Всеволод Миллер, Андрей Шегрен æма Абайти Васо… Аци адæймæгути, махмæ гæсгæ, Иристони амонун некæмæн гъæуй – етæ ’нцæ, нæ фидтæлтиккон æвзаг æртасунади усхъæзæй ка бахъиамæт кодта, еци разагъди ахургæндтæ. Сæ алæмæти хъиамæтти туххæй ни си алкедæр табуйаг æй. Фал нæ абони ба сæрмагондæй æримисун фæндуй номдзуд æвзагæртасæг, историк, этнограф, уæрæсейаг академион кавказæртасунади бундорæвæрæг Андрей Михаили фурт Шегрени (Андреас Йохан Шегрени). Уой дæр уомæ гæсгæ æма хуæрзæрæги, 25 апърели æ райгурдбæл исæнхæст æй 230 анзи (1794-1855). Ци хуæрзти бацудæй æ рæстæги нæ адæмæн Иристонæй идард ка цардæй, еци финнаг лæхъуæн, е нæуæг фæлтæрæн зæрдæбæлдаруни аккаг æй. Уæдта айдагъ зæрдæбæл нæ, фал ин устур аргъ кæнунæн дæр.

Цæмæдесаг æй æ цардвæндаг. Райгурдæй Финляндий Ситкалайи гъæуи. Скъола, гимнази æма Абоссаг университети ахур кæнгæй, исуйнаг ахургонди зæрди иссугъдæй фæсарæйнаг æвзæгтæ ахур кæнунмæ цæхæр, бундоронæй кодта рохситауæн куст дæр. Университет каст фæуунæй дууæ анзи фæстæдæр Раск Расмус Кристиани ахурдзау æрбацудæй Петербургмæ. Уоми дессагæй неци ес, 1820 Финлянди адтæй Уæрæсейаг империй исконди æма федæни ахургондæн æ наукон архайд кæми райдæдта, еци сахар адтæй Петербург, куста Румянцеви библиотеки. Цуппар анземæ иссæй Уæрæсей наукити академий иуонг-уацхæссæг, минкъий фæстæдæр – историй адъютант, уæдта  историон-филологон хайади ординатор академик.

XIX æноси 30-аг æнзти райдæдта ирон æма гурдзиаг æвзæгтæ ахур кæнун, сауæнгæ ма Кавказмæ экспедиций дæр иссудæй. Е ’ртæстити балций хатдзæг – ирон кириллици алфавит æма 1844 анзи «Осетинская грамматика с кратким словарем осетино– российским и российско-осетинским», зæгъгæ, ци киунугæ рауагъта мухури, е.

Ахургонди еци кустити фæрци наукон æхсæнадæ лæмбунæг базонгæ ’й ирон æвзаги равзурди хæццæ, мурти игъосунадæ æма рæнгъæвæрди хæццæ, дуйней иннæ ’взæгти ’хсæн иссирдта æ бунат. «Уæрæсей академий кавказæртасунади академик Андрей Михаили фурт Шегрен ирон æвзагæн равардта над æма зæрдирахаст, уæдта ин æ закъæнттæ исбæлвурд кæнунæй æхецæн исамадта цирт, цалинмæ ’взаг уа, уæдмæ», – финста Шегрени ирон грамматики туххæй газет «Закавказский вестник». Фæстæдæр, 1848 анзи ирон æвзагбæл рацудæй киунугæ «Псалтырь».

Шегрени размæ ирон адæми культурæ æртастонцæ Миллер, Потоцкий æма Клапрот. Финнаг æртасæг Андрей Шегрен æ куст райдæдта национ æгъдæуттæй, цæмæй æцæгæлон æма зин æвзаг балæдæра, уой туххæй ахур кæнун райдæдта адæмон исфæлдистадæ æма дини финститæ. Дзæуæгигъæуи тæлмацгæнгутæ – Калаки дини семинари рауагъдонтæ Зухъуати Тасо æма Шио Двалишвилийи агъазæй райдæдта уонæбæл косун. Мæйти фæсте балæдæрдтæй, æ кустæн агъазиау бундор ке ес, ци зонундзийнæдтæ имæ фæззиндтæй, уонæн аргъ ке нæййес. 1837 анзи æ ирон грамматикæн æрмæгути еу хай адтæй цæттæ. «Сувæллони хузæн цийнæ кæнун», – финста этнограф, лæдæрдтæй, æ рази рабарстити филологий «алмаси» ке ес.

