Нæ Цитгин Уæлахез исфæлдесæг берæ ахсгиагдзийнæдтæн сæ сæйрагдæртæй еу адтæй советон адæмти æнсувæрон еудзийнадæ немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохи. Ка си циуавæр адæмихаттæй æй, кæци рауæнæй рацæуæг æй, уой æгириддæр нæ равзарæ-бавзарæ кæнгæй, советон тугъдонтæ уодуæлдайæй хъазауат кодтонцæ нæ еумæйаг Фидибæсти сæрбæлтау. Уой фæдбæл Советон Цæдеси Бæгъатæр Карсанти Дриси фурт Хъазбег (1910-1987) советон доги сæйрагдæр æфсæддон газет «Красная звезда»-й æ рæстæги 1987 анзи 13 декабри ниммухур кодта зæрдæмæдзæугæ уац «Æрдхуарди усхъæбадард». Абони æй мухур кæнæн мах дæр.

* * *

КАРСАНТИ Хъазбег (раззаг рæнгъи астæуæй уорс кители) æ тугъдон æмбæлтти хæццæ фембæлди рæстæг.

… Æрæги мæмæ ’рбадзурдта мæ рагон лимæн. Сауæнгæ тугъдæй фæстæмæ зонгæ ан. Ахид фæдздзорæн кæрæдзей хæццæ. Аци хатт ба мæмæ æрбадзурдта, цæмæй мин фегъосун кæна æ цийнаг хабар: æ кæстæрти кæстæртæбæл ма еу бафтудæй.

– Æма ибæл циуавæр ном исæвардтан, уой зонис? – игъæлдзæгæй æстуф кодта телефони трубкæмæ. – Владимир!..

– Дзæбæх ном ин равзурстайтæ, – загътон ин æз.

– Нæ мæ балæдæрдтæ?.. Æви нæбал гъуди кæнис, 1943 анзи, Днепри цæугæдони сæрти байервæзуни рæстæг ку фæццæф дæн æма уæд уоми фæддæлдон унæй мæ ка фæййервæзун кодта, еци Владимир Малькови?..

Куд не ’ргъуди кодтайнæ еци æригон тугъдони. Волги  билгæрон рауæнтæй рацæуæг, тугъдмæ дæр æй уордигæй байагурдтонцæ. Уой размæ ба ахургæнæгæй куста. Хъæбæр зæрдæхцæуæнæй ин æ кой кæнидæ ме ’рдхуард. Æфсæддон хаййи нимад, кæдзосзæрдæ, æфсæрмигæнагæ, идзулд цæсгон. Ахид дзоридæ е ’мбæлттæн: А.С.Пушкини рæнгъитæ: «Мæ лимæнтæ! Нæ бастдзийнадæ ’й федар…» Еци зæрдхæлар загъд Владимир Малькови фæрци еудадзуг дзориуонцæ иннæ тугъдонтæ дæр.

Мæ лимæни ба æ имисуйнæгтæ уæгъдæ нæбал уагътонцæ. Нæуæгæй – цалæймаг хатт!.. – фегъустон бабæй уруссаг лæхъуæн Николай Бойко æма гурдзиаг Тенгиз Сванидзей хæлардзийнади туххæй хабæрттæ. Уоййасæбæл æхцул адтæнцæ, æма æнæ кæрæдземæй æгириддæр нæ фæразтонцæ, сæ кæрæдзей гъæуай кодтонцæ топпи фæттæй, минити æрхъезтæй. Фал тугъд уомæй æверхъау æй æма имæ хатиртæ нæййес. Сахар Кенигсберг байсуни рæстæг тугъдтити Тенгиз мæлæтдзаг цæф фæцæй…

Еци рæстæгути Николай Бойкой цæсгонмæ бакæсæнтæ дæр нæ адтæй. Тугъди кæрони уæнгæ  «Катюша»-ти гарзæгтæбæл бафинсидæ: «Тенгизи маст есунæн», зæгъгæ… Фæстугъд Николай Бойкойæн фурт ку райгурдæй, уæд ибæл исæвардта Тенгизи ном.

Æхцæуæнæй фæдздзубандитæ кодтан мæ тугъдон æмбали хæццæ, райарфæ ин кодтон нæуæгигурди туххæй. Æма бабæй мæ тугъдон æмбæлттæ мæ зæрдæбæл æрбалæудтæнцæ, цардæгаси хузæнæй æристадæнцæ мæ цæстити размæ: Павел Прудников, Михаил Коротун, Ясон Акуба, Тимур Аюпов, Керим Кариев, Михаил Горохов, Вартан Оганесов…

