Владимир Путин кæддæр уотæ загъта: «Цæмæй Уæрæсей адæмти æвзæгтæ ирæзонцæ, уой туххæй син гъæуама агъаз кæнонцæ электрон æма мухури фæрæзнитæ, гъæуама национ æвзæгтæбæл уагъд цæуа литературæ. Уæлдай æргом ба раздахун гъæуй скъолати сæ ахур кæнуни уавæрмæ…»

Уой зæрдиагæй ке загъта, уомæн бæлвурд æвдесæн ба иссæй, æрæги ке бафæдзахста Уæрæсей адæмихæттити æвзæгти Бон æвæстеуатæй иснисан кæнун, еци арфиаг гъуддаг. Бæрæггонд ба алли анз дæр цæудзæнæй 8 сентябри – номдзуд поэт Расул Гамзатови райгурæн бони. Еци бон цæмæ гæсгæ æвзурст æрцудæй, уой фæдбæл ба президент куд загъта, уотемæй таурæхъон «Хъурройтæ» («Журавли») ниффинсæг поэт æ маддæлон авайраг æвзаги æмбæрцæ ин зæрдтагон адтæй уруссаг æвзаг дæр, кæций фæрци æ исфæлдистадæ зундгонд æрцудæй æнæгъæнæ дуйней.

Махæн дæр еци хабар æхцæуæн гъæуама уа, уомæн æма Расул нин хеуон адтæй, ахид бабæрæг кæнидæ Иристон, нæ финсгутæй беретæ адтæнцæ æ хуæрз æрдхуæрдтæ. Мадта е ’мдзæвгæ «Хъурройтæ»-йи номæй ци еугурцæдесон литературон фестиваль арæзт æрцудæй, уой цардвæндаг дæр мах зæнхæй райдæдта.

Владимир Путин ма бафæдзахста Уæрæсей адæмихæттити æвзæгти туххæй федералон закъон бацæттæ кæнун дæр. Уæхæн закъон нæ маддæлон æвзаги туххæй арæзт æрцæудзæнæй Цæгат Иристони дæр. Е æнæмæнгæ гъæугæдзийнадæ æй æма гъæуама æнхæстгонд дæр æрцæуа зæрдæмæдзæугæ хузи. Цæмæй нæ маддæлон æвзаг гъæуайгонд цæуа æма цардгъонæй ирæза, нæ кæстæртæ ибæл фæлтæрæй-фæлтæрмæ æхцул уонцæ, зæрдтагон син уа. Уой фæдбæл нæ газети мухуркæнуйнаг ан хецæн æрмæгутæ.

 

Рæстæгæй-рæстæгмæ нæ дзиллон хабархæссæг фæрæзнити рафеллаунцæ аллихузон æрмæгутæ нæ маддæлон æвзаги абони уавæр æма æ исонибони фæдбæл. Кæцидæртæ си цæмæйдæрти æнцæ ерух сæмæ рахатуни аккаг, кæцидæртæ ба си ку нæ фæззиндтайуонцæ, уæд, баруагæс уи уæд, хуæздæр адтайдæ. Уомæн æма си пайдайагæй æгириддæр неци фæууй, кæрæй-кæронмæ си фæуунцæ федистæ æма фудкойтæ.

 

ÆХЕЦÆН КÆРДЗИН КÆНУН КА НÆ ЗУДТА, Е Æ СИНХОНÆН ДЗОЛГÆНÆГ ФÆЦЦУДÆЙ…

Уæлдайдæр ба си дигорон æвзаги нихмæ фаунтæй маргæйдзаг ка фæууй, еци радзубандитæ-бадзубандитæ. Еци сæнттæцæгъдгути фæндæ, гъома, дигорон æвзаг некæми гъæуй, æй фæсмойнаг. Уотæ фæсмойнаг æй сæ иннæ бæлдæ – цæмæй дигорон æвзагбæл сауæнгæ аййевадон литературæ дæр уагъд ма цæуа! Е æрра æма æдули гъуди æй. Æма уæд Гурджибети Блашкай, Малити Геуæргий, Багъæрати Созури исфæлдистадæ, нæ национ аййевадон литератури федауци федауцæ ба ци фæккæнæн? Мадта абони дигорон æвзагбæл фæлдесæг финсгути исфæлдистадæ ба ци фæууа? Дигорон æвзаги нихмæ кадæриддæр дзоруй, етæ ’нцæ хеваст, сæ миутæ ба нæхе зонундзийнæдтæн нæ адæми еудзийнадæ æма кæрæдзебæл æновуддзийнадæн зианхæссæг, æма уони хæццæ дзубанди кæнунмæ мæ сæр хæсгæ дæр некæд кодтон æма нæ хæссун – уомæн æма рæстадæ балæдæрунгъон нæ фæуунцæ, уæдта æ балæдæрун сæ фæндгæ дæр нæ фæккæнуй, æма мæ хуарз донмæ ци калун… Фал æнæдзоргæ дæр куд уæн – уомæ гæсгæ æгæр æдзæсгон кæнун байдæдтонцæ. Æма сæ ку нæ бауорамæн, уæд сæ миутæ ести фидбилизтæ расайдзæнæнцæ. Етæ сæхе, мæнæ ирон æвзаги сæрбæлтау тох кæнæн, зæгъгæ, æвдесунцæ. Фал е хийнæдзийнадæ ’й. Зæгъæн, газет «Рæстдзинад» кенæ журнал «Мах дуг» анзæй-анзмæ минкъийæй-минкъийдæр адæм ке рафинсунцæ, еци гъуддаги фудгин æй дигорон æвзаг? Кенæ ирон финсгути тиражтæ 300-500 экземпляремæй фулдæр ке нæ исунцæ æма уони дæр, зæгъун æнгъезуй, æлхæнæг нæййес, æма уоми дæр дигорон литературæ ’й хъордарæг?

