Тæбæхсæути Балой туххæй рагæй нуриуæнгæ бал ци берæ аллихузон цæмæдесаг æрмæгутæ финст æрцудæй, уонæй абони ниммухур кæнунæн хумæтæги нæ равзурстан нæ номдзуд финсæг Бесати Тазей уац. Бало æма Тазе адтæнцæ æмгæрттæ, райгурдæнцæ 1910 анзи (Тазе – 27 июни, Бало ба – 2 июли), уой хæццæ ба ма сæ еу кодта зæрдиаг лимæндзийнадæ, хæстæгдзийнадæ дæр æййафтонцæ… Æма арфи аккаг адæймаги туххæй ба æ хуæрзæрдхуардæй хуæздæр ка зæгъдзæнæй!..

Тазей финст уац мухур кæнæн, æ рæстæги, 1967 анзи журнал «Мах дуг»-и еугонд 10-11-аг номерти кутемæй рацудæй, уотемæй.

 

АДТÆЙ ИМÆ ÆРДЗÆЙ РАХÆСГÆ АГЪАЗИАУ ИСКУРДИАДÆ

Нæ рази ес газет «Æригон большевик»-и рагон, 1938 анзи уагъд номерти комплект. Дессаг æй, æвæдзи, уæди цаутæмæ абони цæстæй æркæсун. Уæд ка райгурдæй, е нур лæг æй – бийнонтæ æма цæуæт кæмæн ес, уæхæн лæг. Еци рæстæги нæ бæсти цитæ цудæй, газети редакций косгутæ сæ гъос хъæбæрдæр цæмæ дардтонцæ, цард си хъæбæрдæр ци агурдта, нæ бæсти историкон æгъдауæй ци устурдæр цаутæ цудæй, етæ хъæбæр дессаг фæккæсдзæнæнцæ, æхе цæстæй сæ ка нæ фæууидта, æхебæл сæ ка нæ бавзурста, уонæмæ.

Гъай-гъай, историон архивтæй, уæлдайдæр ба газеттæй берæ гъуддæгутæ базонуй адæймаг, ка сæ кæса, е. Мах дæр сæмæ, æвæдзи, нæ гъос хумæтæги не ’рдардтан… Цъаргай æй хатæн. Еуæй-еу хабæрттæй си зæрдæ рохс кæнуй. Иннетæй ба…

Мæнæ 1938 анзи 8 апърели номер. Ес си пъадвалон статья. Æ сæргонд æй: «Ирон театр». Зæрдиагæй æй кæсæн. Автор дзоруй, ирон профессионалон театр нурма кæд хъæбæр æрæги фæззиндтæй, уæддæр æ искурдиадæгин коллективæн æ къохи берæ æнтæстдзийнæдтæ ке æфтуйуй, æ аци бон рæсугъд, æ федæн ба никки рæсугъддæр æма устурдæр ке уодзæнæй… Уой хæццæ уоми æвзурст цæуй театри нæуæг спектакль. Уогæ хуæздæр уодзæнæй, еци театралон рецензийæй бæлвурддæр бунæттæ ку æрхæссæн, уæд.

– Мдиваний пьесæ «Намыс» æвдесуй арæнгъæуайгæнгути цард æма куст. Арæнгъæуайгæнгути район… Тайгай зæронд толдзæ бæлæстæ æносон лæудæй лæуунцæ. Сæ алливарс æгомуг къæдзæх, кæрдæгутæ, дортæ æма минкъий къотæртæ. Мæнæ тайгай цауæйнонтæ. Зæронд Ягор (роли гъазуй Тæбæхсæути Бало). Дессаги цауæйнон лæг сирдтæн се ’взагæй исахур æй. Арæни закъон ихалæн нæййес. Нæййес топпи гъæр уадзæн. Фал уæддæр зæронд Ягор æ куст нæ уадзуй, æ дессаги рæсугъд æскъот мæргъти зарæгау æй, æхемæ æрсайуй сирдти æма сæ æ къæппæгæй æрахæссуй. Уомæн æ зæрдæ игъæлдзæг æй æма нифсгун æй абони цардæй, æ фурттæй æма æ колхозæй. Æ еу фурт Арчини (роли гъазуй Гусити В.) раги фæллигъдæй фæсарæнмæ. Æ рамæлæти хабар си исигъустæй, фал æй Ягорæй ба баримахстонцæ. Æ иннæ фурт Надыр (роли гъазуй Плити Грис) æй хуæздæр арæнгъæуайгæнæг…

Идарддæр æй зæгъдзинан нæхе дзурдтæй: Ягорæн æ кæстæр фурт æй активон косæг, хуарз колхозон. Фал е бийнойнагæн ке ракурдта, еци кизги фидæ Сардион æй мæнгард æма хийнæйдзаг. Е шпионтæн амонуй нæдтæ. Уой фæрци арæнбæл æрбахизтæнцæ шпионтæ, уони хæццæ æрбацудæй Арчини дæр. Е рамардта е ’нсувæри æма æ фиди хæдзари исмедæг æй. Æ фидæ Ягор ин базудта æ цъамар миутæ æма ’й æхуæдæг рамардта.

