Куд ни алкæмæн дæр, уотæ Къадзати Станиславæн дæр æхцæуæн куд нæ ’нцæ æ цардвæндаги еугур афæнттæ дæр. Фал ин уæддæр уæлдай зæрдирайдæр ба ’й æ сабийдогæ. Ахиддæр æй имисуй, æ кой ин ракæнуй.

Хуры тынтæ оммен кæнынц цардæн,

Ацаходынц райсомы æртæхæй…

Бастъæлай, мæ сабидуг, цæй дард дæ –

Уыгæрдæны урс байраг фæтæхы!..

Æ сабийдогæ ин уоййасæбæл имисуйнаг айдагъ æхе уодæнцойнæн нæй. Фæндуй æй, цæмæй нури кæстæртæ сæ кари фарнæй æнхæстæй хайгин уонцæ, уодихуасæ син уа, сæ исонибони цардарæзтæн син федарæй-федардæр бундор нур æвæрд ке цæуй, уой. Уомæ гæсгæ син сæрмагондæй ку бацæттæ кодта киунугæ «Зондабитæн – нæ алдымбыд» дæр. Æма уомæн æ раздзурди уотæ финсуй:

«… Хур, дам, уа-а-ртæ кæм æмæ кæм ис, фæлæ уæддæр æввахсмæ тавы. Мæ рагбонтæ дæр 7 хохы, 9 быдыры, 12 фурды фале кæд æмæ кæд фесты, уæддæр мæ сæ хур хæстæгмæ тавы. О, сабидуг у адæймагæн йæ дыккаг зæрдæ, æмæ азтимæ йæ цавд тынгдæр зæлы, сног кæны æхцонæн кæддæры цаутæ.

Аргъæутты дæлбазыр –

Сабидуг фæлмæн,

Алæмæты уалдзæг,

Стъалыты тæмæн.

О, нæ рагбонтæ аргъауæй тæмæссагдæр уыдысты – аргъауæн æрмæст йæ кæрон вæййы рухс, не ’взонгад та æнæхъæнæй дæр уыд хурвæлыст нæ ныййарджыты, иууыл хистæрты зæрдæты тавсæй æмæ æрдзы æвæджиауы хъомысæй. Рагбонты мæм иунæг хатт дæр фæлмæн мидбылхудгæ чи сдзырдта, уый дæр ныр мысын зæдау…»

Æ сабийдогæ ма ин уæлдай зæрдтагон уомæн æй, æма ин æ сагъæсти уодæгас кæнунцæ æ ниййергути, уони рæвдудæй нæ бафсæдгæй, уонæн сæ уодиконди алæмæтдзийнадæ ин царди рæствæндаггæнæг æй…

«Нарты кадджыты-иу диссæгтæ Гуымы ’фцæджы фале ’рцыдысты. Нæ царды та – сабидуджы. Еу-фондз азы мыл цыдаид уæд. Хурхæтæны дын нæ сарайы зæхмæ æрдæгтахт, æрдæгхауд куы ’ркæнид зæрватыччы лæппын. Фæлæ йæ йæ базыртæ фæстæмæ нал сфæрæзтой. Гæдыйæн ахæм авæрай – уайтагъд йæ цуры февзæрд! А ныр фæлæбура лæппынмæ, афтæ йыл сæмбæлд цъылыны цæф мæ мад Баринæйы къухæй. Гæды æвæндонæй, ныгъуылдтытæгæнгæ, ацыд сарайы къуыммæ. Æмæ уырдыгæй зулмæ каст, мæ мад хъайванмæ даргъ асин куыд сцæхгæр кодта æмæ лæппыны хъавгæ йе ’мбæлтты фарсмæ куыд сæвæрдта, уымæ.

Баринæ асин куы бафснæйдта æмæ та гыццыл бандоныл йæхи ку ’руагъта, уæд дын зæрватыкк йæ сæрыл куы абадид æмæ йæ цины цъыбар-цъыбур куы ракалид. Гъе афтæ-иу мад иннæмæн дзырдта бузныг.

О, баххуыс удыбæстæ у. Æрдзы, нæ царды алцыдæр кæрæдзиуыл баст у зæрин тæгтæй…»

Еци хабар æ зæрдæбæл бадаргæй, Станислав дæр ци гæнæн æма амал ес, уомæй архайуй хуарздзийнадæ аразунбæл. Æма уæд куд гъæуама нæ зæгъæн уæддæр цубурæй æ ниййергути – Къадзати Соброн æма Барини туххæй дæр. Раст зæгъгæй, Собронæн  уой размæ дæр адтæй цардæмбал Зинæ, Мамити кизгæ. Исæнтæстæй син авд сувæллони.  Цардæнцæ, царди домæнтæ æнхæст кæнгæй, кодтонцæ фæллойнæ. Æгъдау дæттунæй не ’фсастæнцæ. Сабийтæ, сæ тæккæ мадæ уарзгæй, райзадæнцæ седзæрæй. Синхбæстæ, хеуæнттæ, къабæзтæ – еугурæй дæр æрбалæудтæнцæ сæ фарсмæ, алкедæр æ агъази хай хаста, фал сæ рæвдудгъæуагæ седзæрти мади уозæлд гъудæй æма…

Цард æхеуæнттæ домуй. Собронæн æ бон ку нæбал адтæй æ седзæрти тæрегъæдмæ кæсун, уæд син дуккаг мадæн равзурста синхаг кизгæ – Абайти Барини.