Дигорон æвзаги нихмæ дзоргути хæрандзийнади туххæй нуриуæнгæ дæр финстан. Фал бабæй абони нæуæгæй дзорун хумæтæги нæ багъудæй. Цæветтонгæ, Уæрæсей Президент Владимир Путин æрæги байхæс кодта нæ бæсти адæмихæттити æвзæгти туххæй сæрмагондæй федералон закъон æвæстеуатæй бацæттæ кæнун.

Æнгъæлдæн, цæттæгонд гъæуама æрцæуонцæ регионалон закъонтæ дæр. Уой фæдбæл, дан, куст цæуй Цæгат Иристони. Æма уой цæттæ кæнуни рæстæг бабæй базмалдæнцæ дигорон æвзаги æдзæстуарзонтæ – уавæрæй фæппайда кæнунмæ гъавунцæ, цæмæй еци закъони æ кой дæр ма уа дигорон æвзагæн, нæ уодварнон æцæгдзийнадæй бустæги еуварсгонд æрцæуа. Æма нин сагъæссаг куд нæ уа, еци æверхъаудзийнадæбæл архайгутæн, сæ фудвæндитæй ка фæффудевгед кæна, уæхæн нихкъуæрд лæвæрд æрцæудзæнæй.

Ами ма æнæ бафæрсæн дæр нæййес: еци хилкъахгутæ уогæ ба ка ’нцæ æма ци  ’нцæ? Цидæр гъæбесæйхуæцæг, цидæр эколог, цидæр æримисгæ æхсæнади хъозон… Æвзагзонунадæмæ æгириддæр ка неци барæ даруй, æ зундирахаст бустæги æнхæст кæмæн нæй, уæхæн фудæвзæгтæ. Гъулæггагæн, уæхæнтти æмдзæхдон рауайунцæ финсгутæй дæр кадæртæ, сæ ахъелæн дзурд æндзарæн согифадæггагæй уæддæр ести хузи багæлдзунцæ.  Раст зæгъгæй, хаттæй-хатт сæ дзубандитæ уоййасæбæл хæрæ-уæритæ рауайунцæ, æма уотæ бангъæлæн дæр фæууй, цума, æгириддæр раст ке  нæ ’нцæ, уæдта сæ зæгъдтитæ дæр æнæбундор ке ’нцæ, уой сæхуæдтæ дæр балæдæрунцæ.

 

ЛÆГЪУЗБÆЛ СÆДÆ КЪАХИ ЕС, ДÆХЕ СИ БАГЪÆУАЙ КÆНÆ…

Кæд уотæ дæр фæууй, уæддæр, сæ миутæбæл ка æрфæсмон кæна, уæхæнтти хузæн ба нæ ’нцæ. Уомæн æма сæ кæнонтæ кæнунæй уоййасæбæл ниффæрскъитæ ’нцæ, æма сæ хæццæ дзубандитæ æма буцæутæ кæнæ, уой аккаг ба нæ ’нцæ.

Уæдта ма уой дæр зæгъуйнаг ан æма, баруагæс уи уæд, уæхæн дзæгъæлдзурдгæнгутæн æнадæ айдагъд дигорон æвзаг нæй, фал ирон æвзаг дæр сæ гъудий уоййасæбæл нæй – уонæн сæ бæлдæ æй иннæ адæми аци фарстай ристадæ ралхъев-ралхъев кæнгæй сæхе есестæййаг искæнун. Æма е ба æведауцæ нæ, фал тæрегъæддаг æй…

Æвæдзи син нæй зундгонд нæ фидтæлти фæдзæхст: ци гъуддаг нæ зонай, уоми дæхе ма тъунсæ, лæдæрд дин ци нæ уа, уой фæдбæл ма дзорæ, уомæн æма дæ дзубандитæ уодзæнæнцæ сæргъæн æма дæхе ходуйнаг кæндзæнæ. Куд уæмæ кæсуй, накæ кæнун ка нæ зонуй, е æхе донмæ ку гæлдза, уæд уой миуæ куд исхонун æнгъезуй? Хецмæрездзийнадæ? Гъо, фал растдæр уодзæнæй – æдулидзийнадæ.

Уомæ гæсгæ ба уой зæгъуйнаг ан, æма дигорон æвзаги нихмæ дзорун дæр æй æдулидзийнадæ. Уæдта лæдæргæ адæймаг уой æхецæн неци хузи исаккаг кæндзæнæй. Уомæн æма бæлвурдæй-бæлвурддæр æй: дигорон æвзаг цардгъон адтæй недзамантæй нуриуæнгæ, цардгъон æй нур дæр, федарæй уæ æууæндун кæнæн, исонибони дæр цардгъон ке уодзæнæй, уобæл. Æностæмæ цардгъон уодзæнæнцæ дигорон литературæ æма аййевадæ дæр.

