ТАУАСИТИ Сослæнбег

Тауасити Дафай фурт Сослæнбеги цардвæндаги хабæрттæ цæмæдесаг æнцæ, уомæй æма, еуемæй, исфæлдистади ирдæй-ирддæрæй разиндтæнцæ, нæ фидибæстон аййевадæ цитгин кæмæй адтæй, еци алæмæтдзийнæдтæ, иннемæй ба, æ уодиконди медæгæ байеу æнцæ зингæ хузæгæнæг æма тохгæнæг адæймаги лæгигъæдтæ.

Æ царди фæстаг бæнтти уæнгæ дæр е нæ раййивта æ цæстингас аййевадæмæ, хуæст адтæй еу гъудибæл, багъæуаги реуæмдухæ тохи бацæуидæ æ нисан байергъæв кæнуни сæрбæл. Куд рæстзæрдæ æма æргомдзурд адæймаг, уотæ æхемæ æ еци менеугутæй æлваста адæми, е ’мгъудигæнгути. Фал еци-еу рæстæг хатгай Сослæнбег фестидæ æнæхатир, æхецæй раидард кæнидæ, цардмæ дæр æма исфæлдистадæмæ дæр кудфæндий цæстæй ка кæсидæ, уæхæн адæймæгути.

Уоййасæбæл хъазауатон уогæй, Тауасий-фурт кедæрти хузæн уæлдай фадуæттæ æма хуарздзийнæдтæ некæд агурдта æ уодæн, æ кустæн, исфæлдистадæй æй ци гъудæй, уомæй æндæр некæд неке нецæбæл бадомдта. Уой хæццæ ба æхе ихæсбæл нимадта иннетæн агъаз кæнун. Уой фæдбæл æрхæсдзæнæн бæлвурд дæнцæ. Хузæгæнгути, уæлдайдæр ба монументалон къабази ка архайуй, уони гъæуй сæрмагонд æрмадзтæ, цæмæй син равгитæ уа æнæгъигæдардæй архайунæн. Æма бæлвурдæй Тауасий-фурти æновуд архайди фæрци Мæскумæ хæстæг рауæни фæззиндтæй исфæлдистадон гъæууат Ново-Абрамцево. Е абони дæр ма цардгъон æй, ес си аййевадон династити исфæлдистадон дачитæ æма æрмадзтæ. Сослæнбегæн æхецæн дæр си адтæй æрмадзæ.

Уæхæн рæдау уодигъæдæ ин адтæй е ’рдзон искондæй, исæхсистæй ин  æ цардæгъдауи фæлварæнтæй – æ ирисхъи намусгин нæдтæбæл рацæугæй ба æнцон нæдтæ дæр некæд байагурдта, кæд ин хатгай уæхæн гæнæнтæ уидæ, уæддæр.

Тауасити Дафай фурт Сослæнбег райгурдæй 1894 анзи Дигоргоми Фæснæли гъæуи, мæгур зæнхкосæги хæдзари. Хæдзари берæ сувæллæнттæ ке адтæй, уомæ гæсгæ бийнонтæ æййафтонцæ гъæуагæ. Куд е ’мбæлттæ, уотæ Сослæнбег дæр, куд гъомбæлгæнгæ цудæй, уотæ æ бон цæйбæрцæ адтæй, уойбæрцæ агъаз кодта æ ниййергутæн хæдзари кустити, ахид цæуидæ фиййау дæр.

Уогæ айдагъ уотид фæллойнæбæл æхцул нæ адтæй Сослæнбег, сауæнгæ æ сабийбонти дæр рабæрæг æй, æцæг æрдзон искурдиадæ имæ ке адтæй, æ зæрдæ ин циуавæрдæр, иннетæ ке нæ лæдæрдтæнцæ, уæхæн гъуддаг ке агайдта, е. Е ’нгарæ биццеутæ æмгулфæй гъазунбæл ку байеудагъ уиуонцæ, уæд си е ба æхе фæххецæн кæнидæ æма гъæдæмæ, уæлвахсмæ исуайгæй, хебари гъæдæрмæгæй амадта аллихузи сирдти æма тæхгæ цъеути хузтæ.

ТАУАСИТИ Сослæнбеги конд монумент Хетæгкати Къостайæн.