Æ рæстæги тухгин финст адтæй Мдиваний пьесæ «Намыс», берæ аллихузон цаутæ æма си аййевдзийнæдтæ адтæй. Фал ибæл мах уони туххæй нæ дзорæн ами. Дæс æма инсæй анзей размæ нæ газети ирон театри туххæй ци рецензи адтæй, уой мах æримистан еу гъуддаги туххæй: фæндæ нæ адтæй базонун – цума ци хузи аргъ искодта рецензент уæд æригон актер Тæбæхсæути Балой гъазтæн? Ци имæ бафеппайдта хуарзæй?

Мæнæ байгъосетæ рецензентæн æхе дзубандитæмæ: «Берæ адæм æрбацудæй фиццаг изæр æма хъæбæр аразийæй рандæнцæ театрæй. Хецæн артистти гъазти менеугути туххæй уæлдай хъæбæрдæр фæндуй ести зæгъун, фал дзубанди уæддæр, уæлдæр куд загътан, уомæ цæуй: ирон советон театри равзурд æй абони устурдæр æскъуæлхтдзийнæдтæй еу. Ес ин устур федæн. Никки æхцæуæндæр æма хъæбæрдæр растауйнаг æнцæ нæ артисттæй еу къуар. Уонæй еу æй Тæбæхсæути Бало. Айдагъ еци пьеси нæ, фал еугур пьесити дæр е устур æскъуæлхтдзийнæдтæ æвдесуй. Зæгъæн ес, Тæбæхсæути Бало Иристони театри устур бунат ке ниййахæсдзæнæй, уой…»

 

ÆМА ИССУГЪДÆЙ Æ ЗÆРДИ АЙЙЕВАДÆ БАУАРЗУНИ ЦÆХÆР

Нæ фæррæдудæй рецензент, уæд ма æригон ка адтæй, театралон студи каст ка нæма фæцæй, фал сценæбæл сау куст кæнгæй актери бунатмæ нифсгун къах ка байвардта, еци устур искурдиадæгин биццеу Балой туххæй. Æма е айдагъ рецензенти гъуди нæ адтæй. Тæккæ фиццаг спектакльтæй фæстæмæ дæр, Балой гъазтмæ кæсгæй, беретæн æнцон бафеппайæн адтæй, хуæдахур артистмæ ке адтæй æрдзæй рахæсгæ устур аййевадон тухæ, агъазиау искурдиадæ, æхецæн ци над, ци професси равзурста, уой хъæбæр берæ ке бауарзта, зæрдиагæй ибæл ке куста, æхсаргинæй ибæл ке цудæй.

Неци ес адæймагæн æ сабийбонтæй хъазардæр. Уæлдайдæр гъæути – дæнттæ хæбал-хубулæй кæми уайунцæ, хуæнхтæ, тар гъæдтæмæ хæстæг – æрдзи гъæбеси ка фæгъгъомбæл кæнуй. Хумæтæги нæ загъта нæ зундгонд поэттæй еу: «Гъæй джиди, афтæ ма цæр!» Æма куд нæ! Анзи афæнттæй алкедæр æхердигонау барæвдаудзæнæй дæу. Зумæг къахдзонæгътæбæл, ехбæл… Уалдзæг ба ди зумæги уазалтæ уайтæккидæр феронх уодзæнæнцæ. Сæумæй хори цæстæй раздæр фæггæпп ласдзæнæ. Хуæрунмæ дæр дин рæстæг нæ фагæ кæндзæнæй. Дæ уесин бæхбæл исбадæ æма ибæл де ’мбæлтти размæ ратæхæ. Æзинæ си гъазунæй æнхæст ке хæццæ нæ бафсастæ, уони хæццæ нæуæгæй гъазæ. Изæрæй си кæд еске хæццæ, миййаг, фæххилæ дæ… Кæрæдзей батъæппитæ кодтайтæ, уæд нур æ хæццæ, æнæмæнгæ, бафедаудзæнæ. Игъæлдзæгæй бабæй гъаздзинайтæ нæуæгæй. Рæсугъд игуæрдæнти деденгутæн мондагæй æсмотдзинайтæ сæ адгин тæфмæ. Сæрди уин арф æма кæдзос дæнттæ æртайунмæ… Накæ кæнунæй уæ ка ’фсадуй! Фæззæг уин æ хæццæ æрхæссуй берæ рæгъæд рæзæ, царди нивтæ…

Еци амондгун сабийбонтæй цох нæ адтæй Бало дæр. Бало – еци ном ин равардтонцæ, сувæллон ма ку адтæй, уæд. Еци номæй ма ’й хонунцæ абони дæр беретæ. Фал æй уæддæр адæм фулдæр зонунцæ Валодяйæй, кенæ ба Владимирæй.