Уой балæдæрунгъон, кенæ ба æ балæдæрун фæндгæ дæр ке нæ кæнуй, етæ ба алли дан-дунтæ имисунцæ. Зæгъæн, еу цалдæр анзей размæ нæ республики уæди Хецауади сæрдари хуæдæййевæгæн дзиллон хабархæссæг фæрæзнити минæвæртти хæццæ ци фембæлд адтæй, уоми ку райгъусидæ уæхæн загъд, гъома, Цæгат Иристони нæ мæддæлон æвзагбæл уагъд цæуй айдагъдæр еунæг газет – «Рæстдзинад»; æма, дан, зæгъун æнгъезуй, е æй нæ национ хæзна. Æма хецауадон архайæг дæр еци загъди хæццæ исаразийæй: «Æнæмæнгæ, газет «Рæстдзинад» æй нæ национ хæзна…» Аци хабари æнахурдзийнадæ е æй, æма уотитæ ка дзурдта, етæ, гæрр, уой нæ зудтонцæ, æма нæ маддæлон æвзагбæл ма уагъд ке цæуй еума республикон газет – «Дигорæ». Дууæ газети дæр æмбарæ ’нцæ, уомæн æма нæ республики Конституций куд федаргонд æй, уотемæй ирон æма дигорон æвзæгтæ ( диалекттæ хонун сæ, æвæдзи, бустæги раст нæй) нимад цæунцæ паддзахадонтæбæл. Æви кæмæдæрти Конституций фæткитæ нимади нæ ’нцæ?..

Аци æцæгдзийнадæ, æвæдзи, лæдæрунцæ æ нихмæ дзоргутæ сæхуæдтæ дæр, уомæ гæсгæ ба си сæ дзæнгæдати фарсхуæцæнæн неке некæдма ракодта нæ номдзуд ахургæндтæ æма дзурддзæугæ адæймæгути гъудити кой. Мах ба, цæмæй дигорон æвзаги нихмæ хæрайнæгти  æдзæсгон миутæ раргом кæнæн, уой туххæй æрхæсдзинан цалдæр дæнци:

 

«КОМКОММÆ МАЛИЙ-ФУРТ КÆРÆЙ-КÆРОНМÆ РАРГОМ КОДТА ДИГОРОН ÆВЗАГИ АЛÆМÆТДЗИЙНАДÆ…»

 

Васо АБАЕВ (1901-2001), академик:

 

Говоря о роли музыки и музыкантов в романтической поэзии Малиева, не могу не сказать о музыкальности самих стихов поэта. Она – уникальна в дигорской поэзии. Именно Малиев, и только он, сумел раскрыть и показать во всей полноте, какие красоты ритма, напевности, свободного и плавного течения таит в себе дигорская речь.

Вот несколько наудачу взятых отрывков.

Ци кæнуй, цума, ме ’лхуйнæ,

Ку нæбал зелуй дзæбæх?

Мæ цæститæбæл гъазунцæ

Сау нимæт æма сау бæх.

                              (Æлхуйнæ)

Или:

Нæй Дзулей зæрдæ æнцойнæ,

Йе æ фагæ нæ хуссуй, —

Æд æхсæвæ æд-æ-бонæ

И мæсугæй фæлгæсуй.

                                    (Дзуле)

Или:

Куд ниххаудтæй мард и донмæ,

Уой æстъалутæ уидтонцæ…

Уой цæхъалтæ кæрæдземæн

Десæ-дзорæ фæккодтонцæ…

                           (Дзандзирахъ)

Или:

Сах не ’ркалдзæнæй хебари

Кедæр кизгæ цæстисуг, —

Дæ фæсмæрдæ номи кадæн

Гъæу не ’сдасдзæнæй мæсуг.

                                  (Гудзуна)

Или:

И фарни тунæ

 Æрфелауидæ, —

Уарзондзийнадæ

Æрфедар уидæ.

                           (Тæходуй, æна…)

Вслушайтесь в эти стихи. Раньше чем доходит до сознания их смысл, они уже покоряют своим чарующим ритмом и звучанием. Когда читаешь такие стихи, невольно приходят на память слова Белинского, сказанные им о стихе Пушкина:

«Что это за стих! Он нежен, сладостен, мягок, как рокот волны, тягуч и густ, как смола, ярок, как молния, прозрачен и чист, как кристалл…»

*  *  *

Абони дигорон æвзаг æма литератури нихмæ ка дзоруй, етæ номдзуд Абайти Васойæй зундгиндæр кенæ зонагæдæр æнцæ? Баруагæс уи уæд, æгириддæр нæ ’нцæ!.. Уомæн æма етæ сæ сæргъæн дзубандитæй хилкъахæнтæ аразунцæ нæ дзилли медастæу. Беретæ ба си  сæ æведауцæ миути сауæнгæ Къостай рохс номæй æдзæсгонæй пайда кæнунцæ. Сæ еци къæсибадæгдзийнади фæдбæл син еунæг уой зæгъæн, кæд æма æфсæрми кæнунгъон æнцæ, уæд рохсаггаг Къостай тæрегъæди ма цæуæнтæ, уой бæсти сæ зæрдæбæл бадарæнтæ æма æнхæст кæнæнтæ уомæн æ фæдзæхст: «Ме ’фсымæртæ, кæрæдзи уарзгæйæ цæрут!..»

Мах ба идарддæр дæр ма æрхæсдзинан дæнцитæ.

 

«ХУДУГ ДÆ КОДТОНЦÆ – РАЙГУРИСÆ БАБÆЙ НÆУÆГÆЙ!..»

 

ХЪОДЗАТЫ Æхсар (1937–2021), Цæгат Ирыстоны адæмон поэт

 

Дыууæ ныхасы дыгурон æвзаджы тыххæй. Мæнмæ гæсгæ йын ирон æвзагимæ æмхуызон бартæ раттын хъæуы, афон у æнæсæрфат дискусситæн кæрон скæнынæн. Дæ нацийы арфдæр, фидардæр уидæгтæй  иу барæй лыг кæн – уымæй æдылыдæр ми ма цы уа! Дыгуримæ иу туг, иу стæг стæм. Гъемæ бинонтæй искæцыйæн йæ дзыхыл цъутта куы æвæрай, дæлдзиныг æй куы кæнай, уæд бинонтæн æнгом уæвæн и? Искæцы дзырды истори нæ раиртасын куы фæфæнды, уæд ын йæ уидаг дыгурон æвзаджы куы агурæм æмæ йын йæ апмæ уый фæрцы куы баххæссæм, уæд цæмæн æвæрæм цæлхдуртæ нæхицæн? Уæдæ ныууадзæм дыгуры «сæ адыл» (Къостайы ныхас)! Уадз æмæ иримæ иумæ æмсæр-æмдыхæй аразой сæ цард!