Æ царди фæстаг бæнтти уæнгæ дæр Тауасий-фурт нæ феронх æй æ фидиуæзæг, æ сабийдоги ин уоййасæбæл зæрдтагон ка адтæй, еци бунæттæ, æ зæрдæмæ хъæбæр арф райста Иристони алæмæттаг æрдзи дессагдзийнæдтæ, æма уомæн æнæ уотæ уæн дæр нæ адтæй, уомæн æма ами, Дигоргоми, уæдта æнæгъæнæ Иристони алли ком, алли гъæу дæр уолæфтæй æма уолæфуй фидтæлти коми тулфæй. Æностæй байзайæг обæйттæ, бæрзонд арви реумæ хъæртæг къæдзæхтæ æма мæсугтæ гъæуи сæрмæ цидæр æнахур тухæ æма уæлмонц уагътонцæ æригон биццеуи зæрди. Изæрмелти дзæвгарæ усмитæ фæккæсидæ бæрзонд къæдзæхти тегътæмæ æма æ сæнтти æвзурдæнцæ аллихузон сорæттæ. Е си уидта аргъæутти бæгъатæрти, уорсзакъæгин зæрæндти, æстуггин æфсоргъти æд бæхбæлбадгутæ æма уотæ идарддæр.

Уæлдай фулдæр ба Сослæнбег уарзта рагон аргъæуттæ æма таурæхътæ. Фæззигон-зуймон даргъ æхсæвти бийнонтæ фæскуст сæ хæдзари ку æрæмбурд уиуонцæ, уæд сæ фидæ Дафа кæстæртæн райдайидæ хабæрттæ кæнун Нарти гуппурсартæ Сослани, Урузмæги, Батрази, Ацæмæзи æма иннети туххæй. Гъо, е адтæй æцæг поэзи бæгъатæр, тухгин, лæгигъæдгун, рæсугъд æма сæребарæуарзагæ Нарти адæмбæл. Уæлдай зæрдегендæрæй ба син Дафа ракæнидæ таурæхътæ Нарти Сослани æскъуæлхтдзийнæдти туххæй. Дафа æ фуртбæл дæр Сослани ном хумæтæги нæ исæвардта. Æ уолæфт дæр ма æрнидæн кæнгæй, минкъий Сослан лæмбунæг игъуста æ фиди таурæхътæмæ.

ТАУАСИТИ Сослæнбеги конд монумент Салават Юлаевæн.

Сослан æргомзæрдæй æууæндтæй, æцæгæйдæр Нарти адæм ке цардæнцæ, уобæл. Æма си е куд не ’руагæс кодтайдæ!.. Зæгъæн, Мæхчески гъæуи фарсмæ кæддæр иссирдтонцæ устур дор, кæцибæл хузæгонд адтæй къетелæг (лабиринт). Ахургæндтæ куд исбæрæг кодтонцæ, уотемæй еци къетелæг махмæ æрхъæрттæй нæ доги размæ II минæнзтæй. Бунæттон цæргутæ ба ’й нимадтонцæ Сирдони хæдзари бацæуæнтæбæл. Уомæй уæлдай ба ма Мæцути, Стур Дигорæ æма Фæснæли ’рдæмæ над кæми фæссагелæ уй, еци рауæн ес Нарти Сослани обай. Обаййи хурфи адтæй адæймаги устур æстæгдар, кæций нимадтонцæ Нарти Сослани æстæгдарбæл.

Гъе уотемæйти федар кодта Сослæнбеги уодварнон ирæзт. Нæ адæмон исфæлдистадæ, археологон циртдзæвæнтæ, аййевадæ, адæми материалон æма уодварнон культурæ устур пайда фæцæнцæ æригон скульпторæн.

Фæстæдæр Баталпашински гимназий ахур кæнгæй, Тауасий-фурт равдиста æ дессаги æрдзон искурдиади менеугутæ. Еци рæстæги гимназий сæргъи лæудтæй 1905 анзи революцион цаути архайæг Къесати Г.М. Гимназий Къесай-фурт байгон кодта аййевадон студи æма си ахур кодтонцæ уæлдай искурдиадæгиндæр гимназисттæ. Еци студи хъæбæр устур пайда фæцæй Сослæнбегæн, фиццагидæр, уомæй æма ин фадуат фæззиндтæй æ искурдиадæ æнхæстдæрæй равдесунæн, æхебæл косунæн, иннемæй ба базонгæ ’й бæрзонд профессионалон аййевади хæццæ.

