Кæрон.

Советон Цæдеси Бæгъатæр, æфсади инæлар ХЕТÆГКАТИ Геуæрги.

Хетæгкати Геуæргий Советон Цæдеси Бæгъатæри ном ин раттунмæ æвдесгæй, 29-аг гвардион æхсæг корпуси командир инæлар-лейтенант Шеменков финста: «Нихмæлæууæги гъæуайкæнуйнадон позицитæ ратонуни, нихмæлæууæн устур бунæттæ Рава-Мазовицка, Лодзь, Познань æма дæнттæ Тимица, Варта байсуни гъуддаги архайгæй, дивизи знагæн искодта устур зиантæ уодгоймæгтæй æма техникæй, ниццагъта знаги 5500 салдати æма афицери, ниддæрæн кодта 60 дзармадзанемæй фулдæр, 30 танки æма хуæдтолгæ дзармадзани, 24 æхсæзхæтæлон миномети, 38 миномети, 80 пулемети. Уацари ист æрцудæй 1000 салдати æма афицери, байста 62 дзармадзани, 60 æхсæзхæтæлон миномети, 150 хуæдтолгемæй фулдæр, 21 сифцæйласæни, 365 хуæдтæхæги æма планери, 1000 æфсæнвæндагон вагони, 1 аккумуляторон завод. Дивизи тохгæй рацудæй 300 километремæй даргъдæр над, дæсгай гъæутæ, сахартæ иссæребарæ кæнгæй». Уой хæццæ дивизий æдеугурæй фæммард æй 175 адæймаги, фæццæф æй 364.

1945 анзи 25 мартъий 1-аг Белоруссаг фронти командæгæнæг Советон Цæдеси Маршæл Жуков 8-аг гвардион æфсади командæгæнæг В.И. Чуйкови рази инæлар Хетæги-фуртæн равардта ихæс федар Кюстрин байсуни туххæй. Еци цауи туххæй æ имисуйнæгти Хетæгкати Геуæрги финста: «Еууæхæни мæскуйаг радио фегъосун кодта, зæгъгæ, 5-аг æфсади æфсæдтæ байстонцæ сахар æма федар Кюстрин. Ралæвардтонцæ ма сауæнгæ Сæйраг Уæлдæркомандæгæнæги бардзурд дæр. Махмæ е равзурун кодта дузæрдугдзийнадæ, уомæн æма Кюстринæй хонсарæрдæмæ дæр гъæуайкæнуйнадон бунæттæ ахæста мах 242-аг гвардион полк æма уомæй нæ адтæй игъосункæнуйнæгтæ, федар саст æрцудæй, уой туххæй. Æма дин мæмæ 25 мартъий ку фæдздзориуонцæ 8-аг гвардион æфсади штабмæ. Штаби æфсади командæгæнæги хæццæ баййафтон 1-аг Белоруссаг фронти командæгæнæг Советон Цæдеси Маршæл Г.К. Жукови.

– Цæйбæрцæ рæстæг дæ багъæудзæнæй Кюстрини федар байсунæн, – æдзинæг мæ-мæ кæсгæй æма къариндасæй игон картæ къупп-къупп кæнгæй,– бафарста Г.К. Жуков.

– Æма сахар Кюстрин æма федар Кюстрин ист ку ’рцудæнцæ. Уой туххæй фегъустонцæ еугурæйдæр, уæдта æз дæр, – дес кæнгæй равардтон дзуапп.

– Ардæмæ дæмæ дæ гъудитæ зæгъунмæ нæ фæдздзурдтонцæ, – цæхгæрмæ мæ фæууорæдта фронти командæгæнæг. – Дзуапп дæттæ бæлвурд фарстæн.

– Æмбал маршæл, бунат мин хуарз зундгонд æй, фал мæ уавæр исбæлвурд кæнун гъæуй. Айдагъдæр уæд зæгъæн уодзæнæй, цæйбæрцæ рæстæг æма хъауритæ багъæудзæнæй, уой.

– Кæсис, ду ба мин уотæ зæгъис, хуарз дивизи æй, – загъта Жуков, Чуйковмæ е ’ргом раздахгæй.

