Хуадонти æнсувæртæ (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ): Тазе, Иссæ, (æртиккаг ка ’й, е бæрæг нæй) æма Муса.

Елхотти станцæ. Изæйрон фæлмæн думгæ адæймагæн æхцæуæндзийнадæ лæвардта.

Поезд рараст æй Даргъ-Къохи ’рдæмæ. Вагæнттæй еуей дуари рæбун лæудтæй бæрзонд, иуонггинтæарæзт æригон лæ-хъуæн. Æ конд æма æ бакастæй бæрæг адтæй, æцæг нæлгоймаги менеугутæй æнхæст ке æй, е. Уотæ кастæй, цума æ тухæ ци фæккодтайдæ, уой нæ зудта.

Кæд сатæг думгæ кодта, уæддæр æ фæтæн тæрнихбæл фæрдгути хузæн æрттивтонцæ хеди æртæхтæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ сæ уорс къохмæрзæнæй расæрфидæ. Дæс æма инсæй километри фестæгæй фæццудæй, поезд рараст кæнунмæ куддæр гъавта, уотæ æрбахъæрттæй станцæмæ. Мадта ма имæ уаргъ дæр адтæй – устур уæззау чумæдан.

Адтæй е 1927 анзи. Иссæ ранæхстæр æй ахур кæнунмæ «устур горæтмæ». Уотæ исхудта, фæстæдæр ци роман ниффинста, уой дæр. Зæрдæргъæвд, искурдиадæгин биццеу бæлдтæй ахурмæ.

Ленингради каст фæцæй рабфак, уой фæсте ба электро-механикон институт. Фал, е дæр Иссæмæ фагæ нæ фæккастæй æма бацудæй  юридикон факультетмæ.

Рагæй дæр уарзта аййевадон литературæ. Хъисмæти азар æй ку нæ баййафтайдæ, уæд гъæуама иссайдæ зингæ  финсæг, фал цубур рæстæгмæ ци литературон куст  бакодта, уоми дæр ин минкъий нæ бантæстæй.  Иссæ ахур дæр кодта, финсгæ дæр. 1933 анзи мухурæй рацудæй æ фиццаг роман «Гибель корана», уруссаг æвзагбæл. Уомæй минкъий фæстæдæр ба дигорон æвзагбæл ниффинста æма мухургонд æрцудæй æ иннæ роман «Устур горæти». Дууæ романеми  дæр аййевадон æгъдауæй æвдист æрцудæй, кæддæр талингæ ка адтæй, уæхæн адæмæй рацæуæг æригон адæймаг. Советон хецаудзийнади фæрци ахургонддзийнадæ  райста, æхсæнадæн пайдайаг лæг  иссæй, уой си равдиста. Бæрæг æй, дууæ уадзимиси дæр хе цардæй райсгæ ’нцæ, е.

Ахур кæнгæй ма Хуадонти Иссæ кодта æхсæнадон куст дæр. Адтæй Скæсæни адæмти хæдзари директор. Еци рæстæг Ленингради ахур кодтонцæ ирон æма æндæр адæмти фæсевæдæй беретæ. Етæ ахид æрæмбурд уиуонцæ еци хæдзари æма дзубанди кодтонцæ аллихузи фарстати фæдбæл.

1936 анзи Иссæ каст фæцæй юридикон факультет. Искурдиадæгин адæймагмæ сæ цæстæ æрдардтонцæ  центрон мухури косгутæ æма ’й рарвистонцæ сæрмагонд уацхæссæгæй Туркменимæ. Куста Ашхабади. Цубур рæстæгмæ Хуадони-фурт Азий адæмти цардæй иронау ниффинста повесть «Джума», мухургонд æрцудæй журнал «Мах дуг»-и.