Телеуынынады æмæ радиойы программæтæм уæлæмхасæн фæйнæ сахаты æрдæджы куы бафтауæм (дыгурон æвзагæн), уæд ныл уымæй дæр ницы æрцæудзæни, хъæздыгдæр цы фæуæм, æндæр.

Нæ маддæлон æвзаги ирисхъæбæл, уомæн æ дууæ къабазей æмбарæдзийнади туххæй дзоргæй,  Хъодзати Æхсар дæнцæн ахид æрхæссидæ, «Дигорон æвзаг», зæгъгæ, ци æмдзæвгæ ниффинста, уой. Бакæсайтæ ’й, цæйбæрцæбæл зундгин гъудитæ си райгъустæй:

Сæууон æртæхы сатæг рухсæй дæу

ысфæлдыстæуыд, сæнтыстæ нæ уарзтæй.

Дæ дзырдтæ мын – дзындзытæ ’мæ æргъæу,

куыд буц вæййын сæ тæмæнтæ, сæ хъазтæй.

Мæ ныфсы уидаг, Уазайау мын лæуу

æнæцудгæ! Тъымы-тъыматы цъастæй

дæ фарн сыгъдæгæй абонмæ æрхастай.

Куынæ уай ды – мæнæн цæргæйæ нæу.

 

Хуыдуг дæ кодтой – райгуырдтæ-иу ногæй.

Дæу бахызта тыхгæнджыты æрдонгæй

Нæртон Нана, йæ бадæн уæд дзæнæт.

 

Дæ хурвæлыст æрвон зæлтæ куы хъусон,

уыдзынæн уæд Ирæф-донау æнусон,

уыдзæн цæлæт, нæ уыдзæни мæлæт!

 

Æнæмæнгæ ма зæгъун гъæуй уой дæр, æма Хъодзати Æхсармæ бæрзонд цæстиварди адтæй дигорон аййевадон литературæ, кадæ-радæй цитгийнаг ин адтæнцæ куд æ бундорæвæрæг, уотæ е ’мдогон дигорон финсгутæ дæр. Мæнæ, зæгъæн, куд финста Малити Геуæргий туххæй: «Бирæ сфæлдыстадон бынтæ нæ баззад Геуæргийæн – йæ фыстытæй ма нæм ’рхæццæ, йе ’рцахсыны размæ джиппы уагъд чи ’рцыд, æрмæстдæр уыдон. Уыцы уацмысты гуырæнтæ сты йæ иубæстон адæмы удысконд, зондахаст, се ’рвылбоны фыдæбон, сæ цинтæ, сæ ристæ, сæ бæллицтæ. Уымæ гæсгæ сæ адæм дæр сæ зæрдæмæ айстой арф, зыдтой сæ æнæ чиныгмæ кæсгæй. Поэты къухы æфтыди дуне, æхсæнад, æрдз æмæ удгоймаджы ’хсæн вазыгджын ахастытæ ирдæй æвдисын.Сæ хъуыдыты æмæ æнкъарæнты тых, сæ музыкалон нывæст æма сæрибар улæфтæй Геуæргийы æмдзæвгæты æмæ кадджыты хуыздæртæ кад скæниккой цавæрфæнды номдзыд литературæйæн дæр («Зар», «Цъифæ рæстæги», «Гурусхæ», «Дзирасгæ», «Дзандзирахъ» æмæ æндæртæ).

 

«ДЫГУРОН ÆВЗАГ КÆЙ ИС, УУЫЛ ХЪУАМÆ ЦИН КÆНÆМ!..»

 

ДЗАСОХТЫ Музафер, Цæгат Ирыстоны адæмон поэт

 Рæгъмæ цы нæ рахæсдзыстæм, ахæм нæй. Дыууæ Ирыстоны ис, дыууæ диныл хæст стæм, дыууæ ’взагыл дзурæм. Ирыстонтæ æмæ динты кой æндæр ран æндæр уавæрты кæндзыстæм, фæлæ æз цалдæр ныхасы зæгъынмæ хъавын не ’взæгты тыххæй. О, дзурæм дыууæ ’взагыл æмæ цæмæй æвзæр у? Цæуылнæ хъуамæ дзурæм дыууæ ’взагыл, кæд Хуыцауы афтæ бафæндыд, уæд? Нæ адæмы æвзаджы рагондæр хуыз цардæгас кæй у æмæ ирон æвзагимæ æмцыд кæй кæны, уый кæй бахъыгдардта?

Ирæттæй-ма исчи йæхи дыгуроны бынаты авæрæд æмæ-ма йын ирæттæй исчи афтæ зæгъæд, мах иууылдæр иу адæм куы стæм, уæд цæмæн хъæуы дыгурон театр, дыгурон газет æмæ афтæ дарддæр, кæддæра йæ зæрдæмæ фæцæуид? Нæ фæцæуид. Уæдæ зæрдæмæ чи нæ цæуы, уыцы хъуыддаг кæнын дæр нæ хъæуы.

Мæнæн иу адæймагæй тынг æхсызгон у, дыгурон æвзаг æрдæгфæндагыл кæй нæ баззад æмæ æнусты сæрты махмæ кæй æрхæццæ, уый.