– Гъо, корпуси медæги æй хуæздæр дивизи. Æцæг размæмпурсæг, – загъта командæгæнæг В.И. Чуйков.

– Хуарз. Изæрмæ мин фегъосун кæнетæ нимпурсти пълан æма уæ фæттухгиндæр кæнунæн ци фæрæзнитæ багъæудзæнæй, уой, – загъта Г.К. Жуков.

ССР Цæдеси Министрти Совети Сæрдар Алексей КОСЫГИНИ хæццæ нæ номдзуд æмзæнхон ХЕТÆГКАТИ Геуæргийæн хуарз, зæрдтагон рахастдзийнæдтæ адтæй. Кæрæдземæн рæстуодæй бæрзонд, кæрæдзей нимадтонцæ.

Надбæл мин ме ’мбал, артиллерий инæлар-лейтенант Н.М. Пожарский радзурдта, ке ’рцудæй цидæр æнæргъуди рæдуд. Советон æфсæдтæ байстонцæ сахар Кюстрин, зæронд федар Кюстрин нæ, фал. Федар æй дууæ дони – Вартæ æма Одери ’хсæн. Куд рабæрæг æй, уотемæй 5-аг æфсади инæлар Рослыйи корпусæй еу полк бахизтæй дони сæрти æма æрлæудтæй федармæ хæстæг. Уой туххæй, æвæдзи, æгæр фæттагъд кодтонцæ фегъосун кæнунмæ фронтбæл æма Мæскумæ. Гитлеронтæ ба артиллери æма авиаций агъазæй рацудæнцæ контратаки, полкки дæлхайæдти цæугæдон Вартæмæ ракалгæй. Ефстæгтæ ма байзадæнцæ æгасæй еци полккæй».

Кюстрин адтæй ахсгиаг стратегион тохæн бунат, искæсæнæрдигæй Берлинмæ цубурдæр нæдтæ ка контроль кодта, уæхæн. Федари фæрстæ адтæнцæ бæзгин – 2,5 метри æма бæрзонд – 10 метрей бæрцæ. Æндеггæй ма æ алливарс адтæй арф, донæй идзаг къахт… Федарæн адтæй æртæ колдуари – Кетаг, Скæсæни æма Берлинаг, уæдта ма сæмæ ци хедтæ цудæнцæ, етæ гъæуай кодтонцæ гæрзефтонг мæсугтæ æма æндæр тохæн бунæттæ.

Еу бони фæсте 82-аг æхсæг дивизи 141-аг хецæн минометон полкки, тухгин гаубицити 100-аг бригади, уæззау артиллерий 26 бригади æма æндæр хъаурити агъазæй нимпурста федармæ.

29 мартъий сæумæй дивизий размæмпурсæг къуæрттæ батудтонцæ федар, рæфтæмæ ба гарнизони байзайæггæгтæ æрæвардтонцæ сæ тохæнгæрзтæ.

1945 анзи 19 апърели Советон Цæдеси Бæгъатæр Хетæгкати Геуæрги, Берлини стратегион операций архайгæй, командæ кæнун райдæдта 29-аг гвардион æхсæг корпусæн. «Корпус Хетæгкати Геуæрги Ивани фурти разамундæй, – финста инæлар Хетæги-фурти дуккаг «Сугъзæрийнæ Стъалу» райсунмæ ’вдесгæй, 8-аг гвардион æфсади командæгæнæг инæлар-болкъон В.И. Чуйков – знаги берæ гъæуайкæнуйнадон фæрæзнитæ исрæмодзуни туххæй вазуггин тугъдон ихæстæ æнхæст кæнгæй, сахартæ Мюнхеберг, Херцфальде, Фридрихсхаген, Кепене байсуни, уæдта цæугæдон Шпрее æма цадæ Дамейи сæрти бахезуни гъуддаги равдиста федардзийнадæ, устур арæхстдзийнадæ, цурддзийнадæ знаги соргæй æма бæгъатæрдзийнадæ нимпурсти рæстæг. Æмбал Хетæги-фурт пайда кæнуй æндиуд фæззилдтитæй, синхæгтæй фæххецæн унæй æма фæрсæрдигæй æнæ агъазгæнæгæй райзайунæй нæ тæрсгæй…»

ХЕТÆГКАТИ Геуæрги æма æ цардæмбал Валентинæн сæ цардвæндаг берæ сæрустур уни аккаг гъуддæгутæй æнхæст адтæй. Фал син уæддæр сæ тæккæ устурдæр сæрустурдзийнадæ ба иссæнцæ сæ цæуæт æма уони кæстæртæ.

