ХÆТÆГТИ Харитон (галеуæрдигæй æртиккаг) Устур Фидибæстон тугъди ветеранти ’хсæн. Къарæ ист æй редакций архивæй.

Хæтæгти Александри фурт Харитони цардвæндаги æма æ алæмæти тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй æ рæстæги берæ аллихузон æрмæгутæ финст æрцудæй. Уонæй абони равзурстан еу – советон доги нæ бæсти тæккæ цитгиндæр мухури фæрæзнитæй еуеми, «Литературная газета»-йи Н.Наумовæн 1972 анзи 21 июни ци очерк мухургонд æрцудæй, уой. Уæд ма Хæтæги-фурт цардæгас адтæй. Уотемæй си æвдист цæунцæ æ имисуйнæгтæ, æ сагъæстæ æма гъудитæ. Уомæ гæсгæ ба æрмæги медеси неци æййевæн, куд финст адтæй, уотемæй æй мухур кæнæн. Сæйрагдæр æй не  ’хсаргин æмзæнхони рохс ном æримисун.

РАЙДАЙÆН

Кеймах Ильяй фурт Давид…

Федоров Петри фурт Николай…

Хæтæгти Александри фурт Харитон.

Æртæ коммунисти, æртæ тугъдон æсгарæги. Кеймах æма Федоров фæммард æнцæ фашистти нихмæ тохи. Хæтæги-фурт цардæгасæй исæздахтæй æ райгурæн Ирситонмæ.

Устур Фидибæстон тугъд æ тæккæ карзи ку адтæй, уæд аци æртæ æхсаргин лæги исæмбалдæнцæ, тугъди историй устур фæд ка ниууагъта, еци æсгарæг къуæрттæй еуеми. Уæди рæстæги 1942-1944 æнзти советон тугъдон æсгаргути багъудæй архайун тæккæ карздæр тугъдтитæй еуеми. Тох сæйрагдæр цудæй, немуц ке байахæстонцæ, фал уæддæр знагæн сæттун ка нæ бакумдта, еци Мински. Къуар архайдта Мински – Барановичий – Осиповичий – Бобруйски – Жлобини – Калинковичий – Слуцки райони. Къуарæн кезугай разамунд лæвардтонцæ:

«Димæ» – Кеймах Ильяй фурт Давид. Одессæйаг косæг, фæстæдæр иссæй инженер. Партий иуонг 1929 анзæй.

«Дзæнгæрæг» – Федоров Петри фурт Николай. Ленингради облæсти Тихвини райони зæнхкосæги фурт. Сурх Æфсади афицер. Партий иуонг 1942 анзæй.

«Юсуп» – Хæтæгти Александри фурт Харитон. Зæнхкосæги фурт. Райгурдæй Цæгат Иристони гъæутæй еуеми. Каст фæцæй гъæууонхæдзарадон институт. Партий иуонг 1939 анзæй.

Операци райдæдта Мæскуй, «Центри»… Æсгаргути фиццаг къуар арæзт æрцудæй 1942 анзи уалдзæги. Æ командир адтæй Советон Цæдеси Бæгъатæр В.В. Щербина. Уомæн, гъулæггагæн, равгæ нæ фæцæй  кæрæй-кæронмæ къуарæн разамунд дæттунæн, знаги нихмæ архайди рæстæг фæммард æй… Æма ихæстæ æхемæ райста Щербинай хуæдæййевæг Д. Кеймах, равардтонцæ ин ном «Димæ».

«ДИМÆ» ИГЪОСУН КÆНУЙ «ЦЕНТРМÆ»

… 1942 анзи сентябри кæрони «Дими» къуар архайдта барвæндонæй, æсгаруни куст кодта гитлеронти фæскъилдуни.

Тар гъæди сæ хуæдтæхæгæй ку æргæлстонцæ, уæд адтæнцæ фондземæй. Цубур рæстæгмæ сæ нимæдзæ исхъæрттæй фондзсæдей уæнгæ.

… Къуæрей бæрцæ æз кастæн, нерæнгæ дæр ма, дæс æма инсæй анзей фæсте цæстигагуй хузæн ке гъæуай кæнунцæ, «Дими» тугъдон радиограммити еци бæзгин киунугутæ. Еци игъосункæнуйнæгтæ æрвистонцæ Николай Золочевский æма иннæ радисттæ. Уойбæрцæ  радиограммитæй æз равзурстон цалдæр.