Тæбæхсæути Бало райгурдæй 1910 анзи Æрæдони гъæуи, ирон зæнхкосæг бийнонти хæдзари. Æ ниййергутæ адтæнцæ хумæтæг фæллойнæгæнгутæ. Биццеу-бæл цуппар анзи ку исæнхæст æй, уæд æ фидæ фæммард æй Германий тугъди, фараст анзи ибæл ку рацудæй, уæдта æ мадæ. Æригон сабийи гъомбæл кодтонцæ æ фиди ’нсувæр æма æ хуæртæ. Æцæг ирон хæдзари ци хуарз æгъдæуттæ фæууй, уонæй æнхæст адтæнцæ аци бийнонтæ дæр. Е ’нсувæри æртæ седзæремæн неци æвгъау кодтонцæ сæ гъомбæлгæнгутæ. Фæллойнæ кæнунбæл æма сæ æгъдаубæл аразтонцæ. Æгъдæуттæ ба берæ ’нцæ, етæ сувæллонæй агорунцæ æфсармæ, цурддзийнадæ, ездондзийнадæ æма лæгдзийнадæ. Иуазæги сæргъи гъæуама цирагъау лæууа, хестæрмæ фæстæмæ ма дзора. Рагъазунæн, рауайунæн, хеерхæфсунæн дæр кæрон ес. Уæдта хæдзари куститæй дæр дæ бон æма дæ ихæс ци уа, уони дæр ракæнæ. Зонæ дæ рацуд дæр æма дæ бацуд дæр. Ци бийнонти ’хсæн гъомбæл кæнис, ци адæми ном хæссис, уой ма иронх кæнæ, рагæй нурмæ сæмæ хуарздзийнадæй цидæриддæр менеугутæ адтæй, уонæбæл хуæцæ, ма сæ ихалæ, уой хæццæ ба ма иронх кæнæ нæуæг – советон догæ фæсевæди размæ ци устур домæнтæ æвæруй, уони дæр. Цо раст æма федар надбæл.

Гъе уотæ ахур кодтонцæ Балой æ гъомбæлгæнгутæ, уотæ ин амудтонцæ. Æма зæрдæргъæвд сабур биццеу æ зæрдæмæ арф иста еци амундтитæ æма сæ æнхæст кодта. Еци хуарз менеугутæ æ хæццæ ’рбахаста сценæмæ дæр. Етæ ин хъæбæр фæййагъаз æнцæ æ идарддæри кусти дæр.

Ирон адæм театр куд берæ уарзунцæ, уой туххæй Бало ахид фæдздзоридæ. Æма е æцæгæйдæр уотæ ’й.
Бало игургæ дæр нæма ракодта, уæд (1904 анзи) æ райгурæн гъæу Æрæдони фиццаг хатт æвдистонцæ иронау спектакль. Еци гъуддаги разамонæг адтæй ирон национ театри фиццаг бундорæвæрæг æма аразæг Тотрати Бесæ. Еци хабар некæдбал феронх æй Æрæдони цæргутæй. Ахид ин ракæниуонцæ æ кой, хестæртæ ’й сæ кæстæртæн берæ хæттити радзориуонцæ. Уонæмæ цæмæдесæй игъуста Бало дæр. Хъæбæр æй фæндадтæй ести уæхæн пьеси рагъазун. Цума лæгъуз нæ рауайидæ æ гъуддаг, уотæ имæ кастæй.
Берæ æмбæлттæ ма ин адтæй. Биццеутæй алкедæр, цæмæдæр гæсгæ, æхе артистбæл нимадта. Ахид рандæуиуонцæ къуарæй гъæуи фæстемæ куройни размæ æма уоми репетицитæ кодтонцæ. Киунуги кæсун ка зудта, етæ иннетæн дæр кастæнцæ ци рольти гъазтонцæ, уони дзубандитæ æма сæ уотемæй сæ зæрдæбæл наизусть бадардтонцæ… Уалинмæ гъæууон клуби арæзт æрцудæй драмон къуар. Бало адтæй хъæбæр мадзора æма æфсæрмдзаст. Æма, кæд гъæуи фæсте спектакльти лæгъуз нæ гъазта, уæддæр æй къуармæ ба нæ райстонцæ. Уомæн ба æ цийнæ, æ мæтæ, е ’стур бæллец адтæй – ескæд гъе уæхæн клуби сценæбæл æцæг актери дарæси ести пьеси рагъазун. Æма уæд хъæбæр балигъстæ кодта æ кæнгæ æнсувæр Реуазти Тайморазæн, цæмæй ин е фæййагъаз кæна, райсун æй кæна драмон къуармæ, бауадзонцæ ’й роль рагъазун.

1922 анзи æрæдойнаг скъоладзау биццеу фиццаг хатт фæууидта, клуби сценæбæл драмон къуар ке равдиста, еци пьесæ – Бритъиати Елбиздихъой финст пьесæ «Дыууæ хойы».