1939 анзи сæйгæй Иссæ исæздахтæй æ райгурæн гъæу Чиколамæ. Уæдмæ дуйней сæрмæ æмбурд кæнун райдæдтонцæ сау мегътæ. Хуадони-фуртмæ фæдздзуртонцæ æфсади рæнгъитæмæ. Куста нæ республики тугъдон комиссариати, уой фæсте ба сахар Кропоткини тугъдон комиссариати, уæдта ’й рарвистонцæ Сталинградмæ, æфсæддон газети редакторæй. Уордигæй æй 1940 анзи рарвистонцæ Мæскуй Куйбышеви номбæл Æфсæддон-инженерон Академимæ. Ами æй  æрæййафта Устур Фидибæстон тугъд. Советон адæм, æндон мæсуги хузæн, æрлæудтæнцæ знаги нихмæ. Академий дуæрттæ унгæг кæсун райдæдтонцæ Иссæмæ дæр. Зæрдæ дзурдта тохмæ.

«Хуарз æй ахур кæнун дæр, фал нуртæккæ сæйрагдæр æй Райгурæн бæсти хуæдбарæдзийнадæ багъæуай кæнун, нæ адæми кадæ дæлæмæ не ’руадзун. Уомæ гæсгæ æз мæхецæн ихæсбæл нимайун гитлеронти нихмæ тохæнгарзи хæццæ æрлæуун æма лæгæй-лæгмæ тох кæнун. Корун: рарвететæ мæ тохæг æфсадмæ».

Уотæ финста æ искурдиади Мæскуй тугъдон комиссариатмæ коммунист Хуадони-фурт. Æ искуриадæ æнхæстгонд æрцудæй æма ’й рарвистонцæ сахар Орджоникидземæ сæрмагонд фæдзæхсти хæццæ. Ци устур хъаурæ æма имæ зонун-дзийнæдтæ адтæй, уони æрæмбурд кодта, бавналдта зин, фал кадгин ихæс æнхæст кæнунмæ. Фиццаг рæстæг бригадæн командир адтæй Хуадони-фурт. Уой фæсте ин æрбарвистонцæ æндæр командир. Иссæ ба иссæй бригади штаби хецау.

1942 анзи райдайæни бригадæ десантæй гæлст æрцудæй Керчи районмæ. Тогкалæн тугъдтити бригадæ сурдта гитлеронти. Лæгигъæдæ æма бæгъатæрдзийнадæ æвдиста штаби хецау майор Хуадони-фурт. Е алли тохи дæр разæй цудæй, разæнгард кодта  æ тугъдон æмбæлтти знаги дæрæн кæнунмæ. Хуарз имæ игъустонцæ, цудæнцæ æ фæсте, уомæн æма æнæгъæуаги некæд неке бафхуардта, берæ ’й уарзтонцæ, æ дзурдæн ин кадæ кодтонцæ.

«Æз некæд феронх кæндзæнæн, еци бæгъатæр адæймаг кутемæй фæммард æй, уой. Дууæ-æртæ хатти фулдæр  тухти хæццæ немуцæгтæ æма румынæгтæ еци бон фæндзæймаг хатт æрбацудæнцæ атаки нæ бригадæбæл. Нæ нихмæ цудæй æнæгъæнæ дивизи берæ танкити хæццæ. Уавæр фæттæссагдæр æй, уой фæууингæй, Хуадони-фурт командæгæнæн пунктæй фæрраст æй тохи карзмæ. Æз хуарз уидтон, тугъд куд цудæй, уой. Знаги дууæ танки Иссæ исрæмугъта гранатæй, фал иннетæ уæддæр бурдæнцæ нæ акъоппитæмæ. Сæ фæсте ба автоматчиктæ. Иссæ æрбадтæй æ уæрагбæл æма автоматæй цагъта знаги. Æхсгæ-æхсгæй кодта ирон зар. Æ фарсмæ нæ тугъдонæн некебал байзадæй, уотемæй ибæл æртеголæ ’нцæ немуцæгтæ. Цалинмæ ма æ автомати нæмуг адтæй, уæдмæ дæрæн кодта расуг гитлеронти…»

Бригади командир адтæй болкъон орджоникидзейаг Богданов, зудта Исси ниййергути. Немуц Иристонмæ ку ’рбахæс-тæг æнцæ, уæд æ уосæ æма æ уоси мадæ фæллигъдæнцæ Дигоргоммæ. Иристон знаги дзæмбутæй ку исуæгъдæ ’й, уæд сæ Мæхческæй Чиколамæ раласта Исси æнсувæри биццеу Морат, нур æй Ирæфи райони адæмон тæрхонгæнæг.