Сослæнбеги исфæлдистади райрæзти устур агъаз фæцæй, адæмон скульптор Едзити Сослæнбеги хæццæ ке базонгæ ’й, е дæр.

Æ хæццæ ба базонгæ ’й, Тауасити бийнонтæ Синдзигъæумæ ку ралигъдæнцæ, уæд. Зæрдæмæ алцидæр арф есагæ Сослæнбег устур цæмæдесагæй зонгæ кодта Едзити Сослæнбеги æведуйгæ искурдиади æма æ кусти хæццæ. Тауасий-фурт федарæй исфæндæ кодта, æнæмæнгæ гъæуама исуа скульптор.

Гимнази 1916 анзи каст бæргæ фæцæй, фал æ ахур идарддæр рахъæртун кæнунæн ба ин фадуат нæбал адтæй, паддзахи æфсадмæ ’й ке ракодтонцæ, уомæ гæсгæ. Армавири фиццаг ирон бæхгин полкки рæнгъити службæ кæнгæй, Сослæнбег разæнгардæй архайун райдæдта сосæг революцион къуæртти кусти. Адæми ’хсæн хæлеу кодта паддзахи рæстæги цардиуаги æверхъаудзийнади нихмæ финст гæгъæдитæ, революций нисантæ парахат кодта æфсæддонти ’хсæн.

Сослæнбег 1917 анзи фæстæмæ æрæздахтæй æ райгурæн бæстæмæ æма бацудæй, Цæгат Иристони 1917 анзи октябри «Кермен», зæгъгæ, ци революцион-демократон парти фæззиндтæй, уой рæнгъитæмæ. Иристони фæллойнæгæнæг адæми ’хсæн революцион куст кодта. Е ’мзунд, е ’мтохгæнæг адæми хæццæ Тауасий-фурт дæр карзæй тох кодта бонгинти æма цъолберти нихмæ. Сослæнбег адтæй, граждайнаг тугъди рæстæги Цæгат Кавкази Октябри цитгин революци цæмæй фæууæлахез адтайдæ, уобæл бæгъатæрæй ка тох кодта, еци искурдиадæгиндæр архайгутæй еу.

Рæстæгмæ бал æ исфæлдистадон куст фæууадзгæй, Тауасий-фурт бæгъатæрæй тох кодта фæллойнæгæнæг дзиллити нæуæг цардарæзти знæгтæ инæлар Шкурой æма Серебрякови равзаргæ æфсæддон хæйтти, Бичерахи-фурти контрреволюцион къуæртти нихмæ, уонæй Кæсæг, Пятигорск, иннæ рауæнтæ æма сахартæ исуæгъдæ кæнгæй.

ТАУАСИТИ Сослæнбеги конд хузæ «Фурти райгурд». 1938 анз.

Граждайнаг тугъди фæсте дæр, Сослæнбег кодта агъазиау партион æма æхсæнадон куст. Зæгъæн, 1920 æнзти райдайæни Тауасити Сослæнбег æма Туйгъанти Махарбеги хъæппæресæй Владикавкази байгон æй аййевадон студи.

– Нæ гъуди кæнун, студийæн разамунд ка лæвардта, уой ном æма муггаг, фал еугурей уарзондæр ахургæнæг ба уæди ахурдзаутæн адтæй Сослæнбег, – имиста хузæгæнæг Хасити Раисæ. – Студий адтæй дууæ къласи: хузæ кæнуни æма скульптури. Фиццаг къласи разамонæг адтæй Гейне, дуккагæн ба Тауасити Сослæнбег. Уомæ косунмæ ци фæразондзийнадæ адтæй, е нæ еугурей дæр æфтудта устур деси.