1942 анзи 25 сентябрь. Минæ æ буни фехалдæй, уотемæй æбуалгъ мардæй фæммард æй хестæр лейтенант В. Щербина. Устур зиан нæбæл æрцудæй! Гæгъæдитæ бацæттæ кодтон Советон Цæдеси Бæгъатæри ном ин раттуни туххæй (еци ном ин лæвæрд æрцудæй æ рамæлуни фæсте. – Ред). Косæн идарддæр. Корун æма нин рарвететæ тохæн æрмæг, минитæ, тохæнгарз.

13 октябрь. Мински аэродроми ес знаги 40 транспортон æма æсгарæг хуæдтæхæгей бæрцæ.

24 декабрь. Минскбæл Слуцки сосæ надмæ 40 мин фашистон салдати фæццæунцæ, зæгъгæ, еци хабар раст æй æви нæ, уой туххæй уæ фарстæн дзуапп дæттун, ке сæ нимадтан, æфсад сахарбæл ку цудæй, уæд. Нæ нимад раст ке æй, уобæл дзорунцæ, рейхскомиссаради штаби ци бæрæггæнæнтæ базудтан, етæ дæр.

1943 анзи 26 февраль. Мински фашисттæ еугурæйдæр сæ хæццæ дарунцæ противогазтæ. Оккупанттæй еу куд загъта, уотемæй фронт Минскмæ ку æрбахæстæг уа æма тæссаг уавæр ку исæвзура, уæд советон æфсæдти нихмæ Гитлер испайда кæндзæнæй газтæй. Гомелæй куд фегъосун кодтонцæ, уотемæй исистадæнцæ дæс мин итайлаги æма венгриаги.

8 мартъи. Гитлеронтæ гъæуайкæнуйнадон фæрæзнитæ аразунцæ Мински, Могилеви районти… Минскбæл Нигулæнмæ дæс эшелони рандæй, тохун сæ ке нæ фæндуй, уой туххæй хъадаматæ кæбæл бакодтонцæ, еци финддæс мин итайлагей хæццæ.

11 мартъи. Не ’сгаргутæ фехстонцæ Белоруссий национ-социалистон партий разамонæги.

23 май. Ци бæрæггæнæнтæ нæмæ ес, уонæмæ гæсгæ гитлеронти фронти штаб Смоленскæй æрбаййивтонцæ Минскмæ.

30 июнь. Æрветун уæмæ, 1942 анзи кæрони знаг фæсфронтмæ ке рагæлста, еци агентти номхигъд…

1943 анзи кæрони «Центр» «Димæн» бардзурд равардта Мæскумæ ’рбатæхуни туххæй. Фал «Димæ» Мæскумæ нæ бахъæрттæй: ци хуæдтæхæги тахтæй, уой фронти сæрмæ знаг  æргæлста.

Къуарæн командæ кæнун райдæдта «Дзæнгæрæг».

«ДЗÆНГÆРÆГ» ТОХ КÆНУЙ

Мемориалон фæйнæг ХÆТÆГТИ Харитонæн, Дзæуæгигъæуи ци хæдзари цардæй, уой фарсбæл.

Николай Федорови æма е ’ртæ агъазгæнæги, тугъдон тæлмацгæнæг Тимофей Зверькови, радисткæ Надеждæ Носковай æма æсгарæг Сергей Хренови 1943 анзи июни æхсæвигон парашюттæй æргæлстонцæ знаги фæскъилдун тар гъæди æрдози.

Фронти иннæ фарс тугъд уæди дзамани адтæй æ тæккæ карзбæл. Æфсæнвæндагæй еуварс дæрæнгонд цудæнцæ гитлеронти эшелонтæ Вильнойæй Минскмæ, Молодечнойæй Полоцкмæ нæдтæбæл…

Е адтæй минертæ Юрий Волкови, Захар Кузяеви, Михаил Аминеви æма берæ æндæрти куст. Мински æфсæнвæндаги станцитæмæ еудадзугдæр, æхсæвæй-бонмæ, сæ гъос дардтонцæ нæ тугъдон æсгаргутæ. Майор Федоров æма æ тугъдон æмбæлттæ тар æхсæви æнæуæлдай æстуфæй ниццагътонцæ, совхоз «Лагаза»-йи ка æрбунат кодта, еци гитлеронти. Федорови къуари радио Мински алливарс гъæдæй аллибон дæр «Центрмæ» игъосун кодта берæ ахсгиаг бæрæггæнæнтæ.