1945 анзи 24 апърели æфсæддон корпуси хæйттæ бампурстонцæ Берлинмæ æма авд боней дæргъи тухтæнцæ æверхъау гъæунгти тугъдтити, знаги федæрттæ сæтгæй æма есгæй. Сæрмагондæй Хетæги-фуртæн æхе бæгъатæрдзийнади, лæгдзийнади æма æвзугъддзийнади фæрци корпуси хæйттæн сæ къохи бафтудæй вазуггин тугъдон ихæстæ æнтæстгинæй исæнхæст кæнун. Еци операций 29-аг гвардион корпус ниппурхæ кодта 11595 гитлерони, 143 аллихузон калибри дзармадзани, 56 танки æма хуæдтолгæ артиллерион фæрæзни; ист æрцудæй 35 хуæдтæхæги, 117 аллихузон калибри дзармадзани, 17 танки, уацари ист æрцудæй 6938 гитлерони, фашистон зиндонæй уæгъдæгонд æрцудæнцæ 1500 граждæнини ССР Цæдесæй æма æндæр бæститæй. ССР Цæдеси Сæйраг Совети Президиуми Указмæ гæсгæ 1945 анзи 29 майи Хетæгкати Геуæрги хуарзæнхæгонд æрцудæй Суворови I къæпхæни орденæй.

1945 анзи майи кæронмæ дæрæнгонд æрцудæй гитлерон Германи. Фал Идард Хорискæсæни идарддæр пеллон арт уагъта Дуккаг дуйнеуон тугъд. Империалистон Япони – гитлерон Германий цæдесон – нурма æ тохæндзаумау æвæруни фæндæ нæма кодта.

Милитаристон Японий нихмæ тугъди бацæун Советон Цæдесæн историон æгъдауæй раст æма закъони бундорбæл адтæй. Е адтæй историон рæстдзийнади домæн, нæ патриотон æма интернационалон ихæс. 1945 анзи июни кæрони инæлар Хетæгкати Геуæргимæ æнæнгъæлæги фæдздзурдтонцæ Мæскумæ æма, æ корпус ратгæй, 27 июни Дрездени аэродромæй фæттахтæй Мæскумæ. Кадрти сæйраг управлени æй базонгæ кодтонцæ И.В. Сталини бардзурди хæццæ. Бардзурдмæ гæсгæ æрвист цудæй Идардскæсæйнаг фронти командæгæнæг Советон Цæдеси Маршæл К.А. Мерецкови дæлбарæмæ, æхсæг корпуси командири бунатмæ. Америкаг æсгарунадæ нимадта, зæгъгæ, тугъди уруссæгтæ ку нæ архайуонцæ, уæд япойнæгти бон бауодзæнæй тугъд идарддæр рахъæртун кæнун (цæдесон æфсæдтæ япойнаг сæйраг сакъадахтæ ку байахæстайуонцæ, уæддæр) 1946 анзи кæронмæ, кенæ ба 1947, кенæ ба 1948 анзмæ.

Советон æфсæдти идардскæсæйнаг операцийæн адтæй æхе сæрмагонд хецæндзийнæдтæ. Размæмпурст рапарахат æй фондз мин километремæй фулдæри дæргъæн фронти 600-800 километри арфмæ. Фиццаг Идардскæсæйнаг фронтмæ æрбацæугæй, мæхе байамудтон фронти командæгæнæг Советон Цæдеси Маршæл К.А. Мерецковæн. Е мæмæ десгæнгæй æрбакастæй æма мæ рафарста:

– Цæмæн æрбацудтæ уæхæн уæледарæси?