Не ’взаджы рагондæр хуыз зындзинæдтыл кæй фæуæлахиз, уый руаджы нæ ивгъуыдæй бирæ сусæгдзинæдтæ раиртасæн ис. Уый иттæг арф æмæ уырнинагæй равдыстой ирон æвзаг æмæ истори иртасджытæ, уæлдайдæр та Всеволод Миллер æмæ Абайты Васо.

Цæмæй, дыгурон æвзаг кæй ис, ууыл цин кæнæм, уый тыххæй æрхæссæн ис бирæ æвдисæнтæ… Уæдæ афтæ: дыууæ ’взаджы нæм кæй ис, уымæй тæрсын нæ хъæуы. Тæрсын хъæуы, иу æвзаг дæр нын куынæуал уа, уымæй. Уымæн æмæ уымæй æцæг тæссаг у.

Дзасохти Музафери аци новеллæ исистан æ документалон уацау «Мæйты дæргъæн азтæ»-й. Мухургонд æрцудæй журнал «Мах дуг»-и 2010 анзи (№№8-9). Нæ маддæлон æвзаги ирисхъи туххæй нæ абони дзубандимæ гæсгæ ма си еума новеллæ уин уæ зæрдæбæл æрлæуун кæнæн.

«Цин æмæ маст æфсымæртæ сты. Хорз, æвзæр, фыд æмæ кард дæр… Ацы ранымад дарддæр ахæццæ кæнæн ис…

Мæ къах рысти, æмæ мæ мæ зонгæ афарста:

– Дæ къах куыд у?

– Куыд уыди, афтæ: хуыздæр нæ фæци, фыддæр дæр.

Хорз æмæ æвзæр ам дæр баиу сты, æфсымæртæ кæй сты, уый ма ноджыдæр иу хатт рабæрæг. Хорз уый у, æмæ мæ къахы рыст кæй нæ фæтынгдæр, æвзæр та – йæ рыст кæй нæ фæкъаддæр».

 

«ХУАРЗÆН Æ ФÆСТЕ ИСЛÆУУÆ ÆМА ДÆ ФÆУУИНДЗÆНÆНЦÆ, ЛÆГЪУЗÆН – Æ РАЗÆЙ, УÆДДÆР ДÆ НÆ ФÆУУИНДЗÆНÆНЦÆ…

Уотæ уæмæ нæ кæсуй, цума абони нæ маддæлон æвзаги ирисхъæбæл æнæуойдæр нæ зæрдитæ ке ресунцæ, е кæмæдæрти фагæ нæ кæсуй æма цидæр æнæбунати ардауæнтæй нин нæ рист æзгелунцæ, хиц-хиц нæ кæнунцæ. Уой бæсти рæстуодæй  ку архайиуонцæ нæ маддæлон æвзаги нуриккон уавæр фæззæрдæмæдзæугæдæр кæнунбæл. Кæд уоййасæбæл лæгигъæдгун æнцæ, уæд уой бæлвурд гъуддæгутæй ку бавдесиуонцæ, зеууонæй ку бавналиуонцæ, нæ маддæлон æвзаги цæрæнбонæн хуарзæй ка фæппайда уодзæнæй, уæхæн мадзæлттæ аразуни фæдбæл хъæппæресдзийнадæй ку æскъуæлхиуонцæ.

Дигорон æвзаги абони уавæр цæмæй рæвдзæдæр кæна æма æ исонибон зæрдæмæдзæугæдæр уа, е, фиццаги-фиццагидæр, нæхецæй аразгæ ’й.

Уой фæдбæл ма æримисдзинан Хъодзати Æхсари еума нистауæн: «Адæймаг йæхæдæг йæхицæн аргъ куы нæ кæна, уæд æй иннæтæ æппындæр ницæуыл нымайынц æма фæстагмæ джидзæггаг свæййы, хъазæнхъул дзы рауайы. Уый канд хицæн адæймæгтæмæ нæ хауы, фæлæ æнæхъæн адæмтæм дæр: ацы стыр æмæ змæст дунейы хи бахъахъхъæныныл удуæлдай тох хъæуы, æмæ уый кæй нæ фæнды, уыцы адæм иннæтæн свæййынц цагъартæ æмæ амæддæгтæ. Цагъарты та никуы ничи уарзта…»

Хуарз æма ма нæмæ ес рæстзæрдæ адæймæгутæ, кæцитæ нæ адæми уодварни хæзнатæбæл æновуд æнцæ, сæ багъæуай кæнунбæл сæ гæнæнтæ æма равгитæмæ гæсгæ зæрдиагæй архайунцæ. Етæ сæхе харзæй рафинсунцæ газет дæр æма журнал дæр сæ гъæубæсти цæргутæй беретæн, сæ хеуæнттæн, пенсиесгутæн… Уони туххæй сæрмагондæй радзоруйнаг ан нæ газети номертæй еуеми.

Нур ба уой зæгъуйнаг ан, æма бæргæ, уони ку бафæнзиуонцæ нæ дзиллæ æмхузонæй. Уæд уæхæн еузæрдиуондзийнади хуæрзагадæ е уодзæнæй, æма нæ маддæлон æвзаги нихмæ дзоргутæ дæр кæдимайди балæдæриуонцæ сæ миути нецæййагдзийнадæ æма банцайиуонцæ.

Исаразуйнæгтæ ба берæ ’нцæ, æма сæ сæйрагдæртæй еу æй, цæмæй нæ дигорон æвзаг багъæуай кæнуни æма идарддæри баргъондæрæй райрæзти нисанеуæгæй арæзт ка ’рцудæй, еци еугурреспубликон журнал «Ирæф» æма газет «Дигорæ»-йи фарс æнгомдæрæй æма гъуддагондæрæй æрбалæуун. Дигорондзийнадæ рæстуодæй табуйаг кæмæн æй, етæ гъæуама сæхецæн æнæмæнгæ æнхæст кæнуйнагбæл нимайуонцæ, уони рафинсуни æма кæсуни ихæс, цæмæй исуонцæ æнцæгæй еугурадæмон.