Фал уæддæр «Дзæнгæ-рæг»-и сæйрагдæр гъуддаг адтæй Белоруссий гитлерон хецау – гаулейтер Вильгельм Кубейи рамарун. Белоруссаг адæми хорхбæлхуæцæг куд мард æрцудæй, уой туххæй берæ аллихузон æрмæгутæ финст æрцудæй. Гъулæггагæн, уонæй еуæй-еуети ес рæдудтитæ, сауæнгæ æримисгæ хабæрттæ дæр. Хецæн автортæй иронхуати райзадæй, еци гъуддаг исаразæг советон тугъдон
разведки афицер, æ мæлæти фæсте Советон Цæдеси Бæгъатæри ном лæвæрд кæмæн æрцудæй, еци майор Николай Федоров ке адтæй, е…

– Кубейи рамарун – уæхæн ихæс æвæрд æрцудæй Н. Федорови къуари рази, – имиста еци ахсгиаг операций туххæй æ архайæг Т. Зверьков. – Мински мах къуæрттæй еу разамонæг адтæй «Черная» – Мария Осипова. Фембæлди рæстæг Федоров «Черная»-йæн бафæдзахста хуæртæ Еленæ Мазаник æма Валентинæ Щуцкаяйи хæццæ бастдзийнадæ исаразун. Еленæ адтæй Кубей фатери æфснайæг силгоймаг. Мах æсгаргутæй гъуддаг уомæн беретæ лæдæрун кодтонцæ, фал некæмæн арази кодта, уомæн æма тарстæй гестапойæй. Фæстагмæ Мария Осиповайæн бантæстæй Елени «æртасун кæнун» æма исарази æй, æ хуæри Сурх æфсади командири хæццæ фембæлдмæ рарветунбæл. Еци командир адтæй Н. Федоров.

Гъуддаг адтæй хъæбæр вазуггин. Устур зинтæй магнитон минæ химион æгъдауæй косæг сахатти механизми хæццæ исамал кодтонцæ æма ’й равардтонцæ Мария Осиповамæ, е ба ’й фæстæдæр исæмбæлун кодта Еленæ Мазаникбæл. Райгъустæй, берæ кæмæ æнгъæлмæ кастæнцæ, еци исрæмугъд…

Хабар уайтæккæ «Центрмæ» фегъосун кодта «Дзæнгæрæг». Цалдæр боней фæсте Мæскуйæй Бегомли аэродроммæ æрбахъæрттæй хуæдтæхæг æма гъуддаг исаразгути Н. Федорови хæццæ еумæ фæлласта Мæскумæ.

Майор Федорови ирисхъæ идарддæр рауадæй уотæ: Мæскуй исаразтонцæ ’сгаргути нæуæг къуар æма ’й 1943 анзи декабри æргæлстонцæ сахар Ковели райони. «Дзæнгæрæг» райста нæуæг бæрнон ихæстæ. Берæ гъуддæгутæ исаразта еци зæрдæргъæвд командир, коммунист æма æсгарæг.

… Хабар æрцудæй 1944 анзи 17 апърели польшаг гъæу Войсковицемæ хæстæг. Уæззау тохи фæсте гитлеронтæ сæ тохæн бунæттæ ниууагътонцæ. «Дзæнгæрæг»-и æфсæддонтæ гъæди сæ фæллад исуадзунмæ æрбунæттон æнцæ. Æнæнгъæлти синхаг польшаг гъæутæй фæдеси æрбахъæрттæй еу зæнхкосæг:

– Фæййервæзун нæ кæнетæ, æмбæлттæ! Гермайнаг нин фудмиутæ кæнуй – адæми, бæхти, нæ фонс нин ласунцæ…

Гитлеронтæ ’рцудæнцæ дæрæнгонд, польшаг гъæу си фæййервазтæй. Еци тугъди немуцаг нæмуги амæттаг фæцæй майор Федоров.

КОМАНДÆ КÆНУЙ «ЮСУП»

Кубейи рамаруни фæсте 1943 анзи октябри майор Н. Федоровмæ нæуæг ихæстæ бафæдзæхсунмæ Мæскумæ ку фæдздзурдтонцæ, уæд къуари командирæй æвæрд æрцудæй «Дими» æма «Дзæнгæрæг»-и тугъдон æмбал – Хæтæгти Александри фурт Харитон. Е нуртæккæ цæруй Цæгат Иристони. Тугъдон æсгаргутæ ’й зудтонцæ «Юсупи» номæй. Е æй æцæг бæгъатæр, нифсгун адæймаг.

