонцæ – тукан, службæгæнгути авæрттæ, скълæдтæ. Фæйнердæмæ фæххастонцæ косæнгæрзтæ, гæгъæдитæ. Фабрикæ пурхгонд ке цæудзæнæй, уой иннæ гъæути цæргутæ дæр хуарз зудтонцæ бунæттон разæнгардгæнгутæй. Етæ ма фæстагмæ ба гъæутæбæл зелун райдæдтонцæ æма курдтонцæ цæргутæ, цæмæй сæ фарс рахуæцонцæ. Сæ фæдздзурд адæммæ фегъустæй æма фабрики размæ æмбурд кодтонцæ нæуæг æма нæуæг тухтæ.

Исистæг 29 декабри  адæм идарддæр дæрæн кодтонцæ æма хастонцæ фабрики есбон. Идарддæр сæ зæрди адтæй, фабрикæн динамит æма топпихуасæ ци скълади æвæрд адтæй, уомæ балæгæрдун. Е ба адтæй кустуатæй еу километр идарддæр. Гъæуайгæс Дзусти Шамил сæ бæргæ нæ уагъта скъладмæ, фал æй исбастонцæ, æма ’й ниггæндæмæ ниггæлстонцæ, сæхæудтæ ба дуæрттæ басастонцæ æма ин æ циййес рахастонцæ. Топпихуасæ, динамит æма иннæ рæмодзæн æрмæг сæ нур гъæун райдæдтонцæ идарддæри тугъдтитæн.

Еци бон ма балæгарстонцæ Мæхчески правленимæ. Фæдздзурдта сæмæ Тауити-фурт. Гъуддаг уой медæгæ адтæй, æма Мæхчески приходи цæргутæй беретæбæл акттæ конд æрцудæй, гъæдæрмæг æнæзакъонæй ке цæгъдунцæ, уой туххæй.

Правленнимæ балæборгæй, исистæг дæр байагурдтонцæ бунæттон старшини агъазгæнæг Байти Мæхæмæтæй, цæмæй син еци гæгъæдитæ сæ къохтæмæ ратта, фал е ку нæ исарази æй, уæд æй  æндæмæ ратардтонцæ, скъаппи къума басастонцæ æма гæгъæдитæ тургъæмæ рахæсгæй сæбæл, арт бафтудтонцæ. Уой туххæн уголовон æгъдауæй æфхуæрд баййафта Тауитти Дрис.

Фабрикæ ци æхсæвæ дæрæнгонд æрцудæй, еци æхсæвæ гъæуайгæстæ фæззиндтæнцæ приходи старшин Охъази-фуртмæ æма ин гъуддаг лæмбунæг балæдæрун кодтонцæ. Е гъуддаг æхе цæститæй фæууингæй, гæгъæдитæ исаразта æма сæ уæлдæрлæууæг хецауадæмæ рарвиста.

Уæлдæр хецауадæ, уæди размæ исистадти нихмæ ци мадзæлттæ аразтайдæ, уой нæ зонгæй, бустæги цъуазми бахаудтæй, уомæн æма тугъдон-ирон надбæл ма еунæг еци кустуат адтæй косунгъон.

Фал Охъази-фурт æ кæнон уобæл нæ ниууагъта. Дуккаг бон Фæснæли æрæмбурд кодта кадгиндæр хестæрти  æма  син байхæс кодта, цæмæй етæ фæдздзоронцæ гъæутти цæргутæмæ æма, кæбæл фæххæлæф кодтонцæ, еци есбон фæстæмæ къанторæмæ æрбахæссонцæ.

Куд уинæн, уотемæй гъæуи старшин кудфæнди цæстæй нæ кастæй, æ дæлбарæ адæми ’хсæн ци æзмæлд рапарахат æй, уомæ. Фал æй уæддæр администраций хецауадæ ба фæффудгин кодтонцæ, ке неци мадзæлттæ исаразта афойнадæбæл, уой туххæй. Хецауадон оргæнтæ куд исбæлвурд кодтонцæ, уотемæй Мæхчески приходи адтæй æцæгæйдæр сосæг революцион къуар. Ке фудгин кодтонцæ, еци æзмæнстити нихмæ афойнадæбæл уонæй еу Дзарасути Кале куд дзурдта, уотемæй приходи кæсун, финсун ка зудта, етæ адæми æхсæн таус рауагътонцæ, гъома, дан: паддзах æ бунатæй ист æрцудæй, адæми мæтæ некебал кæнуй, нæхуæдтæ, дан, нæхе мæтæ ку нæ бакæнæнæн, уæд нæ цард исæвдмæ цæуй. Хуæнхаг адæммæ, бæлвурдæй ба  Цæллати Сангемæ будурæй Киристонгъæуæй æрбарвистонцæ сæрмагонд финстæг, гъома, дан, хонхи цæрæг адæм гъуддагон архайд ку нæ райдайонцæ, уæд син будурмæ над нæбал ес. Гъома бунæттон администраци сæ бунæттæй цæмæй фæссоронцæ.