– Куд? Мæ уæледарæси неци гъæуагæдзийнадæ ес, – гъуддаг нæ лæдæргæй, загътон æз.

– Ду инæлар-лейтенант ку дæ! Цалдæр боней размæ мухургонд æрцудæй ССР Цæдеси Совнаркоми унаффæ дæуæн инæлар-лейтенанти цин раттуни туххæй, ду ба уой туххæй неци зонис! Еудзурдæй, нæуæг пъагæнттæ бакæнæ æма райсæ 59-аг æхсæг корпус.

9 августи æхсæвæ советон авиаци карз цæфтæ никкодта япойнаг æфсади аэродромтæ, æфсæнвæндаги объекттæ, федаргонд районтæн, Муданьцзяни, Харбини, Чанчуни административон-политикон центртæн.

Æверхъау тугъдтитæ байеудагъ æнцæ сахар Муданьцзянбæл. Уой гъæуай кодтонцæ 5-аг япойнаг æфсади сæйраг тухтæ. Знаг гъæддух лæудтæй, цæугæдон Муданьцзяни переправитæ уорамгæй. Хетæгкати Геуæргий разамундæй 59-аг æхсæг корпус размæ æмпурста цæгатскæсæни ’рдигæй 1-аг Сурхтурусагин æфсади раззаг рæнгъити. Мах 5-аг æфсад сахармæ æмпурста хонсари ’рдигæй. Еци дууæ æфсади еумæйаг хъауритæй еци-еу нимпурстæй ист æрцудæй сахар Муданьцзян. Уой хæццæ 59-аг æхсæг корпуси дивизитæ инæлар Хетæги-фурти разамундæй ниппурхæ кодтонцæ япойнаг «зианхæссæг» 1-аг моторизацигонд бригади. Япойнаг 5-аг æфсад Муданьцзяни фарсмæ ’рцудæй дæрæнгонд. Æхе уацари равардта еци æфсади командæгæнæг.

59-аг фестæгæфсæддон корпус, инæлар-лейтенант Хетæгкати Геуæргий разамундæй тох кæнгæй, знаги соргæй, æвæд, зиндзæуæн хуæнхаг бунæттæбæл хезгæй, Маньчжурий зæнхæбæл бахизтæй 400 километрей æрфæн. Тугъди рæстæг æфсæддон корпуси еугæндтæ ниццагътонцæ знаги дууæ мин салдат æма афицерей бæрцæ, ниппурхæ кодтонцæ берæ техникон фæрæзнитæ æма тохæнгæрзтæ, райстонцæ уацари 36134 япойнаги, байстонцæ тохæнгæрзтæ, тохæн æрмæгутæ, хуæруни продукттæ æма æндæр æфсæддон есбонади берæ æвæрæнтæ.

Японий хæццæ тугъд ку рахецæн æй, уой фæсте инæлар Хетæгкати Геуæрги командæ кодта корпусæн, æфсадæн.

1958 анзи Хетæги-фурт нисангонд æрцудæй æфсæдти Цæгатаг къуари командæгæнæгæй æма еци бунати адтæй 1963 анзи уæнгæ. Уой фæсте 1971 анзи уæнгæ Геуæрги командæ кодта Прибалтики æфсæддон зилди æфсæдтæн. Еци бунæтти, æ дæсни фæлтæрддзийнадæ æма æфсæддони устур искурдиадæй пайда кæнгæй, бахаста зингæ байвæрæн æфсæдти тугъдон цæттæдзийнадæ хуæздæр кæнунмæ.

Æфсади инæлар Советон Цæдеси Бæгъатæр Хетæгкати Геуæрги Ивани фурт æвæллайгæй куста Гæрзефтонг Тухтæ федар æма сæ тугъдон цæттæдзийнадæ тухгиндæр кæнунбæл. Кодта устур æхсæнадон-политикон куст. Е адтæй Советти Еугурцæдесон VIII-аг Сæрмагонд съезди делегат, СЦКП-й XX, XXI, XXII, XXIII съездти делегат, ССР Цæдеси V-VIII равзурст Сæйраг Совети депутат, 1971 анзæй 1975 анзи уæнгæ Хетæги-фурт куста ССР Цæдеси Гъæуайкæнуйнади министради генералон бæрæггæнгути къуари инспектор-унаффæгæнæгæй.