Баринæ, æхуæдæг седзæри бæнттæ ка бавзурста, уæхæн сугъзæрийнæ зæрдæ æма тæрегъæдгæнагæ силгоймаг, æ нифс бахаста Соброни авд седзæремæ æма сæ исгъомбæл кодта сæхе мади хузæн. Баринæ Къадзати седзæртæмæ мади бæсти ку ’рбацудæй, уæд син е хори искасти хузæн адтæй. Æма, æцæгæйдæр, фæлмæнтæдзорагæ, ездон силгоймаг сабийтæбæл дессаги æновуд адтæй. Се ’дзард мади син баййивта, зæгъгæ, зæгъун раст нæ уодзæнæй, уомæн æма мадæн баййевæн нецихузи ес. Фал син æ рæвдудæй сæ рист зæрдитæ уотæ барохс кодта æма имæ авдемæй дæр мади номæй ку исдзурдтонцæ, уæд ма уомæй æхцæуæндæр ци адтайдæ исхæссæг фидæ æма синхбæстæн. Соброн æма Баринæн исæнтæстæй еума сувæллон – биццеу. Еци цийни хабар æрцудæй 1955 анзи апърели фиццаг бон. Хестæр хуæртæ зæрдиагæй рæвдудтонцæ нæуæгигурди, æновуд ибæл адтæнцæ… Абони дæр æй беретæ нæ зонунцæ, Соброни сувæллæнттæн сæ кæстæр æнсувæр Станислав, мадæй хецæн ке æй сæ хæццæ, уой, уомæн æма Абиан æ аст сувæллонебæл æ уарзæгой зæрдæ æмхузон дех кодта.

Фал аци цардбæллон бийнонти ирисхъæ æгæр æверхъауæй бабæй æхе равдиста. Кæрæдзей фæдбæл се ’носон дуйнемæ бацудæнцæ Баринæ æма Соброн дæр.

Ку зæгъæн, Станислав æнхæстæй нæ бафсастæй æ ниййергути рæвдудæй, нæ ин фæцæй равгæ уонæн цомайæй зæрди фæндон балæггадæ кæнун. Фурти рæвдудæй сæ бабоц кæнун. Уобæл æй абони дæр ма æ гъенцъун:

 

«Мыййаг, куы уа нæ мæрдтæн зын –

Ды ам, мæ хур, хъæр ныхас ма кæ,

Нæ фæтчы уæлмæрдтæй хæссын

Фæткъуытæ, курагатæ, балтæ… –

 

Дзырдтай-иу сабыргай, мæ мад, –

Хæссын нæ фæтчы – дар дæ зæрдыл…»

Фæкъул и  доны къусау цард –

Æруарыд залты мин мæ сæрдыл…

 

Дæ цыртыл авæрын мæ арм,

Дæ цуры алæууын сæркъулæй,

Цæуы дæ ингæнæй дæр хъарм,

Фыдæх мæ зæрдæйæ фæсуры…

 

Æххæст кæнын дæ фæдзæхст зын –

Дæ ингæнмæ мæ надвæд сфæндаг –

Нæ фæтчы уæлмæрдтæй хæссын,

Æз та дзы рахæссын… æрхæндæг…

 

Фал цардарæзти фæткæ уæхæн æй, æма æхе хабæрттæ аразун домуй, цæруйнаг ка ’й, уонæй. Æма фæразун гъæуй. Æвæдзи, уомæ гæсгæ Къадзай-фурт е ’мдзæвгитæй еуеми уотæ зæгъуй:

Æз нырма дæр – мæ фыды фæдзæхстæй,

Æз нырма дæр – мæ мады æууæнк…

Еци зундирахаст ин нифсдæттæг дæр æма агъазгæнæг дæр æй. Æнæ мадæ ’ма фидæй райзайгæй имæ уоди федардзийнадæ разиндтæй æ карни хабæрттæ, æ ниййергутæ ма ин цардæгас ку адтайуонцæ, уæд сæ зæрдæмæ куд фæццудайуонцæ, уотемæй аразунæн.

Æрæдони райони Кировигъæуи астæуккаг скъола хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ каст фæууогæй, идарддæр ахур кæнунмæ бацудæй Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл университети филологон факультети ирон-уруссаг хайадæмæ. Ами дæр уоййасæбæл æнтæстгин ахурдзауæй фескъуæлхтæй, æма ’й уомæ гæсгæ ба æртиккаг къурси фæсте рарвистонцæ ахур кæнунмæ Мæскуй паддзахадон университети журналистики факультетмæ. Каст æй фæцæй 1979 анзи æма косун райдæдта Цæгат Иристони радиой. 1989-1993 æнзти адтæй журнал «Ногдзау»-и бæрнон нимæрдар. Уой фæсте нæуæгæй рацудæй Цæгат Иристони радиомæ æма нуртæккæ дæр косуй уоми. Æ радиожурналтæ æма авторон программитæ «Хæзнадон», «Уацамонгæ», «Бонвæрнон», «Удæвдз», «Нæ уазæг – дæ уазæг», «Мыггагæй мæ бафæрс!..», «Арвайдæн» алли ирон хæдзарæмæ дæр æнцæ федеуæг æма фарнæхæссæг.