Еци изæр биццеуи зæрди ци тухгин арт иссугъта, ци маст æма си ци тухæ бауагъта, уæдта имæ ци æнкъарæнтæ исæвзурун кодта, уой туххæй Балойæн æхе дзубандитæ фæнзгæй, Хъариати Тамарæ уотæ финста: «Фуни хузæн имæ кастæй еци спектакль. Сæхемæ куд бацудæй, уой дзæбæх дæр нæбал балæдæрдтæй. Æ цæститæбæл уадæнцæ театри архайгутæ – Хъилцихъо, Буцæ æма Тæтæрхъани сорæттæ. Театри сценæбæл ци нивтæ фæууидта, етæ æ сæрæй нæбал хецæн кодтонцæ, хуссæг æй нæбал ахæста. Æ хъæппæлтæ æ уæле искодта биццеу æма æхсæвигон хæдзарæй рацудæй тургъæмæ æма еунæгæй къуми «спектакль» исаразта… Рацо-бацо кодта, æвæллайгæй фæнзта пьеси хъайтарти, кæми иуæнгти æзмæлдæй, кæми дзубандитæй, кæми ба хъурихатт æма цæсгони æзмæлдæй. Айдагъдæр боницъæхти бахизтæй хæдзарæмæ фæстæмæ æма æд дарæстæ бафунæй æй хуссæни»…

Ке зæгъун æй гъæуй, беретæн берæ нæ бантæстæй, æрдзæй сæмæ ци искурдиадæ фæууй, уой царди равдесун æнхæстæй сæ къохи нæ бафтуйуй, барæ син нæ раттунцæ зин фадуæттæ. Ци сугъзæрийнæ нæмуг сæмæ фæууй, уой кæми байтауонцæ, зад æфсертæ син цæмæй æрхæсса, уæхæн зæнхи гæппæл ин не ’ссерунцæ. Балойæн кæд æ сабийбонти æ цардвæндаг, æ уавæртæ еугур æнцон æма рæуæг нæ адтæнцæ, уæддæр æй феййафта нæуæг рæстæг, батавта ’й советон доги гъар хор. Æ хуарз хуари муггæгутæ парахаттæй, нифсгунæй кæми байтудтайдæ, уæхæн мæрæбун гъæздуг хумзæнхитæ ин адтæй. Уæхæн зæнхи хузæн ин адтæй, фиццагидæр ирон сценæбæл ци спектакль фæууидта, е дæр. Е ин иссугъта е ’ригон зæрди аййевадæ тухгинæй бауарзуни цæхæр. Курдон курдонбæл ахур кæнуй, фæззæгъунцæ. Æма Бало уотæ зæрдибунæй ци аййевадæ бауарзта, уой хуæздæр исахур кæнунбæл, хуæздæр базонунбæл архайунæй некæд фæлладæй. Æ нисан адтæй – еци надбæл федар къахдзæфтæй идарддæр цæун.

 

ЦИЙНИТИ ЦИЙНАГДÆР ИН АДТÆЙ, АДÆМ СÆМÆ КУД ЦÆМÆДЕСÆЙ КАСТÆНЦÆ, Е

Æма мæнæ еу сæрдигон тæвдæ бони æрæдойнаг лæхъуæнтæ цалдæремæй исфæндæ кодтонцæ Дзæуæгигъæумæ фæццæун. Сæ зæрди адтæй, Уруссаг театри ци пьесæ цудæй (Борис Лавреневи «Разлом»), уой фæууинун. Фестæгæй рараст æнцæ, ка ма ’й зонуй нур, етæ сахармæ цæйбæрцæ рæстæг фæццудæнцæ, уой. Фал Балойæй абони дæр нæ иронх кæнунцæ пьеси тухгин æма романтикон сорæттæ. Уомæн æ зæрдæ æнæкæрон тухгинæй агайдта бæгъатæр æма рæстдзийнадæбæл æновудæй тохгæнæг Годуни сорæт. Æцæг театри сцени профессионалон артисти нифсгун гъазт. Уомæй феронх æй, театри ке бадтæй, е. Адæми æцæг цард æма архайд, уонæн сæ бæгъатæр тох революций, рæстдзийнадæ æма сæребари уæлахези сæрбæлтау. Уæхæн хъаурæгин адæймæгути сорæттæ æма уæди бæгъатæр рæстæги царди хузти хæццæ федар баст адтæнцæ гъæуккаг зæрдæргъæвд лæхъуæнæн æ хуæздæр фæндитæ æма бæллецтæ. Лавреневи пьесæ ци агъазиау историон цаути фæдбæл финст адтæй, етæ ин æ зæрдæбæл æмбалдæнцæ. Уæлдай хъæбæрдæр бауарзта пьеси сæйрагдæр архайæг Годуни сорæт. Уомæн æ гъазæн дзубандитæ, æ кæдзос уодиконд æма е ’стур æхсарæ.