ССР Цæдеси Хецауадæ Хетæгкати Геуæрги Ивани фуртæн искодта аккаг аргъ: Райгурæн бæстæ багъæуай кæнунбæл тугъдтити, æфсæддон еугæндтæн командæ кæнгæй ци лæгдзийнадæ равдиста, уони туххæй хуарзæнхæгонд æрцудæй Ленини 3 орденемæй, Октябри революций орденæй, Сурх Турусай 5 орденемæй, Суворови I-аг къæпхæни, Кутузови I-аг къæпхæни æма II-аг къæпхæни, Сурх Стъалуй ордентæй æма майдантæй, уæдта ма фæсарæйнаг ордентæ æма майдантæй. 1974 анзи иссæй сахар Познани (Польшæ) кадгин граждæнин. Хетæгкати Геуæрги Ивани фуртæн æфсади инæлари цин лæвæрд æрцудæй 1968 анзи.

Хетæгкати Геуæрги рамардæй 1975 анзи 3 сентябри берæ рæстæг фæссæйгæй. Нигæд æрцудæй Мæскуй Новодевичьей уæлмæрдти.

* * *

Советон Цæдеси Бæгъатæр, æфсади инæлар Хетæгкати Ивани фурт Геуæргий рамæлуни фæдбæл Советон хецауади иуонгтæ æма разамонгутæ ци тæфирфæси финстæг бафинстонцæ, уоми загъд ес: «Тугъди æнзти хъæбæр вазуггин тугъдон уавæрти Хетæгкати Ивани фурт Геуæргий æвдиста агъазиау арæхстдзийнадæ æфсæдтæн разамунди, федардзийнадæ, æхе сæрмагонд лæгдзийнадæ æма бæгъатæрдзийнадæ.

Тугъди фæсте æнзти Хетæгкати Геуæргий командæ кодта корпусæн, æфсадæн, адтæй цæгатаг æфсæдти къуари æма Прибалтики æфсæддон зилди командæгæнæг. Еци бæрзонд командон бунæтти уогæй, е устур байвæрæн бахаста не ’фсади хъаурæ федар кæнунмæ.

Хетæгкати Геуæргий æ фæсте ниууагъта дæсгай æфсæддон-наукон уацхъуди. 1977 анзи мухури рацудæнцæ Хетæгкати Геуæргий имисуйнæгтæ «Исполнение долга» æфсæддон рауагъдади Мæскуй.

ХУДÆЛТИ Темирсолтан (1921-2001), историон наукити кандидат

ХЕТÆГКАТИ Геуæргий туххæй Иристони зартæгæнгутæ ци зæрдæмæдзæугæ адæмон зартæ исаразтонцæ, уонæй еу мухур кæнæн абони.

Сау, сынт, зæгъ, ратахти æмæ Туалгоммæ

Сау уац æрбахаста, гъей, тох! Сæрибарыл тох!

Гитлеры сау дзæргъ, дам, нæ бæсты арæнтæм

Йæ ныфс куыд бахаста, гъей, сæрибар!

Туалты хистæртæ Габомæ бадзурынц

Сæ зæрдæ рисгæйæ, гъей, тох! Сæрибарыл тох!

Нæ буц фæсивæды кæнæм мах де уазæг

Кæстæрæй-хистæрæй, гъей, сæрибар!

Хетæджы сахъ фырт, дам, йе ’фсады разæй

Карз тохмæ фæрасти, гъей, тох! Сæрибарыл тох!

Йæ хæстхъом салдæттæм сармадзаны нæмыг

Уæд къори куы касти, гъей, сæрибар!

Габойы разæй, дам, немыц куы лыгъдысты,

Æрра фосы дзугтау, гъей, тох! Сæрибарыл тох!

Мæлæт дын макуы уа, карз тохы чи райста

Нæ рæзгæты тугтæ, гъей, сæрибар!