… «Юсуп» 1943 анзи октябрæй 1944 анзи мартъий уæнгæ берæ уæззау фудæбæнттæ бавзурста. Фашистон æфсæдтæ кæмити ’нцæ, уой бæрæг кæнун, знаги ахсгиаг гарнизонтæ дæрæн кæнун, «рельситæбæл тугъд»… Æсгарæн архайд æма æргом тугъд, знаги агентти æхсун æма цæгъдун, гитлеронти штабти æрбунæттон ун – еу дзурдæй, тугъд цудæй идарддæр…

– Æрæги æз иуазæгуати адтæн Мински,– дзоруй Хæтæгти Харитон. – Уоми нæ къуарæй беретæ ’нцæ: Золотухин косуй машинистæй, Пучковский иссæй юрист, санитаркæ Александрæ Стефанович нуртæккæ ’й дохтир, Лещинская Софья æма Мосевич Станислав дæр уоми ’нцæ… Фембалдан. Кæрæдземæ кастан, зæрдхъурмæй æримистан, ка фæммард æй, уони. Рæстæгæй-рæстæгмæ нигъгъос уианæ… Уæдта  бабæй нæуæгæй дзорун райдайанæ. Нæ дзубандитæн кæрон нæ адтæй: «Гъуди ма  кæнис, гъуди ма кæнис…» – раст магнитофон æрæвæрæ æма нæ къуари цардæгас истори финсæ…

– Æма еци историй, дæумæ гæсгæ, тæккæ сæйрагдæр ци адтæй? – фæрсун Харитони.

– Нæ партибæл, адæмбæл, Советон хецаудзийнадæбæл устур æууæнкæ… Цал æма цал анзи рацудæй, нæуæгæй бабæй ралæудтæй июнь, уæддæр имисæн «Дими», «Дзæнгæрæг»-и, ка фæммард æй æма æгас ка ’й, еци бæгъатæрти… Уæлахези сæрбæлтау æ цардбæл ка нæ аурста, уони сæ еугурейдæр. Иронх нæ ’нцæ æма сæ кæддæриддæр дардзинан нæ зæрдæбæл… Кæддæриддæр!

 Н. НАУМОВ, «Литературная газета», 21 июнь, 1972 анзи.

ХÆТÆГТИ АЛЕКСАНДРИ ФУРТ ХАРИТОН

Райгурдæй Цæгат Иристони Ольгинскийи гъæуи 1914 анзи 20 декабри. 1938 анзи каст фæцæй Дзæуæгигъæуи гъæууонхæдзарадон институт. 1939 анзи ба имæ фæдздзурдтонцæ Сурх Æфсади рæнгъитæмæ. Устур Фидибæстон  тугъди тæккæ райдайæнæй фæстæмæ хъазауатонæй тох кодта немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ – фиццаг фронти, фæстæдæр ба уотæ рауадæй, æма архайдта Белоруссий партизанти æмрæнгъæ, адтæй си къуари командир, кунæггæнæг-æсгарæг хаййи комиссар,  минскаг оперативон Центри командири хуæдæййевæг. 1944 анзи ба ахур кодта æсгарæг афицертæ цæттæгæнæн Уæлдæр къурсити, æ фæууни фæсте ба æрвист æрцудæй Чехословакимæ. Æ агъазиау тугъдон æскъуæлхтитæмæ гæсгæ ’й партизанти командæкæнуйнадæ, цæмæй ин лæвæрд æрцудайдæ Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, фал цæмæдæр гæсгæ сæ еци курдиадæ æнхæстгонд не ’рцудæй…

Сурх æфсади рæнгъити служби фæсте Хæтæги-фурт исæздахтæй Цæгат Иристонмæ. Куста республики гъæууон хæдзаради министради. 1947 анзæй 1954 анзи уæнгæ разамунд лæвардта кæркитæдарæн совхоз «Цæлыкк»-æн, цалдæр анзей дæргъи адтæй Даргъ-Къохи гъæусовети, уой фæсте ба Кирови райони æнхæсткоми  сæрдар. Æвзурст æрцудæй партий Орджоникидзей райкоми фиццаг секретарæй. Берæ æнзти дæргъи разамунд лæвардта Цæгат Иристони гъæууон хæдзаради министрадæн. Хуарзæнхæгонд æрцудæй аллихузон паддзахадон хуæрзеугутæй, уони ’хсæн Сурх Турусай орден, I къæпхæни  майдан «Устур Фидибæстон тугъди партизан», уæдта берæ æндæр ордентæ æма майдантæй, Кади гæгъæдитæй.

Хæтæгти Харитони Белоруссий партизанти еугонди разамунд æ рæстæги бæргæ бахастонцæ фæндæ, цæмæй ин лæвæрд æрцудайдæ Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, фал еци гъæугæ гъуддаг, гъулæггагæн, цæмæдæр гæсгæ æнхæстгонд не ’рцудæй…

Хæтæгти Александри фурт Харитон æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 2005 анзи. 2011 анзи ба, Хæтæги-фурт Дзæуæгигъæуи ци хæдзари цардæй (Бородинскийи гъæунгæ, 19), уой фарсбæл цитгин уавæри федаргонд æрцудæй æ кадæн мемориалон фæйнæг.