Тауасити Сослæнбег æма Туйгъанти Махарбег 1923 анзи Владикавкази гъæууонхæдзарадон равдисти исаразтонцæ адæмон аййевади æма скульптури хайадæ. Уоми æвдист цудæнцæ Тауасити Сослæнбегæн æхе куститæ дæр. Æ фиццаг куститæй дæр бæрæг адтæй, Сослæнбег æрдзон æрмæгæй изæдон нивтæ ке исаразуй, æ бон си уод бауадзун ке æй, е. Уæхæн искурдиадæ ба фæууй айдагъдæр устур дæснитæмæ. Сæ аййевадон менеугутæй бæрзонд уагæбæл конд ке адтæнцæ Сослæнбеги куститæ, уомæ гæсгæ сæбæл адæм уайтæккæдæр сæ цæстæ æрæвардтонцæ. Равдисти фæсте Терки облæстон Комитети унаффæмæ гæсгæ, Сослæнбег æрвист æрцудæй Ленингради аййевæдти Академимæ. Æ куститæ бустæги тухгин хуарз æма зæрдæмæдзæугæ ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ ин барæ лæвæрд æрцудæй аййевæдти Академимæ дуккаг къурсмæ бацæунæн. Ами Сослæнбег цалдæр мæйемæ исæнхæст кодта æнæгъæнæ къурси куститæ. (Аци хабар федаргонд æй аййевæдти Академий архивон æрмæгути).

Сослæнбег ахурмæ хъæбæр тулаваст адтæй, æ зонундзийнæдтæ гъæздугдæр кодта, классикон скульптури хуарзæй æма пайдайагæй цидæриддæр адтæй, уонæй. Ахури рæстæги ци скульптурон куститæ исаразта, етæ хъæбæр фæццудæнцæ æ ахургæнгути зæрдæмæ. Æ дипломон куст ба адтæй революцион тохи циртдзæвæни проект. Уой хъæбæр хуарзбæл банимадта нæ бæсти уæди рохсади адæмон комиссар А.В. Луначарский. Е уотæ финста: «Тохæнгарз раййивта косæнгарзæй, куд æцæг революционер æма хузæгæнæг, уотæ…» Аййевæдти Академи каст фæууни фæсте Сослæнбег æрцардæй Мæскуй, фал æ царди фæстаг бонти уæнгæ дæр е æ федар бастдзийнæдтæ нæ фехалдта Иристони цæргути  хæццæ.

ТАУАСИТИ Сослæнбеги конд хузæ «Хуæрзбон».

Академий æ ахургæнæг, зингæ скульптор А.Т. Матвеевæй ци фæлтæрддзийнадæ райста, е ин устур агъаз фæцæй æ идарддæри кусти. Берæ уодварнон æма физикон тухæ ес Тауасий-фурти скульптурон кустити. Зæгъæн, нæ адæмон бæгъатæр Кермени сорæт исаразунмæ фиццагидæр Сослæнбег бавналдта. Тауасий-фурти «Чермен» адæймаги зæрдæмæ арф ниххезуй æ лæгигъæдгун æнгасæй æма цæсгони æвæрдæй. Фиццагидæр е истох кодта æфхуæрд фæллойнæгæнæг адæми сæрбæл, фæууæлахез æй тасдзийнадæбæл æма реуæмдухæй æрлæудтæй е ’фхуæргути нихмæ.

Скульптор нин лæмбунæг æвдесуй Кермени цæсгони мæти æнцъулдтæ, æлваст билтæ, къуппæтæрних, арфгъудигин цæститæ æма æнцъулдтæ æрфгутæ. Фиццаг бакасти уотæ рæсугъд нæ зиннуй Кермени цæсгон, фал имæ лæмбунæг ку ’ркæсай, уæдта си, æнæмæнгæ, æрæстæфдзæнæ устур уодварнон рæсугъддзийнадæ æма тухæ. Кермени сорæт нимад цæуй айдагъ нæ Иристони нæ, фал нæ Цæдеси аййевади устурдæр æнтæститæй еуебæл. Фиццагидæр скульптурæ ’й хузæгæнæг-скульпторæн æхе цæстингас æвдесæг, иннемæй ба Чермени цæсгон æнæгъæнæйдæр уолæфуй революцион цæхæрæй, æртиккагæй ба Сослæнбег байархайдта, е ’снивæнст куст цæмæй алли адæймагæн дæр лæдæрд уа, уобæл. «Æнæгъæнæ дуйнеуон идейитæ хумæтæг хузи равдесун сæ къохи бафтудæй айдагъдæр еугай, гениалон, устур искурдиадæгин адæймæгутæн. Æма уони æмрæнгъæ федарæй æрæвæрæн ес Тауасити Сослæнбеги дæр», – финста еци кусти туххæй нæ номдзуд хузæгæнæг Туйгъанти Махарбег.