Берæ рæстæг нæ рацудæй, уотæ бригади командир болкъон Богданов æма Морат фембалдæнцæ Орджоникидзей. Гъе, еци фембæлди болкъон Моратæн радзурдта Исси бæгъатæрдзийнади хабæрттæ.

Гъе уæхæн æй, финсæг, тугъдон æма патриот Хуадонти Исси царди над. Цубур адтæй æ цард (райгурдæй 1910 анзи), фал уæддæр е махæн ниууагъта къуар киунуги, райгурæн бæсти æууæнки аккаг хъæболæ ке адтæй, уомæн хуарз æвдесæндартæ ’нцæ – «Сурх Стъалуй» æма «Сурх Турусай» ордентæ, уæдта майдантæ.

Байзадæй ин дууæ кизги. Сæ еу – Эльвирæ райста уæлдæр ахургонддзийнадæ. Нуртæккæ æхуæдæг иссæй бийнонти мадæ; иннæ кизгæ – Фатимæ ахургæнæгæй косуй Цæгат Иристони педагогон институти. Сæ мадæ – Карсанти Меретхан финддæс æма инсæй анзи фæккуста ахургæнæгæй.

Цæруй æма цæрдзæнæй нæ зæрдити искурдиадæгин финсæг, бæгъатæр тугъдон æма æхседгæ коммунист Хуадонти Басиати фурт Исси рохс ном.

КЕРТАНТИ Тæхир, Гобати Геуæрги? газет «Рæстдзинад», 1980 анз.

Æ ЦАРДВÆНДАГ – ЦИТГИН, Æ ХЪИАМÆТТÆ – ИМИСУЙНАГ…

Хуадонти Басиати фурт Иссæ райгурдæй 1910 анзи 3 майи гъæу Магометановскийи (нури Чиколай). 1926 анзи ахур кæнунмæ бацудæй Ленингради косгути факультетмæ (рабфакмæ).  Уой фæсте ба каст фæцæй Ленингради электро-механикон институт. Фæстæдæр ма ахур кæнунмæ бацудæй Ленингради университети юридикон факультетмæ. Ахур кæнгæй ма разамунд лæвардта еци сахари цæрæг Хорискæсæни адæмихæттити артдзæстæн. Хуадонти Исси фиццаг киунугæ «Гибель Корана» дуйней рохс фæууидта 1933 анзи. Анзи фæсте ба Иссæн рацудæй «В большом городе», зæгъгæ, романи фиццаг хай. Устур адтæнцæ æ исфæлдистадон бæлдитæ, фал уæдмæ райдæдта Устур Фидибæстон тугъд. Уой тæккæ райдайæни Хуадони-фурт ахур кодта тугъдон-æфсæддон академий 3-аг къурси. Тугъди устур æскъуæлхтдзийнæдтæ ке равдиста, уой туххæй хуарзæнхæгонд æрцудæй Сурх Турусай дууæ æма Сурх Стъалуй ордентæй. 1942 анзи мартъий мæйи гвардий майор Хуадонти Иссæ бæгъатæрæй фæммард æй Керчи райони. Номдзуд финсæг æма тугъдон Хуадонти Басиати фурт Исси ном иронх нæй нæ дзиллæй. Имисунцæ ’й, кадæ ин кæнунцæ, абони Чиколай 3-аг астæуккаг скъола хæссуй æ ном, скъолай азгъунсти фарсбæл ин æвæрд æрцудæй мемориалон дорин фæйнæг.