 

ТИКИС КÆМИ НÆ ФÆУУЙ, УОМИ МИСТИТÆ ХÆККÆЛТИ ГЪАЗУНЦÆ…

Нæ маддæлон æвзаги (æ дууæ къабазей – дигорон æма ирон æвзæгти) сæрбæлтау дзоргутæй комкоммæ бæлвурд гъуддæгутæ аразунмæ ке нæ евдæлуй, фал уотид радзубандитæй æ «æновуддзийнадæ» ка евгъуйун кæнуй, уонæн ракæнуйнаг ан еу цæстиахедгæ цауи кой.

Цæветтонгæ, бийнонти гъуддаг бакæнуни сæ тæккæ кари ка адтæй, уæхæн ахургонд лæхъуæнти къуар байеу æнцæ æма гъæйтт-гъæйттæй исхуæстæнцæ нæ адæми ирисхъи фæдбæл дзубандитæ кæнунбæл, æз хуæздæр зæгъонæй буцæутæ кæнунцæ цидæр уæлвонг «национ сæйраг гъудидзийнæдти» фæдбæл, нæ си феронх æй, нæ адæми бæрцæ  минкъийæй-минкъийдæр ке кæнуй, еци сагъæссаг фарста. Еци рæстæги сæ рази фæцæй еу рæстæмбес кари лæг, æригъуста син сæ дзубандитæмæ. Цæмæйдæрти сæ хæццæ арази адтæй, фал æй ку базудта, сæ еуемæн дæр си уосæ нæма ес æма уотемæй зæронд кæнунцæ, уæд син тингунæй бауайдзæф кодта:

– Уæ нецæййаг дзæнгæдатæ ниууадзетæ, ахургонд адæм ку айтæ, уæд дзубандитæй гъуддаг нæ ирæзуй, уой нæ зонетæ? Алкедæр  уи уосæ ракорæд, тæккæ минкъийдæр æртæ сувæллони рауадзæд æма сæ Иристони аккаг багъомбæл кæнæд!

Аци таурæхъмæ гæсгæ мах дæр нæ маддæлон æвзаги «сæрбæл дзоргутæн» фæндуй зæгъун: «Уæ дзæнгæдати бæсти равдесетæ лæгдзийнадæ æма бæлвурд гъуддæгутæй нæ маддæлон æвзаги сæрбæлтау хуарздзийнадæ аразетæ!.. Уæ рæстæг нецæййаг дзубандитæбæл ма харз кæнетæ, фал уи алкедæр байевдæлæд æма байархайæд, цæмæй уæ  алке муггаг дæр фулдæр рафинса нæ национ мухури фæрæзнитæ!..»

Аци лæги уайдзæф, кæд нæ адæми гъæздуггадæй еуей – æ бæрци фæдбæл адтæй, уæд æ гъудийæй зæгъун æнгъезуй нæ маддæлон æвзаги туххæй дæр, уомæн æма е дæр нин æй нæ табуйаг гъæздуггадæ. Æма ’й нур багъæуай кæнунгъон ку нæ исуæн, уæд, баруагæс уи уæд, нæ исонибон æдзæллаг рауайдзæнæй. Уæдта, уомæй ба нæ тæрсæн, æма, куд алцæмæй æнхæст адæмихатт, уотæ нин аккаг исонибон уогæ ба уодзæнæй?..

 

«ДИССАГ У, УÆДÆ ЦИУ?..»

ЦÆГÆРАТИ Максим (1916-1990), Цæгат Иристони адæмон финсæг

Горæты кæройнаг уынгтæй иу. Бон-изæрмæ дзы машинæтæ дыууæрдæм кæнынц. Сахуыр сыл сты. Хъуыдыгæнæг дæр сæ нæй. Суанг ма сыл куыйтæ дæр нал рæйынц.

Сихæрттыл тигъæй æрбазынд цавæрдæр бæхуæрдон. Уæрдоны гуыффæйы – æнæдаст зæронд лæг. Йе уæнгтæ хурмæ æрлæмæгъ сты. Бæхы йæхи бар ауагъта. Хъæбæр фæндагыл къæрцц-къæрцц кæнынц бæхы цæфхæдтæ. Æвæццæгæн, сæфтджытæм хорз фидаргонд не сты.

Кæройнаг хæдзæрттæй иуы æрдæггом кулдуарæй йæ былтæ сдæргæ уынгмæ рахызти æрдæгæлвыд хъуынджынсæр къæбыла. Бæхуæрдонмæ æдзынæг ныккаст, стæй йæ бынатæй уыциу агайд фæкодта. Уынг куыдзæй айдзаг. Бæстæ рæйд, лæбурд сси.

Бæх сæм ницы йæ хъус æрдардта. Арæх ыл рæйынц. Канд ацы уынджы нæ – горæты иннæ уынгты дæр. Хъуыды дæр нал кæны рæйджыты. Цæуы. Кæм цапуал цыдæй, кæм та сабыр, йæ къахдзæфтæм хъусгæйæ. Рæйæнт. Уый йæ хъуыддаг зоны: уæрдон ыл ласинаг у æмæ йæ ласы. Æд зæронд хицау. Уынджы сæ нæ ныууадздзæн, сæ бынатыл сæ сæмбæлын кæндзæн.