«Чермен»-æй райдæдта скульптор æ бæгъатæрти сорæттæ аразун. Æ дуккаг куст адтæй горельефон композици: «Керменисттæ гъæуай кæнунцæ Дигоргом 1919 анзи». Уоми нин скульптор æвдесуй граждайнаг тугъди уæззау цаутæ, кæцитими автор æхуæдæг дæр адтæй комкоммæ  архайæг. Дигори партизантæ куд бæгъатæрæй тох кодтонцæ уорсгвардионти нихмæ, е æвдист æрцудæй æцæгхузæй, хе цæститæй сæ фæууинуни хузæн. Аййевадон æгъдауæй тухгин уогæй, сæребарæбæл тохгæнгутæ æвдист цæунцæ еци бæрзонд сæрисæфæн къæдзæхтæбæл уотæ æцæгхузæй, æма адæймаги бауæр базир-зир кæнуй, сæ нифсæйдзаг цæсгæнттæмæ син æркæсгæй, уойбæрцæбæл бæгъатæр æма хъазауатдзийнадæ сæмæ ес. 20-аг æнзти скульптори къохи ци исфæлдистадон æнтæститæ бафтудæй, уони ’хсæн сæрмагонд бунат ахæссуй «Хуæнхаг адæймаг», зæгъгæ, е, кæци конд æрцудæй гъæдæй. Еци куст æй эмоционалон æгъдауæй тухгин, æ пластикон исконд æй монументалон, ес ин героикон-романтикон рахаст. Уæхæн менеугутæй æй æ иннæ горельеф «Хуæнхаг адæми тох Советон хецаудзийнадæ æрфедар кæнунбæл» (1934 анз). Уоми нин автор æвдесуй, Иристони фæллойнæгæнæг дзиллæ куд бæгъатæрæй тох кодтонцæ нæуæг царди исарæзтбæл, уой.

ТАУАСИТИ Сослæнбег æма æ цардæмбал Маринæ Федори кизгæ сæ фурт Ростани хæццæ. 1944 анз.

Тохи хъазауат æма фæстохи уæгъдебари куст æвдист æрцудæй, Мæскуй стадион «Электрик»-æн Тауасити Сослæнбег ци композици исаразта уоми дæр. Еци æнзти е архайдта Мæскуй театртæй еуей нæуæг азгъунст исфæлгонц кæнуни конкурси æма исаразта «Октябри уæлахез», зæгъгæ, композици. Куд æ иннæ композицити, уотæ ами дæр Сослæнбег идарддæр хæссуй героикон темæ æндиудæй, нифсгунæй æма разæнгардæй.

Еци-еу рæстæг Тауасий-фурт æнтæстгинæй косуй минкъий пластикæ ке хонунцæ, еци жанри дæр. Мади сорæт, спорти æма Мæскуй метрополитени темитæ адтæнцæ æ кустити сæр еци æнзти. Æма кæд асæй минкъий адтæнцæ еци скульптуритæ, уæддæр нимад цудæнцæ, куд монументалон, уотæ.

Тауасий-фурт æвæллайгæй куста скульптурон дæсниади технологи фенхæстдæр кæнунбæл дæр. Æхуæдæг кодта æма исаразта сæрмагонд косæнгæрзтæ, æма етæ устур агъаз фæцæнцæ, куст цæмæй тагъддæр цудайдæ, уомæн. Агурдта нæуæг æрмæгутæ, сæ менеугутæ æма федардзийнадæ син бæрæг кæнгæй, аразта аллихузон фæлварæнтæ. Æвæллайгæй куста Сослæнбег тугъди рæстæги дæр. «Мастесæг», зæгъгæ, еци кусти Сослæнбег æвдесуй хуæнхаг адæймаги сорæт. Немуцаг лæгмарти нихмæ кæронмæ тох кæнунмæ цæттæдзийнадæ, маст райсунмæ разæнгарддзийнадæ æма æнæтæрсон каст, етæ ’нцæ скульптури сæйрагдæр менеугутæ.