…Зумæги 1941 анзи Мæскуй алфамбулай тугъдтити рæстæг адтæй карз, берæ цæмæйдæрти ба тæссаг уавæртæ нин исæвзурдæй. Немуцаг-фашистон æрдонгтæ еци лæборæги лæбурдтонцæ, гъавтонцæ нæ Райгурæн бæсти сæйраг сахар байахæссун. Бустæги уæззау ниццæнцæ нæ зæрдитæ, куд рæнгъон тугъдонтæн, уотæ командиртæн дæр. Уомæн ба неци хузи бауадзæн адтæй. Æма нæ тохун  гъудæй уæлдай устурдæр æхсаргинæй, знаги размæмпурстæн идарддæр бухсæн нæбал ес, æнæмæнгæ ’й гъæуй æруорамун æма ’й дæрæн кæнун райдайун. Æма дин еци сагъæссагæй-сагъæссагдæр уавæри ку райгъусидæ …

– Нур адæмон зарти изæр ку исаразæн, уæдта нæ ци гъигæ даруй, – фæндæ бахаста дивизиони комиссар Николай Ковалев.

Нæ еугур дæр æгуппæгау фæцан, ауæхæн уавæри циуавæр зартæ? Уæдта ’й ниггæмæрзæ кодтан. Æнæ адæмон зартæй мах адæмбæл нимад дæр нæ ан. Æма уæхæн æнæферонхгæнгæ изæр арæзт æрцудæй, æма ин зæгъæн дæр нæййес… Мæ цæргæ-цæрæнбæнтти мин ирд имисуйнагæй байзадæй. Ци уæрмæгонди ’й исаразтан, е кæд устурдæр адтæй, уæддæр си адæмæй къох бакæнæн дæр нæбал адтæй. Берети æрфæндадтæй разарун дæр æма иннети зарунмæ байгъосун дæр. Æма ци нæ хузи æвзæгтæбæл ба игъустæнцæ зартæ – уруссаг, украинаг, гурдзиаг, узбекаг.

Къуæрей фæсте нæ дивизион бахаудтæй хъæбæр уæззау уавæри – æнæгъæнæ сахатти дæргъи нæбæл знаги хуæдтæхгутæ «Юнкерс»-тæ еци дорадзагъд кодтонцæ. Беретæ ни фæммард æнцæ, никки фулдæр ба ни цæфтæ фæцæй. Еци фатуарæни алæмæти лæгдзийнадæ равдиста ефрейтор Сергей Кульменков. Æхуæдæг цæф уогæй, тугъди будурæй рахаста æдасдæр рауæнмæ дæс цæф æфсæддоней. Уони ’хсæн адтæнцæ уруссаг, гурдзиаг, узбекаг, тæтæйраг, украинаг тугъдонтæ.

Мадта мах ци æнсувæрон цæстæй кастан, ци нæуæг æригон æнахургонд æфсæддонтæ нæмæ ’рбацæуидæ, уонæмæ, е æхуæдæг дессаг адтæй. Ахур сæ кодтан тохуни сосæгдзийнæдтæбæл, гъæуай сæ кодтан.

Ефрейтор Константин Зотов, фæлтæрдгун æма æхсист тугъдон, мæлæтæй  фæййервæзун кодта цалдæр æригон тугъдоней. Цæветтонгæ, гарзæгтæ ци асикки адтæнцæ, уонæбæл æнæнгъæлти арт бацæфстæй. Æма арт ниххуссун кæнуни зæрдтæй Зотов еци асикбæл фæддæлгоммæ ’й. Арт ниххустæй, Зотови бауæр ба хъæбæр ниссугъдтитæ ’й, мини æрхъез ба æ тæккæ зæрди рæбун ниххастæй… Уотемæй  æ уод иста е ’мбæлтти къохти.

Е ’мбæлттæ «йаххæй» кудтæнцæ æ уæлсæргъæ. Нæ си æруагæс кодта, æрæги дæр ма сæ сæхе гъæуай кæнунбæл ка ахур кодта, е сæ рази куд мардæй, еци æверхъаудзийнадæ. Еу си æ сæргъи æ фурзинæй еци дзорæги дзурдта: «Константин Андрейи фурт, е куд æй… Ци дин ракæнон…»

– Знаги мæн бæсти дæр æма дæхе бæсти дæр дæрæн кæнæ, – туххæйти ма исфæразта зæгъун Зотов. – Дæ цард аккагæй æма федауцæй бацæрæ…

Не ’фсæддон цардарæзти алкæддæр, уæлдайдæр ба тугъдон зин æма уæззау уавæрти дæр хæлардзийнадæ  федардæр кодта нæ нифс. Уомæ гæсгæ ба мин хъæбæр æнæлæдæрд фæууй, нури æфсæддон хæйттæй кæмидæрти æмслужбæгæнгутæ сæ медастæу сæ кæрæдзей нæ лæдæрунцæ, нæ нимайунцæ, зæгъгæ, цаути койтæ ку фегъосун, уæд.

Æз мæхуæдæг ирон дæн. Æгæрон берæ уарзун нæ адæм, нæ истори, нæ адæмон исфæлдистадæ, нæ маддæлон æвзаг. Фал уой хæццæ ба уруссаг æвзаг дæр минкъийдæр нæ уарзун. Æнæ уомæй мæ цард, мæ меддуйне адтайуонцæ мæгурдæр, дудзирохсгонд.