Цæуыл сæрра стут сымах та, сыхы куыйтæ? Кæуыл уæ пырх калут? Цинтæ йыл хъуамæ кæнат. Æгайтма уæ уынгмæ æрбафтыд. Хъусут ма йын йæ уæззау цæфхæдты къæрцц-къæрцмæ. Куыд хорз сæ нымайы. Куыд хорз ыл фидауынц. Стæй куыд сæрбæрзондæй цæуы, уый та? Йæ хъуын хурмæ тæмæнтæ калы. Уынг сфидауын кодта. Сымах та … Диссаг уæм кæсы?

Диссаг у, уæдæ циу?

 

ТАЛИНГÆМÆ СÆДÆ НАДИ ЕС, РОХСМÆ БА – ЕУНÆГ…

Цæгæрати Максими аци радзурд «Уазæг» уомæн æримистан, цæмæй, дигорон æвзаги нихмæ хæрайнагæй ка архайуй, етæ кæдимайди балæдæриуонцæ, сæ «рæйунтæй» ке неци рауайдзæнæй, дигорон æвзаг ба недзамантæй абони уæнгæ табуйагæй ке цудæй æма ма берæ æности дæргъи дæр æндиудæй ке цæудзæнæй, уой. Уæдта ма уой дæр зæгъæн, æма дигорон æвзаг нæ фидиуæзæги иуазæг нæй, фал æнхæстбаргин хæдзайрон. Æма кадæртæ цийфæнди усхъæзæй ку фæййархайуонцæ, уæддæр æй неке некæд исæцæгæлон кæндзæнæй.

Уой дæр ма зæгъуйнаг ан, æма ирон лæг Цæгæрати Максимæн дæр дигорон æвзаг уæлдай цитгийнаг адтæй, зæрдиагæй агъаз кодта, дигорон фæсевæдæй финсæги ирисхъæ ка равзурста, уонæн.

Берæ æндæр зæгъуйнæгтæ ма нæмæ ес æма уони туххæй нæ гъудитæ зæгъунæн идарддæр дæр амал кæндзинан равгитæ. Уæхæн дзубандий æнæмæнгæ гъæуй, цæмæй нæ еугур дæр балæдæрæн уой, æма нæ нури æзнæт рæстæгути фидбилизтæй ервæзт уодзинан, нæ номдзуд хестæрти ку фæнзæ сæ курухондзийнадæй, уони зундамонæг фæдзæхститæ зæрдæмæ райсгæй, еумæйагæй æмзунд-æмвæндæй ку архайæн, нæ маддæлон æвзаги дууæ къабази дæр нин хецон æма зæрдтагон куд уонцæ, уобæл.

Уой фæдбæл еу гъуддаги туххæй зæгъуйнаг дæн. Кæддæр  ми газет «Рæстдзинад»-и редакци ракурдтонцæ, цæмæй  нæ маддæлон æвзаги абони уавæр æма исонибони туххæй зæгъон мæ гъудитæ. Аци фарстай фæдбæл радзорæ-бадзоритæмæ уоййасæбæл тулаваст нæ дæн – уотæ гъуди кæнун æма уотид дзубандити бæсти бæлвурд гъуддагæй архайун гъæуй, цæмæй нæ маддæлон æвзаг зæрдæмæдзæугæ цардгъон уа. Фал уæддæр исарази дæн. Æма мæ гъудитæ ба ниффинстон иронау. Цæмæн, уой туххæй ба загътон: «Абон æз, дыгурон газеты сæйраг редактор, мæ зæгъинæгтæ фыссын иронау. Уый дæр уымæн, æмæ нæ мадæлон æвзаджы кæцыдæр къабазыл чи не ’рвæссы æма йæ ныхмæ чи дзуры, уыдоны фыддæрадæн – уадз æмæ йæ зоной, мæнæн нæ мадæлон æвзаджы дыууæ хуызы дæр сты хион æмæ зæрдтагон, мæхицæн æй стыр амондыл нымайын, сæ дыууæйыл æмбæрцæй дзурын дæр, фыссын дæр æмæ кæсын дæр мæ бон кæй у, уый.

Уæдæ мæм хæлæг кæнут, нæ адæмон æвзаджы «сыгъдæгдзинадыл» къæркъæргæнджытæ!..»

 

СОР ДЗУБАНДИ ХУМÆ НÆ КÆНУЙ, ХУАСÆ НÆ КÆРДУЙ…

Нæ зонун, мæ аци загъд мин фегъустонцæ æма ’й цæмæ гæсгæ загътон, уой балæдæрдтæнцæ. Фал ма уой зæгъуйнаг дæн, æма нæ газети ахид мухур кæнæн ирон æвзагбæл æрмæгутæ, уæлдайдæр ба ирон финсгути туххæй уацтæ æма сæ уадзимистæ. Мæнæ нæ абониккон номери дæр мухур кæнæн, нæ искурдиадæгин æдзард поэт Хозити Яковæн æ уарзон Кировигъæуи астæуккаг скъолайæн æ ном лæвæрд ке ’рцудæй, уой фæдбæл еци ахургæнæндони арæзт кадгин мадзали туххæй æрмæг (3-аг фарсбæл). Зæгъун ма гъæуй уой дæр, æма нæ дигорон финсгутæй беретæ ке финсунцæ уадзимистæ ирон æвзагбæл.

Аци фæткæ нимайæн раст æма арфиагбæл, нæ адæми хелæдæрундзийнадæ æма баргъондзийнадæн пайдахæссæгбæл. Мадта нæ уæд цæмæннæ бафæнзунцæ сæхе Иристони хуæрзагади сæрбæлтау тохгæнгутæ сæхе ка хонуй, уотемæй ба усхъæзæй ка дзоруй дигорон æвзаги нихмæ, æцæгæлон ка кæнуй æма нæ цардарæзтæй райеуварс унмæ ка бæллуй, етæ? Нæ фидтæлтæй нин байзадæй мæнæ ауæхæн загъд: «Фæстæмæкъохтæй конд хæдзарæ тагъд ихæлуй!..» Раст гъе уой хузæн æнцæ, нæ абони цардарæзтæй нин цæрагæнæг кæмæн гъæуама кæнæн, нæ адæми еци уодварнон хæзнадзийнæдтæй кæцидæртæбæл бахъоди кæнунмæ ка гъавуй, еци «фæстæмæкъохти» миутæй дæр.