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Башкирий эвакуаций уогæй, косун райдæдта башкираг адæми легендарон бæгъатæр, Пугачеви æзмæлди рæстæг æ адæми ка исразæнгард кодта се ’фхуæргути нихмæ тохмæ, еци Салават Юлаеви сорæт исфæлгонц кæнунбæл.

Æнæгъæнæ инсæй анзей бæрцæ ибæл фæккуста Сослæнбег. Æма æ куст фæррæстмæ ’й. Уфай сахари цæугæдони билæбæл æфсæн бæхбæл бадуй Салават Юлаев, цума æ саргъæй фестадæй æма нуртæккæ нигъгъæр кæндзæнæй æ уарзон адæммæ, рæстади сæрбæлтау тохмæ сæ фæрразæнгард кæндзæнæй, уой хузæн зиннуй. Сахарæй цалдæр километри идарддæр дæр зиннуй Салавати сорæт. Салават Юлаеви циртдзæвæн ке исаразта, уой туххæй Сослæнбегæн 1967 анзи лæвæрд æрцудæй аййевæдти Академий сугъзæрийнæ майдан, 1970 анзи ба ин еци кустбæл исаккаг кодтонцæ ССР Цæдеси Паддзахадон преми, куд советон аййевади устурдæр æнтæститæй еу, уотæ.

ТАУАСИТИ Сослæнбег (рахесæрдигæй) Хорискæсæни адæмти съезди делегат. 1921 анз.

Тауасий-фурти хуæздæр скульптуритæй еу æй, нæ номдзуд бæгъатæр, æфсади инæлар Плити Иссæн ци бюст исаразта æма Дзæуæгигъæуи гъæууонхæдзарадон институти (нури Хуæнхон паддзахадон аграрон университети) хуæдразмæ æвæрд ка ’рцудæй, е дæр. Арæзт æрцудæй 1952 анзи.Тауасий-фурти къохи бафтудæй Плити Исси сорæт, æцæгæйдæр царди куд адтæй еци разагъди адæймаг æма тугъдон бæгъатæр, уæхæнæй æй равдесун. Искурдиадæгин тугъдон разамонæг, æндиуд æма нифсхаст бæгъатæри цæстингаси еци-еу рæстæг иссерæн ес хæлардзийнадæ адæймаги менеугутæ дæр.

Фæстугъд ци куститæ исаразта Тауасий-фурт, уони ’хсæн ма бæрæг даруй, архитектор Гайнутдинови хæццæ Хетæгкати Къостайæн ци циртдзæвæн исаразта, е. Циртдзæвæн æвæрд æрцудæй 1954 анзи Ирон театри хуæдразмæ. Куд ССР Цæдеси адæмти националон культури архайгути сорæтти хуæздæртæй еу, – уæхæн аргъ ин искодтонцæ æнæгъæнæ бæсти адæмтæ дæр. Къоста национ дарæси уогæй, æ еу къохæй хуæцуй къохфинстбæл. Сабур, арфгъудигин, сæрустурæй кæсуй размæ æ уарзон Иристонмæ. Æ цæстингаси тухуорæд хъаурæ æма сæрбæрзонддзийнадæ.

Æ иннæ монументалон кустити ’хсæн ма уæлдай ахсгиагдæр æнцæ номдзуд æфсæддон æма паддзахадон архайæг Михаил Фрунзейæн ци циртдзæвæнтæ аразуйнаг адтæй сахартæ Мæскуй æма Фрунзей исæвæрунæн, етæ.

Гъулæггагæн, еци куститæ кæронмæ арæзт нæбал æрцудæнцæ.

Берæ исфæлдистадон фæндитæ ма адтæй Тауасий-фуртмæ, фал æ къохи нæбал бафтудæнцæ, æнæхатир мæлæт æй ратудта, зæрдтагонæй ци адæм уарзта, уони ’хсæнæй. Фал ци исаразта, етæ ба æностæмæ алæмæти ирд æвдесæн уодзæнæнцæ, æцæг искурдиадæн националон арæнти унгæги уæн ке нæййес, æнæгъæнæ дуйне дæр ин хæдзарæ ке ’й, уомæн.

КОЦТИ Юля, аййевадæртасæг, ССР Цæдеси хузæгæнгути Цæдеси иуонг.