ДЗЕСТИ Кудзæг (1905-1981) финсæг:

«Цæгат Иристони киунугæуадзæн мухурæй ке рауагъта Сæрмæти уацти æма радзурдти æмбурдгонд «Сурх турусай хæццæ», уомæй хуарз бакодта, фал еци киунугæмæ Сæрмæти куститæ сæ еугур нæ бацудæнцæ. Цидæриддæр амал ес, уомæй иссерун гъæуй Сæрмæти архив. Гъæуама æнхæстæй рацæуонцæ мухури Сæрмæти литературон бунтæ…»

Кудзæги аци гъудий хæццæ æнæгъæнæйдæр арази ан. Æма, ка ’й зонуй, аци гъуддаг арæзт дæр æрцæудзæнæй. Уой хæццæ ба ма æндæр цитгингæнæн гъуддæгутæй кадæгонд æрцæудзæнæй нæ номдзуддæр адæймæгутæй еу, Къосирати Сæрмæт.

---

ЛИМÆН БИЙНОНТÆ

Сæрмæтæн æ цардæмбал – Дзагурти Зини хæццæ еумæ еу астæуккаг скъолай ахур кодтан, æцæг ми еу кълас уæлдæр адтæй. 1930 æнзти Сæрмæти хæццæ нæ фатертæ фæрсæй-фарсмæ фæцæнцæ еу хæдзари, Советти гъæунги.

Иуазæгуарзагæ адтæй Сæрмæт. Гъæутæй, уæлдайдæр ба Уæллагкомæй имæ ахид адтæй иуазгутæ. Еууæхæни ин уойбæрцæ иссæнцæ, æма си дууæ иуазæгей иуазæгуатмæ фæххудта, уомæн æма сæ еугуремæн бунат нæ адтæй сæхемæ  еу уати. Еуцалдæр анзи æ фатер унгæг адтæй Сæрмæтæн: еу устургомау уат æма ма ’рбацæуæн минкъий къум, стъол, киунугути скъапп æма си дууæ къелайемæй æндæр неци цудæй. Минкъий фæстæдæр, æ синхаг ку ралигъдæй еци хæдзарæй, уæд фæуурухдæр æй Сæрмæти фатер дæр. Сæ хæстæгутæ сæмæ къуæрегæйттæ æма мæйгæйттæ байзайиуонцæ.

Сæрмæт æма Зинæ хъæбæр лимæнæй, æнгомæй цардæнцæ. Уони хузæн бийнонтæ æз берæ нæ зонун. Цал анзи фæццардтæн сæ фарсмæ, æма сæ хæдзарæй игъæлдзæг дзубандийæй уæлдай, гъæр, гурумухъ дзурд некæд фегъустон.

Еууæхæни циуавæрдæр æнæзонгæ лæг æрбацудæй, ци хæдзари цардан, уордæмæ. Сæрмæт æма æз уоми нæ фæцан еци рæстæги, æма еци лæг, æз коммунхози слесæр дæн, зæгъгæ, фатери æхе зелæнгæнæг искодта. Уотемæй, ванни ци æрхи агæ æвæрд адтæй, уой радавта исцалцæг кæнуни рæуæнтти (ваннæ нæ куста) рахаста… Агæ дæр нæбал æма лæг æхуæдæг дæр нæбал æрбазиндтæй. Сæрмæт æй берæ фæййагурдта, æрæгиау æй иссирдта, фал е алли рæуæнттæ кодта, æвæдзи, агæ рауæйæ кодта.

Еу бон Сæрмæт милиционери æрбакодта æма æртемæй рараст æнцæ еци лæги фатермæ. Æз æма Сæрмæт разæй цудан, милиционер ба нæ фæсте, тротуарбæл.

Сæрмæти зонгитæй нæ кадæр фæууидта æма уайтæккæ Зинæмæ фæффæдеси ’нцæ: Сæрмæти æма ма еу лæги милиционер æ разæй фæххонуй, зæгъгæ. Слесæри æ фатери нæ баййафтан æма гъуддаг уобæл байзадæй, фал фæстæмæ ку ’рбаздахтан, уæд Зинæ æ фурходæгæй дзорун дæр нæбал фæразта.