Балой хæццæ Æрæдонæй Дзæуæгигъæумæ ци æмбæлттæ иссудæй, уонæмæ, æвæдзи, уотæ хъæбæр нæ гъардта сцени архайгути хъисмæт. Етæ кенæ ести уæлдай хабæрттæ кодтонцæ кæрæдземæн, кенæ ба естæбæл дзæгъæлхудт кодтонцæ. Балой ба уонæмæ игъосунмæ нæ евдалдæй. Ци адтæй, уомæй айдагъ гъостæ æма цæститæ фестадæй. Æхенимæр фæнзта Годуни дзубандитæ, уомæн æ архайд æма æ фезмæлдтитæ. Куддæр къæндзæстуг адтæй, æ размæ ка бадтæй, уонæй. Уотæ имæ кастæй, цума ин етæ сæ еугур дæр лæдæрунцæ æ медхъурдохæнтæ. Бæргæ ’й фæндадтæй хебæраги райзайун, Годуни роли рагъазун… Цума куд исарæхсидæ аци сорæт равдесунмæ. Ка ’й зонуй, уруссагау ин зин уодзæнæй… Тæходуй, иронау уæхæн пьесæ фæууинæ… Фал кæд æма кæми?.. Кæд нæмæ уодзæнæй уæхæн ирон профессионалон театр? Ескæд гъæуама уа… Фал нæмæ нуртæккæ ба ес айдагъдæр клубти драмон къуæрттæ. Уонæми бал уæддæр зæрдиагæй архайун гъæуй. Цийфæндийæй дæр гъæуама аци надбæл рацæуа!..

1920-1930-аг æнзти нæ бæсти социалистон цардарæзти куст æма тох адтæй æ тæккæ тæмæни. Фæскомцæдесон биццеу Бало е ’хседгæ зæрдæ, æ куст æма æ еугур хъауритæ дæр æнæвгъауæй лæвардта еци устур гъуддагæн. Е рандæ ’й гъæуæй, куста Гизæлдон ГЭС-и, Мизури фабрики, уæдта нæдтæ аразæгæй дæр. Аллирауæн дæр æхе æвдиста æгъдаугин æма намусгинæй.

1930 анзи, фæскомцæдеси ЦК-и седтмæ гæсгæ инсæйанздзуд Бало ирон фæсевæдæй еу къуари хæццæ рандæй Сахалинмæ. Хехъæппæресадон къуарæн уоми дæр æнæ уæн кæми адтайдæ. Æма бабæй си Бало дæр адтæй активон архайæг. Сауæнгæ ма нæдтæбæл дæр сæ куст, сæ репетицитæ кæнун нæ ниууагътонцæ. Владивостоки ба ма спектакль дæр равдистонцæ.

Бало æхуæдæг куд дзурдта, уотемæй, Сахалини косгути æмдзæрæн баракти етæ ахид æвдистонцæ аллихузон гъазтизæртæ, спектакльтæ. Æма сæмæ адæм цæмæдесæй кастæнцæ, зæрдиагæй сæмæ игъустонцæ. Уонæй беретæ, æвæдзи, фиццаг хатт уæд фæууидтонцæ театралон аййевадæ, уæхæн цæмæдесаг пьеситæ æма сæмæ хъæбæр дессаг кастæнцæ. «Уæд еци рæстæг никки хуæздæр балæдæрдтæн, – зæгъидæ Бало, – æцæг аййевадæн адæймаги гъомбæлади гъуддаги устур æма бæрнон ке æй æ ахедундзийнадæ, уой».

 

ÆНÆ ТЕАТР ЕУНÆГ БОН ФÆЦЦÆРУН ДÆР Æ БОН НÆБАЛ АДТÆЙ

Цалдæр анзей фæсте Тæбæхсæути Бало Сахалинæй фæстæмæ иссудæй æ райгурæн Иристонмæ. Цард берæ ихæстæ æвардта ирæзгæ биццеуи размæ, берæ цидæртæ си агурдта. Гъо, цард тох æй кæддæриддæр æма амондгун е фæууй – зин нæдтæбæл нифсгунæй, æдæрсгæй ка фæццæуй размæ, айдагъдæр размæ. Еци размæ цуди берæ нæдтæй, æвæдзи, алкедæр сæйрагдæрæн еу равзаруй.

Театр! Айдагъдæр театр! Уомæ федар над иссерун, æ хъаурæ, æ искурдиадæ равдесун – е адтæй æ сагъæс, æ мæтæ. Фал æй е ’стур бæллецтæ, æ зæрдæргъæвддзийнадæ, æхемæ ци устур хъаурæ зудта, етæ адтæнцæ æрæгæмæ цæттæгæнагæ дæлгоммæ сункъи хузæн, зин равзарæн, неке сæ уидта. Цума хуæнхаг карз цæугæдон аууони кæмидæр уадæй. Æ над ин кæмидæр исæхгæдта федарæй, бауорæдта ’й, устур хъум си рауадæй… Фал æй кæдмæ уорамдзæнæй, кæдмæ! Уæхæн хъумæн еу хатт уæддæр æ билтæй æнæ ракæлæн нæ фæууй… Æма уæд адæм фæууиндзæнæнцæ æносон цæугæдони æведуйгæ хъаурæ.