Алли æнзти ниффинста пьеситæ дæр: «Æртæх æмæ æртхутæг», «Зындоны зæдтæ», «Сыгъзæрин дæгъæл». Рауагъдадæ «Ир»-и ин æ уадзимистæ уагъд æрцудæнцæ цалдæр киунугемæй: «Уидæгты рухс», «Урс къæсæр», «Ирдгæ», «Дыууæ хуры астæу», «Зондабитæн – нæ алдымбыд»…

Аци хабæрттæ цубурæй уомæ гæсгæ ранимадтан, æма Къадзати Станислави исфæлдистадон хъиамæттæ бæлвурдæй-бæлвурддæр зундгонд æнцæ нæ Иристони дзиллæн. Цал æма цал анзей дæргъи, цæйбæрцæбæл агъазиау фæллæнттæй хъазауат кæнуй нæ адæми уодварни хæзнадзийнадæ багъæуай кæнунбæл, цæмæй нæ адæм алкæддæр сæрустур кæмæй адтæнцæ, æма син цийфæнди лæгæвзарæн уавæрти ервæзунгæнæг ка адтæй, еци æгъдæуттæ æма фæткитæ бæлдтаг исуонцæ айдагъ абони дзиллæн нæ, фал нæ исуйнаг фæлтæртæн дæр.

Фæлтæртæ сты фылдæр æнустæй –

Цыбыр у адæймаджы цард.

Фæлæ уæддæр  фыдæлтæй буц дæн –

Æз хъусын фидæнæй сæ зард!..

Къадзати Станислави берæ фæллæнттæн æхсæнади ’рдигæй дæр аргъгонд цудæй æма цæуй. Аккаггонд ин æрцудæй Цæгат Иристони культури æскъуæлхт архайæги кадгин ном, æй нæ республики Сæргълæууæги, нæ республики Хецауади, нæ номдзуд рохситауæг Æмбалти Цоцкой номбæл премити лауреат, хуарзæнхæгонд ма æрцудæй берæ æндæр хуæрзеугутæй дæр. Етæ æхцæуæн куд нæ ’нцæ, фал уонæй æхцæуæндæр ба ’й дзилли нимайундзийнадæ. Уой фæдбæл Станиславæн е ’мдзæуин, поэт Хадихъати Фатимæ ракодта мæнæ ауæхæн арфæ:

Къоста дæуæн ныууагъта йæ хъару æмæ ныфс.

Йæ фыссæн сис дæм радта

Æмæ ды дæр фыссыс

Нæ адæмы рыстытыл,

Нæ адæмы тыхстыл.

Ды генийы æфсымæр æмæ йæ фарн хæссыс.

*  *  *

Мах, газет «Дигорæ»-йи редакций косгутæ, нæ абони дзубанди Къадзати Станислави туххæй уæлдай æхцæуæнæй кæнæн. Уомæн æма си хъæбæр арфиаг ан – кæд нæ республики нæ газети ирисхъи хуарзбæл еске æновудæй архайуй, уæд уонæй еу æй Къадзай-фурт. Гæнæн æма амал кæми фæууй – æ радиобакасти кенæ дзиллон мадзæлтти æ радзубандити – æнæмæнгæ ракæнуй нæ газети æма æ ахсгиагдзийнади кой, фæдздзоруй дзиллæмæ, цæмæй æй еузæрдиуонæй рафинсонцæ æма ’й кæсонцæ. Æма дин нæ зæрдиаг арфæ дæр: рæстуод æма хæларзæрдæ, цæстуарзон æма рæдау адæймаг дæ, æма дæ нæ Исфæлдесæг рохсдзийнадæй табугонд хуарздзийнæдтæй куд хайгин кæна!..

Уæлдай хъæбæрдæр ба дин нæ зæрдæ уой зæгъуй, æма абони æвæллайгæй, ци алæмæти гъуддæгутæбæл хъиамæт кæнис, уонæй ма бафæллайæ æма сæбæл ма исустурзæрдæ уо!.. Дæ еци фæллæнттæ арфиаг æма æгæрон æнцæ нæ Иристонæн, нæ адæмæн, сауæнгæ нæ исуйнаг фæлтæртæн дæр. Æма ни федарæй æруагæс кæнуй, ке нæ си бафæллайдзæнæ, е. Дæхуæдæг æй де ’мдзæвгитæй еуеми ку зæгъис: «Æма бабæй исефтиндзун мæхе…»

 

БИЧИЛТИ Алетæ