Иннæ ходæг хабар ба уотæ адтæй. Мæ фатери адтæй пец духовки хæццæ. Сæрмæти фатери ба уæхæнæй неци адтæй. Цалдæр мæйей дæргъи Къосиратæмæ ци уæллагкоймаг иуазæг кизгæ цардæй, е æрбауадæй махмæ æма дзоруй мæ мадæмæ:

– Зинæ уотæ зæгъуй, уæ духовки, дан, къеретæ рафицун не ’нгъезуй?

– Нæ, нæ, дæ нивонд фæууон, нæ си ’нгъезуй, зæгъгæ,– дзуапп равардта уосæ.

Кизгæ уайтæккæдæр  фæстæмæ фездахтæй. Æ хуæдфæсте нæмæ Зинæ æма Сæрмæт къæл-къæлгæнгæй æрбамедæг æнцæ:

– Джигкиан, куд загътай нæ кизгæн?

– Фарста мæ, уæ духовки, дан, къере фицун не ’нгъезуй, æма ин загътон нæ си ’нгъезуй, дзæбæх си фицуй.

Еци цау дæр бабæй Зинæ æма Сæрмæтæн ходæги хуасæ фæцæй берæ бæнтти.

Сæрмæтæн е ’ртæанздзуд биццеу Алан дæр фæнзта æ мадæ æма æ фиди. Фæйнæги гæппæлбæл конд «хъæма» æ астæубæл, уотемæй исбуридæ къеламæ æма райдайидæ:

На гора стоит Шамиль.

Он молится Богу.

Вынимает кинжал

И бросает в воду, – зæгъгæ, фелвасидæ æ «хъæма», æргæпп кæнидæ къелайæй æма кафун фæййагайидæ.

 

МАСТ ÆМА ФИДБИЛИЗ

Сæрмæти цард æнæмаст нæ адтæй. Фал е нæдæр æхе фуд дæр æма нæдæр æ бийнонти фуд дæр нæ адтæй. Сæрмæтæн æ фидæ бонгин лæг адтæй. Сæрмæт анкетити дæ социалон равзурд циуавæр æй, зæгъгæ,  фарстайæн алкæддæр уæхæн дзуапп лæвардта: «Бонгин лæги фурт».

Медтугъди рæстæги (1918-1919 æнзти) Сæрмæт курдиадæ балæвардта циуавæрдæр партимæ (æнгъæлдæн, социалистти-революционерти партимæ) æма си фæцæй, æхуæдæг куд дзурдта, уотемæй æдеугурæй еунæг бон, уæдта  æхе исиста фæстæмæ.

Аци дууæ хабари Сæрмæт некæд римахста, æгæр ахид дæр ма сæ дзурдта æма финста. Фал берæ рæстæги дæргъи райронх æнцæ. Партий рæнгъитæ кæдзос кæнуни кенæ æндæр уæхæн дзамани бабæй нæуæгæй рабурдæнцæ. Уогæ ба Сæрмæт адтæй æновуд партион, уотæ зæгъæн дæр ес, æма æцæг партион.

Мæнæ ами ци дууæ хабарей кой искодтон (социалон равзурд æма æндæр партий ун), уонæй ин фулдæр маст æрхаста  æндæр, æртиккаг хабар. Е ба уотæ рауадæй. Уорс эмигрант Байти Гаппо фæсарæнтæй æрбарвиста финстæг Къосирати Сæрмæтмæ. Æ финстæги бæрзонд æма къæбæлдзуг дзурдтæй зæрдиаг арфитæ кодта редактор Къосирати Сæрмæтæн, ке нæ феронх кодта æма ин газет «Рæстдзинад» лæвар ке ’рветуй, уой туххæй. Финстæг бахаудтæй партий обкоммæ. Сæрмæтмæ фæдздзурдтонцæ æма ’й рафæрсæ-бафæрситæ кæнун байдæттонцæ. Дессаг куд нæ фæккастæй е Сæрмæтмæ! Æ гъудий кæрони дæр некæд адтæй Гаппойæн нæдæр газет æрветун, мадта финстæгутæ æрветунбæл ба дзубанди дæр нæййес. Кæд Сæрмæт ескæд Байти Гаппой кой искодта, æ уацти кенæ æ докладти, уæд æй исхудта уорс эмигрант, монархист, устур уруссаг шовинист æма æндæр уæхæн нæмттæ. Гъе, фал цæмæй гъæуама исраст кодтайдæ æхе Гаппойæн газет ка рафинста, уой æнæ исбæрæг кæнгæй?