Мæхчески 27 декабри кæмæдæр киндзæхсæвæр адтæй. Æма адæми низгули кæнунбæл архайгутæ уоми фæсевæд æрæмбурд кодтонцæ, æма син Цæллай-фурт загъта, цæмæй хестæртæмæ ма игъосонцæ, фал 28 декабри сурх турусай  хæццæ æрæмбурд уонцæ, æма фабрики разамунд фæссоронцæ фиццагидæр, уæдта гъæуи правлений гæгъæдитæ басодзонцæ.

Уотæ ке адтæй хабар, уомæн ма æвдесæнæн ниллæудтæй Хъибизти Микъо дæр. Уой дзубандимæ гæсгæ: сурх турусай хæццæ исистæг адæми разæй цудæй Хæнæзи гъæуи цæрæг Цæллай-фурт, æ фарсмæ ба Колити Харитъон (семинари раздæри ахургæнæг), Гетъоти Хаджеумар, е дæр семинарий раздæри ахургæнуйнаг, фæстæдæр ба Гæлиати дини скъолай ахургæнæг. Сæ хæццæ ма байеу æй гъæуи писæр Тауитти Дрис дæр.

Агитатортæ сæ куст бакодтонцæ гъæутæбæл зелгæй, райдайæнæй кæронмæ исистæг адæмæн разамунд лæвардта Тауитти Дрис. Е æхе равдиста, куд дæсни агитатор, куд фæлтæрдгин разамонæг, уотæ. Тифилисæй тæрхондони рахаст унаффи куд загъд адтæй, уотемæй е фудгингонд цудæй, Мæхчески приходи адæми ке амидин кодта паддзахадон закъæнттæ нецæмæ дарунмæ, зæнхитæ æма гъæдтæ сæхе бакæнунмæ, гъæууон правлений гæгъæдитæ басодзунмæ, феддонтæ нæ федунмæ, Фæснæли фабрикæ ниппурхæ кæнунмæ æма уотæ идарддæр.

Исистæг адæмæн сæ æрæмбурди бунат адтæй Фæснæли фæзи. Ка си æрæмбурд æй, етæ æнгъæлмæ кастæнцæ, нæ амидингæнгути фæууиндзинан, зæгъгæ фал Гадати Дзахо куд загъта, уотемæй си Тауити-фуртæй фæстæмæ неке ’рбацудæй.

Цæмæй си хъæлæба ма рауайа, уой туххæй Дрис адæми размæ рацудæй æма син балæдæрун кодта, иннæ агитатортæ æндæр гъуддæгути ке архайунцæ, уой. Ку райзæрдалингæ æй, уæд исистæг адæм бампурстонцæ фабрикæмæ, сæ разæй Дрис, уотемæй. Сæ бауорамун нæ дæр гъæуайгæсти бон бацæй, нæдæр ба штейгер Б. Зверюги бон. Æ уодæн тæрсгæй, къубурмæ исбурдæй æма сæмæ уордигæй кастæй, фабрикæ куд дæрæн кодтонцæ, уомæ.

Фæстæдæр Тауитти-фуртæн Тифилиси тæрхондонæ рахаста тæрхон: «Æ бартæ ист æрцæуæнтæ æма анз æма æхсæз мæйи ахæстдони куд фæббада, уотæ».

Фæснæли фабрикæ ниддæрæн кæнуни ка архайдта, уонæй беретæ æфхуæрд баййафтонцæ. Колити Габий æма Бæзити Будзула Дзæуæгигъæуи ахæстдони рамардæнцæ, Гетъоти Хаджеумари ба Сибири амæттаг бакодтонцæ, иннетæй дæр æнæфхуæрд неке байзадæй.

Фæстæдæр сурх партизанти рæнгъити тох кодтонцæ Хохти Дзахо, Тауитти Дрис, Митцити Хаджеумар, Худæлти Алас, Цæллати Санге, Габисти Геуæрги æма иннетæ. Уонæй сæ фулдæремæн Фæснæли исистад адтæй сæ революцион тохи райдайæн.

ХОРУЙТИ Юрий, историон наукити доктор.