Уотæ арф римæхст фæуунцæ фулдæр хæттити адæймаги агъазиау тухæ æма уодигъæди кæдзос менеугутæ… Неци адæ кодта цард æнæ театр Балойæн. Гæрр, ирон адæм театр берæ ку уарзунцæ, уæд сæбæл уæхæн бон некæд искæндзæнæй, сæхе профессионалон театри… сæхе æвзагбæл сæ лæхъуæнтæ æма кизгуттæ дессæгтæ куд æвдесонцæ… Æцæг аййевадæ сæмæ куд ирæза… Нæ! Нæ!.. Уомæн æнæ уæн нæййес. Уодзæнæй уæхæн театр!
Айдагъдæр е ку уа, уæд иссердзæнæй царди адæ аци лæхъуæн… Нур ба бал клубти… драмон къуæртти…

1935 анзи Мæскуй театралон студи каст фæцæнцæ ирон биццеутæ æма кизгуттæ. Етæ адтæнцæ дæс æма инсæййей бæрцæ. Искурдиадæгин фæсевæд Советон Цæдеси столицæ Мæскуй райстонцæ берæ хуарздзийнæдтæ, ци надбæл лæуд адтæнцæ, еци гъуддаги – аййевадæбæл ахуради культурæ æма дæснийæдтæй. Иссудæнцæ Иристонмæ. Байгон æй Ирон профессионалон театр. Уордæмæ истонцæ нæуæг фæсевæд.

Уордæмæ курдиадæ балæвардта Бало дæр. Нæ, некæд феронх уодзæнæй еци фæлварæн уомæй. Равардтонцæ ин еу этюд рагъазуни барæ. Æгæр «уæзбун» æма æнæхъаурæ, æфсæрмдзаст ке адтæй, уой фудæй цæхгæрмæ лух фæцæй æ устур фæндæ. Хуарзбæл ин нæ банимадтонцæ æ «дзуапп». Нæй райстонцæ. Æ зинæн ма кæрон кæми адтæй. Еуемæй æ куст ниууагъта, иннемæй ба ’й театрмæ нæ райстонцæ. Директор ин æргомæй загъта: «Неци ди рауайдзæнæй театри! Дæ сæрæй рагæлдзæ артист исуни гъуди. Иссерæ дæхецæн æндæр ести куст!»

Директори дзурдтæ биццеуæн хъæмайæй зæрдæ рарæхуайуни хузæн адтæнцæ. Фал куд гъæуама исарази уа æ хæццæ? Кæд æма æнæ театр æ бон еу бон дæр нæ адтæй цæрун…

Кæд цийфæнди тухст æма стонг æвзурста, уæддæр æй театрæй æ къах некумæ хаста. Аллибон дæр цудæй репетицитæмæ. Æма хъæбæр арази адтæй, уæхæн барæ ин ке равардтонцæ, уомæй. Фæстагмæ, æвæдзи, æригон актертæ театри директорæн балигъстæ кодтонцæ, цæмæй ин уæддæр ести минкъий куст равардтайдæ. Æма æй иснисан кодтонцæ реквизитори агъазгæнæгæй.

 

ÆМА НÆ НАЦИОН ТЕАТРАЛОН  АЙЙЕВАДИ ЗИНГÆ БУНАТ ÆРАХÆСТА…

Еухатт артист Кокайти Исай фæссæйгæ ’й. Е гъазта Бартолени роль спектакль «Адвокат Патлен»-и. Еске æй гъæуама тагъд-тагъдæй раййивдтайдæ. Балойæн æй баихæс кодтонцæ. Хъæбæр цубур рæстæг ин адтæй æ роль исахур кæнунмæ. Фал æй уæддæр бацæттæ кодта. Рагъазта æй. Рагъазта? – Нæ! Е æгæр минкъий дзурд æй. Балойæн рауадæй æцæг уодæгас Бартолен. Уой туххæй Хъариати Тамарæ, зундгонд артисткæ, Балой цард æма исфæлдистадон над хъæбæр хуарз ка зудта, е, мæнæ куд зæгъуй:

– Бартолен–Тхапсаев был похож на огромного, грубо обтесанного деревенского идола. Лицо неподвижное, взгляд тупой. Шествовал он важно, чуть волоча ноги и изгибаясь в талии, как будто у него был поврежден позвоночник. Он не говорил, а мычал, как глухонемой… Но как ни смешон был Бартолен, он производил гнетущее впечатление – становилось страшно от мысли, что это тупое животное вершит судьбами людей.

Бартолени роли Бало е ’стур искурдиадæ хъæбæр хъаурæгинæй ке равдиста, е гурусхаг нæ адтæй. Уой еци роли кадæриддæр фæууидта, етæ ’й берæ рæстæг нæбал феронх кодтонцæ. Еци гъуддаг уæлдай бæлвурддæрæй бафеппайдтонцæ театри коллектив сæхуæдтæ дæр. Æма Баломæ фæсномугæй дзорун райдæдтонцæ Бартолени номæй. Артист Кокайти Исай ба загъта:

– Уадзæ æма еци роль амæй фæстæмæ дæр гъаза Тæбæхсæути Бало. Хуарз, хъæбæр хуарз си федауй…

Гъе уотемæй Бало бахаудтæй, театри агъазгæнæг актертæбæл ке нимадтонцæ, уони рæнгъæмæ.