Газет рафинсæг бæрæг фæууй квитанцийæй. Сæрмæт агорун байдæдта «Рæстдзинад»-и къантори, газети экспедиций квитанцити кæрæнттæ, фал нæййес æма нæййес, неци иссирдта. Нæ ибæл баууæндтæй контролон къамис æма ’й партийæй рацох кодтонцæ.

Сæрмæт ба уæддæр еци агорæги агурдта æма агурдта. Къанторæн æхе медæгæ дзæвгарæ рæстæг фæййагурдта æма ку неци иссирдта, уæд æзмæнтун райдæдта тургъи æнæгъæугæ гæгъæди-макулатурæ, зæронд корешоктæ æма æндæр уæхæнттæ кумæ калдтонцæ, уоми. Æ амондæн, иссирдта си ке агурдта, еци квитанций корешок. Рацæй – рагъæр æй, æма Гаппойæн «Рæстдзинад» рафинста е ’нсувæр, гъæууон хæдзаради институти ахургæнæг. Сæрмæт имæ фæннæхстæр æй, фал æхуæдæг куд дзурдта, уотемæй рагъуди кодта: «Ку фæттæрса æма уотæ ку зæгъа, æз ин нæ рафинстон, зæгъгæ».

Фал дзæгъæли адтæй æ мæтæ. Байи-фурт загъта Сæрмæтæн æхецæн æма контролон къамиси дæр: æцæгæйдæр æз рафинстон Гаппойæн газет. Уорс эмигранттæ уотæ æнгъæлунцæ, Советон Уæрæсе æнæ уонæй «бабун» æй, æма кæсæнтæ нæ газетти, куд бабун ан, уой. Æма уæд де ’нсувæрæн цæмæннæ балæдæрун кодтай, газет ин рафинстай, уой, зæгъгæ, æй ку бафарстонцæ, уæд дзуапп равардта:

– Кæрæдземæ финстæгутæ некæд æрвистан.

Рæстдзийнадæ исбæрæг æй, æма Сæрмæти фæстæмæ исфедар кодтонцæ партий рæнгъити.

…Къосирати Сæрмæтæн æ уодæгасæй цæмæдæр гæсгæ нæ бантæстæй æ публицистикон уацтæ æма аййевадон уадзимистæ хецæн киунугутæй рауадзун. Еци гъуддаг арæзт æрцудæй айдагъдæр 1964 анзи – Къосирати Сæрмæт цæмæй фудгингонд цудæй æма евгъуд æноси 30-аг æнзти фуддоги цæй фудæй бастъалдæй, еци æримисæг фудкойтæй æ рохс ном кæдзосгонд ку ’рцудæй, æ рæстадæ ку исбæлвурд æй, уæд.

*  *  *

Редакцийæй: Ку зæгъæн, Къосирати Сæрмæтæн æ финст публицистикон æма аййевадон уадзимистæй æ фæсте уоййасæбæл берæ нæ байзадæй. Уонæй еу, радзурд «Бон-изæрмæ» абони мухур кæнæн 6-аг фарсбæл.

---

БЕКМÆРЗТИ Афон

 

КЪОСИРАТИ СÆРМÆТÆН

 

«Кровопийцы не столько

сильны и умны, сколько хитры,

коварны и ничтожны».

 

Нæ куырыхон, уæздан Сæрмæт,

Кæм уыд цæстуарзондæр дæхицæй.

Уыдис нæ фидæныл дæ мæт, –

Ныфс хуыдтай кæстæрты дæхицæн.

 

Дæ рæстуд – суадонау сыгъдæг,

Дæ зæрдæ ноджыдæр сыгъдæгдæр.

Фæлæ дыл рамбæлди фыдлæг, –

Налат, фыййау куыдзæй хъыхъхъагдæр.

 

Дзырдта: «Лæгæй, ды ме знаг дæ:

Гаппойæ дæм уыди фыстæг,

Къостайы уацмыстæ æмбæхстай,

Дæ фыд та уыд хъæздыг, цæрæг…

Фаг не ’ппæлыс мæнæй, мæ бæстæй…»

 

Дæу марынæн хъуыдис æфсон

(Æфсон ыссарын та цы хъæуы?)

Æмæ дыл баталынг дæ бон:

Ныр сусæгæй дæ хо фæкæуы,

Дæ хиуæттæн сæ цард зындон…

 

1948. Юрглаг