Шегрени фиццаградон ихæс адтæй финнаг-угораг æвзæгтæ идарддæр ахур кæнун, фал куд финста, уотемæй кавказаг адæмти культурæ æртасун иссæй æ царди медес. «… Нур мин Кавкази еугур адæмти ’взæгтæ гъæугæ уагæбæл æрбамбурд кæнун уидæ æгæр нифсхаст æма къæйних гъуддаг», – финста Андрей Михаили фурт. Цæйбæрцæ арфдæр куста ирон æвзаг æртасунбæл, уоййасæбæл си хъæбæрдæр æруагæс кодта – «æнæсеккæй, Кавкази ’взæгтæй ахсгиагдæр æй, Европæ æма Азий агъазиау индоевропаг къуари сæйрагдæр æвзæгти хæццæ æ бастдзийнадæ». Фал гъуддаг кæронмæ рахъæртун кæнун æ къохи нæ бафтудæй, дигорон æвзагбæл æрмæгутæ имæ фагæ ке нæ адтæй, уой фудæй. Исфæндæ кодта æрмæгбæл бунати бакосун, æ балци зæрди фæндон нæ рауадæй. Еуемæй ин тæлмацгæнæг нæ адтæй, иннемæй æй æвæстеуатæй багъудæй Калакмæ цæун. Уой туххæй Стур Дигорæй æфцæгбæл бахизтæй сахар Онмæ. Надбæл баййафта устур зиндзийнæдтæ, кæд ин ирон агъазгæнгутæ  адтæй, уæддæр. Цийфæнди уæд, уæддæр бахъæрттæй Калакмæ, уордигæй Дзæуæгигъæубæл рандæй Екатериноград æма Георгиевскмæ, уæдта Пятигорскмæ, 1837 анзи кæрони Стъараполбæл рандæй Петербургмæ. Уотемæй фæцæй Андрей Шегрени кавказаг эпопейæ.

Фæстæдæр, Иристонмæ исигъустæй, Петербурги мухури ке рацудæй, рагæй кæмæ æнгъæлмæ кастæнцæ, еци ирон грамматики киунугæ. Еци анз æй ниммухур кодтонцæ æхе тæлмацæй немуцаг æвзагбæл дæр. Нæ адæми культурон царди е адтæй устур цау, киунугæ арæзт адтæй дууæ хаййемæй. Фиццагидæр, 560 фарсебæл раздзурди фæсте адтæнцæ ирон æвзаги лæмбунæг æртасæнтæ фонетикæй синтаксиси уæнгæ. Дуккаг хаййи ба – дзурдуæттæ.

Æ «Грамматикæ» Уæрæсе æма Европи зонадон дуйней байахæста зингæ бунат. Еуемæй, киунуги автори ном райгъустæй, иссæй Петербурги Императорон академий наукити академик, иннемæй ба рабарстити филологий Вольнейи номбæл конкурси æ авторæн лæвæрд æрцудæй сугъзæрийнæ майдан. Ирон æвзаги киунуги туххæй Шегрен хуарзæнхæгонд æрцудæй Данеберги 3-аг къæпхæни орденæй, ахургондæн æй равардта Даний къарол æхуæдæг.

Зундгонд гурдзиаг ахургонд П. Иоселиани Шегрени киунуги исарæзт рабарста Прометейи æскъуæлхтдзийнади хæццæ, æ автори ба исхудта «еугур Кавкази историон цæсгон», æ арфиаг куст ба – «адæмон хъайтар æма еугур ирæнтти хуæрзгæнæг». «Грамматикæ»-йи рауагъд устур агъаз фæцæй ирон интеллигенций райгурдæн. Абайти Васой гъудимæ гæсгæ, еци киунугæ райгъал кодта искурдиадæгин ирон адæми хъауритæ. Ирон æвзагбæл цæун райдæдтонцæ  аргъуди киунугутæ, Шегрен ба Петербургæй дæр æ цæстæ дардта Иристонмæ. Æ рæстæги Дзæуæгигъæуи гъæунгтæй еуемæн лæвæрд æрцудæй нæ адæмæн устур хуæрзти ка бацудæй, еци æцæгæлон-хеуон ахургонди ном.

Æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта ХУБИАТИ Ларисæ.

 Редакцийæй. Мæнæ уæ идарддæр ба зонгæ кæнæн, Андерей ШЕГРЕНИ æрмæгутæмæ гæсгæ филологон наукити доктор, профессор ХЪАМБОЛТИ Тамерлан ци уац бацæттæ кодта, уой хæццæ.