Еци спектакли фæсте Балойæн бафæдзахстонцæ никки бæрнондæр ихæс. Равардтонцæ ин Тæтæрхъани роль Бритъиати Елбиздихъой зундгонд пьесæ «Дыууæ хойы». Æвæдзи, ирон адæми ’хсæн берæ нæ разиндзæнæй уæхæнттæ, еци пьесæ театри сценæбæл ка нæ фæууидта, кенæдта æй киунуги ка нæ бакастæй. Неци ес æригон адæймагæн æ устур æма кæдзос уарзондзийнадæй хъазардæр. Неци ес Хансиат æма Асиатмæ дæр уомæй хъазардæр. Гъо, фал дорзæрдæ Тæтæрхъанмæ уони мæтæ æгириддæр нæ адтæй. Е æй кизгутти фиди æнсувæр. Æ барæ сæбæл цæуй. Етæ ке уарзунцæ, кенæ син сæхе ка уарзуй, уобæл цæмæн гъæуама гъуди кæна мулкмондаг, маргзæрдæ, хинттæ æма кæлæнтæй архайæг Тæтæрхъан! Берæ ирæд райсун æй фæндуй. Уомæ гæсгæ хийнæй рацæуй е ’нсувæри кизгуттæбæл. Е æ кæстæрти ардауй хуæрти нихмæ, цæмæй сæ раскъæфун кæнонцæ гъæздуг уосгортæн. Æ саузæрдæ æма фудмиутæ арæхстгай римæхсуй. Цума æгириддæр нецигæнæг æй, уотæ æхе даруй.

Хуæрти раскъæфун кодтонцæ. Фал сæ фæндитæ кæрзлух фæцæнцæ: гъæздуг ирæд сæ къохæй фæццох æй. Уомæн æма хуæртæй еу, Хансиат, хонхæй æхе рагæлста. Асиати ба фæстæмæ байстонцæ. Ами дæр бабæй æхе нециуинæг æма нецизонæг искодта Тæтæрхъан. Цæмæй ибæл маке мацæмæй фæггурусхæ уа, уой туххæй ма æ фурти дæр исбаста. Гъæуама адæм æнгъæлонцæ, зæгъгæ, дан, биццеу скъæфгути нихмæ рацудæй æма ’й етæ ниббастонцæ.

Мæнæ куд раст кæнуй æхе зæронд Аслæнбегæн хуæрти фудгин кæнгæй Тæтæрхъан:

– Æма си æз ци гæнæг дæн. Хансиат æй æма нур аст анзи æ фиди хæдзари бадуй. Ци фæндитæ имæ ес, уомæн ин неци лæдæрун. Равардтан æй Касалтæмæ. Зонетæ сæ уæ еугур дæр – хæдзарæй дæр, муггагæй дæр. Рафауйнагæй сæмæ неци ес. Æхе си рахецæн кодта! Се ’фхуæрдмæ син фонс бафистан. Баууæндæ мæбæл, Аслæнбег, дууæ галебæл æй нæ равардтайнæ, уæхæн бор гъог син сæ разæй искодтон. Нур имæ уæддæр корæг неке уадзунцæ. Ка куй, ка хæрæг!

Æ кæдзос фонсæй фидбилиз ка æлхæнуй. Æма бабæй корæг дæр æ фæрнгун хæдзарæмæ рафардæг уй. Асиати гъуддаг ба бустæги фидбилиз. Дзурд Лакатæн равардтан, скъæфгæ ба ’й Ханæгатæ ракодтонцæ. Зин адтæй еци лæги уодигъæдæ æма æцæг цæсгон равдесун сценæмæ кæсæгæн. Фал имæ исарæхстæй искурдиадæгин артист, исаразта си устур æма хъаурæгин типикон сорæт.

Тæтæрхъани роль рагъазуни фæсте Тæбæхсæути Балой раййивтонцæ актерти рæнгъæмæ. Уæд е федар къах байвардта ирон театралон аййевадæмæ æма си зингæ бунат æрахæста. Театрмæ кæсгутæ ’й хъæбæр берæ бауарзтонцæ æма ин еу хаттæй иннæ хатмæ æхсицгонæй бæлдтæнцæ æ дессаги гъазт фæууинунмæ. Мадта, ирон театри сцени ести нæуæг спектакль цæуй, зæгъгæ, уæдта афишити æма программити ин æ ном агурдтонцæ. Фарстонцæ сæ кæрæдзей: «Цума мæнæ айразмæ «Адвокат Патлени» Бартолени роль, «Дыууæ хойы» ба Тæтæрхъани роли ка гъазта, е си нæ уодзæнæй?» Нæуæгæй сæ фæндадтæй уой дæсни гъазт фæууинун. Æма сæ се ’нгъæл берæ хæттити нæ фæссайидæ. Бало кæми нæ гъазта, уæхæн спектакльтæ берæ нæ адтæй ирон театри. Æма имæ хъæбæр цæмæдесæй кастæнцæ театрдзаутæ…

 