*  *  *

Нæ абони радзубаний кæронбæттæни  ба нæ дзиллæй корæг ан: мæнæ нуртæккæ нæ маддæлон æвзаги туххæй ци закъонбæл цæуй куст, е цæмæй зæрдæмæдзæугæ æма цардгъон разинна, уой туххæй си еуварс ма уæн æма, уæддæр си ци рауайдзæнæй, зæгъгæ, æвæлмонæй æнгъæлмæ ма кæсæн. Гъæуама бæрнонæй байархайæн еци гъуддаги, нæ зæгъуйнæгтæ балæдæрун кæнæн, еци закъон бацæттæ кæнун кæмæн ихæсгонд æй, уонæмæ. Уомæн æма етæ сæхуæдтæ алцидæр бахинцунгъон исуодзæнæнцæ, уобæл уоййасæбæл зæрдæдарæн нæййес. Мах дæр уой фæдбæл æрмæгутæ мухуркæнуйнаг ан нæ газети идарддæри номерти.

 

САКЪИТИ Эльбрус

 

Дигорон æвзаги алæмæтдзийнадæбæл дзорæг æй, Уæрæсей æма фæсарæйнаг номдзуд финсгути уадзимистæ нæ искурдиадæгин тæлмацгæнгутæ дигорон æвзагбæл хуæрзаййевæй дигоронау ке райгъустæнцæ, е дæр. Уотæ Расул Гамзатови æмдзæвгитæ дæр.

 

ХЪУРРОЙТÆ

Мæнмæ кæсуй хатгай, цума салдæттæ, –

Ка не ’сцудæй тогæйдзаг будуртæй,

Аци зæнхи не ’рхустæнцæ кæддæрти, –

Фал уорс хъурройтæ ’ссæнцæ æмбурдæй.

 

Еци дзамантæй етæ нури уæнгæ

Тæхунцæ ’ма дзорунцæ асæстæй,

Кæд уотæ арæх ’ма æнкъардæй, уомæ гæсгæ,

Мах нигъгъос уæн, уæлæрвтæмæ кæсгæй?

 

Абони, изæрмелтæбæл, хъурройтæ,

Уинун æз, куд тæхунцæ мегъи раст.

Адæм уогæй, будурти ма гъеууотæ

Етæ хаттæнцæ, не ’халгæй сæ баст.

 

Етæ æмраст тæхунцæ сæ даргъ надбæл,

Райгъусуй кедæр нæмттæ сæ хъуртæй,

Кæд уомæ гæсгæ хъурройтæн се ’взаг дæр

Æнгæс даруй авайрагмæ муртæй?

 

Тæхуй, тæхуй фæллад цорк арви мали,

Бони кæрони мегъи æй æ тахт.

Еу мингий цох дæр ес балæн æ хали,

Ка ’й зонуй, ’ма е ба æй мæн бунат!

 

Еу бон растдзæй, – хъурройбалæн æ хæццæ

Гъеуæхæн цъæх тари ранайдзæн æз дæр.

Маргъæй дзордзæн уæлæрвтæй сумах нæмттæ, –

Ке уи ниууагътон зæнхæбæл кæддæр.

Скъодтати Эльбруси тæлмац

 

МАДДÆЛОН ÆВЗАГ

 

Фун алкæддæр лæги æфтауй десбæл.

Æз фæууидтон фун: мæ мæлæт мæмæ æрцудæй.

Мæ уод æз истон еу тæвдæ бони æмбесбæл

Дæгестани, нæмуг мæ реуи адтæй.

 

Хæлхæлæй уадæй хуæнхаг сауæдонæ мæ цорти.

Нæ гъудтæн неке, феронх кодтонцæ мæн…

Хуссун æнцад мæ райгурæн зæнхи дортæбæл

Æма – рæхги мæ мард сикъити уодзæнæй.

 

Цума мæлун æма мин неке зонуй

Ме ’сæвди хабар, – нæбал игъусуй мæ гъæр,

Æрмæст ниууасунцæ цæргæстæ бæрзондæй

Æма ниннæтунцæ хъуазтæ ба кæмидæр.

 

Æма кæуæг мæнбæл нæ зиннуй абони,

Æригонæй æдзард ке фæдтæн æз, –

Нæдæр мæ мадæ, нæдæр хæлар, нæ – уарзон,

Нæййес, нæййе, не ’гъусуй гъарæнги гъæлæс.

 

Гъе уотæ мардтæн, цардæй кодтон хецæн.

Æваст дин игъосун: Адæм мæмæ æмвахс

Æрбацæунцæ æма кæунцæ сæхецæн

Раст ме ’взагбæл – авайрагау, – дзубанди.

 

Ку игъустон дзорун маддæлон æвзагбæл,

Уæд кодтон æз æгас, уолæфгæ – фагæ.

Уæд балæдæрдтæн: мæ хуасæгæнæг æй рагæй…

Ка? Дæсни? Дохтур? – маддæлон æвзаг!

 

Ес уæхæнттæ, сæ нези хай син райсуй

Кедæр æвзаг, – ду уонæй нæ дæ.

Æма кæд ме ’взаг фесæфдзæй исон,

Уæд абони æз мæлæтмæ дæн цæттæ.

 

МÆРЗОЙТИ Сергейи тæлмац