Дууæ æнсувæрон адæмихатти дууæ ’взаги нимайун гъæуй. Етæ гъæуама æмхузон хъазар уонцæ нæ еумæйаг мади – Фидибæсти – дууæ рæвдауæг къохей хузæн. Уонæй  дæ е гъомбæл кæнуй, дæ къæхтæбæл дæ ислæуун кæнуй, царди нæдтæбæл дæ рæствæндаг кæнуй…

Мæнмæ гæгæ, коллектив æнгом кæнун уæхæн гъуддаг æй, кæцими минкъийæй-минкъийдæр уа радзубандитæ-бадзубандитæ, фал си фулдæрæй-фулдæр уонцæ бæлвурд гъуддæгутæ. Æма уоми ба гъæуама æфсад уа æцæг хæлардзийнади, лимæндзийнади æма кæрæдземæн агъазкæнуйнади æцæг скъола.

Фарсласæг, зиндзурд газеткæсæг, ка ’й зонуй, зæгъдзæнæй, мæ зæгъуйнæгтæн нæ фагæ кæнуй «ахурадондзийнадæ», кенæ «методологон» бундорондзийнадæ. Æма æз ахургонд ку нæ дæн. Æз зæронд æфсæддон дæн. Æма цæй фæдбæл æй мæ дзубанди, уони æз киунугутæй дæр  æма цидæр наукон æсгарæнтæй дæр нæ зонун. Мæнæн мæ фидæмæ, куд хумæтæг зæнхкосæг лæг, уотæ цанæбæрæг ахургонддзийнадæ адтæй, фал мæ бон æй федарæй уотæ зæгъун æма царди гъуддæгути ба берæ ахургæндтæй ахургонддæр адтæй. Арæхстæй цийфæнди уавæри дæр æ гъуди хумæтæг æма лæдæрдæй зæгъунмæ.

Уой æвдесæнæн уин ракæндзæнæн мæнæ ауæхæн хабар. Мах, æнсувæртæ æма хуæртæ æригæнттæ ма ку адтан, уæд уотæ дæр рауайидæ, æма хаттæй-хатт фæккæрæдземæ уийанæ. Æма еухатт бабæй ку исхъаугъа ан, уæд нæмæ нæ фидæ фæдздзурдта.  Исбадун нæ кодта æ алливарс. Æ къохмæ райста хæреси уес æма нæ фæрсуй:

– Ка уи æй басæтдзæнæй?

Мах байдзулдан – цанæбæрæг æй еци листæг уес расæттун. Уæдта райста дууæ уеси æма бабæй нæ бафарста, ка сæ басæтдзæнæй, зæгъгæ. Мах бабæй байдзулдан… Гъе уотæ цалдæр хатти. Фал дæс уеси басæттун ба нæ хестæр æнсувæри бон дæр нæ бацæй – е ба нæ дæлвæзи тæккæ хъаурæгиндæрбæл нимад адтæй.

Æма нин уæд нæ фидæ загъта:

– Еунæгæй уи неке бон неци уоййасæбæл исуодзæнæй. Еумæйагæй ба уин берæ бантæсдзæнæй. Уæ цардвæндаги уæбæл ка рамбæла, уони хæццæ уин æмархайд кæнгæй  алцидæр бантæсдзæнæй.

Хумæтæг, фал курухон фæдзæхсæнтæ…

*  *  *

Редакцийæй.

Карсанти Хъазбеги радзубандий кæронбæттæни ци цауи кой цæуй, уой е, махмæ гæсгæ,  æ финстæги æримистайдæ куд адæмон таурæхъ. Уомæн æма куд дзурдзæугæ лæг, уотæ куд нæ зудтайдæ  уæхæн таурæхътæ берæ адæмисихæттитæмæ дæр ке ес, уой. Æма ’й æ фиди æргъудидзийнадæбæл некæцихузи банимадтайдæ. Фал газети редакций косгути, æвæдзи, бафæндадтæй Хъазбеги фиди курухондзийнадæ фæййимонаудæр кæнун æма хабар уой номи хæццæ исбастонцæ. Уогæ син уой туххæй уайдзæф нæ кæндзинан, уомæн æма сæйрагдæр æй, æгайтима адæмихæттитæй беретæмæ ке ес æма сæмæ цитгийнаг ке ’нцæ уæхæн фарнæхæссæг таурæхътæ. Мадта сæ ахедундзийнадæ ба цæйбæрцæбæл агъазиау æй, е ба ирдæй  рабæрæг æй, нæ Фидибæстæн æ тæссагæй-тæссагдæр уавæри æмбæстон адæмихæттити минæвæрттæ æ сæрбæлтау æмусхъæ æма еузæрдиуонæй ке тох кодтонцæ, æма уой фæрци цифуддæр знагбæл ке фæууæлахез æнцæ, уомæй.