ЦИ НАДБÆЛ РАЦУДÆЙ, Е ИН АМОНДГУН РАЗИНДТÆЙ

Цал æма цал пьеси ниввардта Ирон театр! Цал æма си цал роли рагъазта Тæбæхсæути Бало. Етæ ’нцон банимайæн нæ ’нцæ… «Æз ци рольти гъазтон, уонæй беретæ ’нцæ уодигъæдæй – хъаурæгин, зæрдæй – кæдзос, нифсæй – æнхæст, æцæг бæгъатæртæ. Сæ царди медæгæ рæстдзийнадæ сæйрагдæр бунат кæмæн ахæссуй, адæми сæрбæлтау сæхе нивондæн ка хæссуй, адæми бæрзонддæр идеалтæ сæ бæллецтæ кæмæн æнцæ, мæнгарддзийнадæ æ сæрмæ ка некæд хæссуй, æгадæй ка тæрсуй, уой бæсти мæлæт райсунмæ кæддæриддæр цæттæ ка æй!» – уотæ зæгъуй Бало æхуæдæг. Уæхæн хъаурæгин æма кæдзосзæрди хецæуттæ адтæнцæ нæ адæмон хъайтартæ Чермен (пьесæ «Чермен», парторг Туйгъан (пьесæ «Усгуртæ»), Забелин (Н. Погодини пьесæ «Кремлевские куранты»), Макаров (Я. Галани пьесæ «Под золотым орлом»), Макар (А. Корнейчуки «Макар Дубрава»), Дзамболат (Джимити Г. финст «Сау мигъ»), Шванда (К. Треневи пьесæ «Любовь Яровая»), Ягор (Мдиваний пьесæ «Намыс») æма никки берæ æндæртæ.

Актерæн ци гъæуама уа æхцæуæндæр Шекспири æнæмæлгæ исфæлдистадæ – æнæмæлгæ сорæттæ Отелло, къарол Лир, Макбет æма иннæ уæхæнтти адæмæн равдесунæй. Зундгонддæр шекспироведтæ куд амонунцæ, уотемæй Тæбæхсæути Бало æй еци рольтæ хъаурæгиндæрæй, растдæр æма кæдзосдæрæй ка гъазта, уонæй еу. Уомæн устур кадæ æма ном ес Советон Цæдеси театралон культури архайгути зингæдæрти ’хсæн.

Ирон адæми хъазар хъæболæ Балойæн 1960 анзи лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси адæмон артисти кадгин ном, адæм æй равзурстонцæ ССР Цæдеси Сæйраг Советмæ депутатæй, лæвæрд ин æрцудæй Ленини, Фæллойнадон Сурх Турусай ордентæ æма майдантæ. Иссæй Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл Паддзахадон премий лауреат.

Тæбæхсæути Бало советон театралон аййевади ци устур бунат æрахæста, нæ аййевади хæзнадонæмæ ци æвæрæнтæ бахаста, уонæбæл берæ хæттити дзубанди цудæй, айдагъ Советон Цæдеси нæ, фал фæсарæнти дзиллон хæбæрхæссæг фæрæзнити дæр. Берæ статьятæ, рецензитæ æма финстæгутæ дзорæг æнцæ уобæл. Тæбæхсæути Бало ци устур надбæл рацудæй, советон аййевади ци бæрзæндтæмæ исхизтæй, етæ хуæздæр æвдесæн æнцæ, нæ адæмæн Цитгин Октябри фæрци сæ къохи ци агъазиау æнтæстдзийнæдтæ бафтудæй, уонæн.

Берæ ’нцæ, Иристони театралон аййевадæ цитгингæнгутæ. Ирон театри бундорæвæргутæй сæ еу Тотрати Бесæ, нæ национ театр æ карнæ кæмæн иссæй, еци æмбæлттæ: Таутиати Соломон, Гъæргинти Варя, Цирихати Петя, Икъати Серафин, Цæрукъати Александр, Хъариати Тамарæ…

Кæддæр æ хестæртæн æгъдаугин кæстæр, хуарз ахургæнуйнаг ка адтæй, Тæбæхсæути еци лæгигъæдгун Бало æхуæдæг иссæй намусгин хестæр, хуарз æмбал, надамонæг æ кæстæртæн.

1967 анз

 

РЕДАКЦИЙÆЙ: Бесати Тазе æ очерк фæцæй мæнæ ауæхæн рæсугъд гъудийæй: «Махæй федарæй æруагæс кæнуй, Бало, дæуæн дæ хуар гъæздугæй ке æрзадæй, дæ мæсуг рæсугъд амад ке æй… Нæ зæрдæ дин зæгъуй, хъазар æмбал, ци надбæл рацудтæ, уой де ’мбæлттæ куд нимайуонцæ, хуарзæй дæ куд фæнзонцæ!..»

Æма Тазей еци арфæ ке исæцæг æй, уой нур дæр нæхе цæститæй уинæн – абони Тæбæхсæути Балой кадгин ном хæссуй нæ намусгин Ирон театр, æма уой коллектив æ дессаги исфæлдистадон æнтæстдзийнæдтæй идарддæр хæссуй æма гъæздугдæр кæнуй сæ театри алæмæти дессаг æгъдæуттæ.

БЕСАТИ Тазе, (1910-1981), финсæг