Сæйраг Командæкæнуйнади Ставкæ æма Генералон штаб 1944 анзи сæрди райдайæнмæ бацæттæ кодтонцæ ССР Цæдеси Гæрзефтонг Тухти сæрдигон размæмпурсти тугъдон-стратегион операци «Багратион». Е гъæуама иссайдæ уæди тæккæ агъазиаудæр æма тухгиндæр мадзал немуцаг-фашистон æфсæдтæн тæккæ уæззаудæр цæф никкæнунæн. Æ цæттæ кæнуни гъуддаги архайдтонцæ къуар фронтей командæгæнгутæ дæр. Нисангонд си адтæй цуппар мин километремæй фулдæри дæргъæн советон-гермайнаг фронти цалдæр рауæнеми еци-еу рæстæг размæмпурсти мадзæлттæ исаразун. Сæйраг цæф гъæуама æрæййафтайдæ æ тæккæ бæрæгастæу, знагæн Белоруссий ка адтæй, æ еци тæккæ тухгиндæр æфсæддон къуæрттæй еу æнæгъæнæйдæр дæрæнгонд куд æрцудайдæ, уотæ.

Еци операци бацæттæгæнгутæ ’й исхудтонцæ  «Багратион». Уой фæрци знаги гъæуайкæнуйнадæ гъæуама исрæмугътайанæ цалдæр рауæнеми, фашистти æфсæдтæбæл æртухстайанæ æма сæ ниппурхæ кодтайанæ Витебски æма Бобруйски районти, уæдта советон æфсæдтæ кæрæдзей размæ ратундзтайуонцæ, æфсæдти къуар «Центр»-и сæйраг хъауритæбæл Минскæй искæсæн æрдæмæ æртухсуни æма сæ ниппурхæ кæнуни нисани хæццæ.

Советон æфсæдти нихмæ Белоруссий лæудтæй гитлерон æфсæдти къуар «Центр», уæдта ма æфсæдти къуæрттæ «Цæгат»-и æма «Хонсар»-и еугæндтæ. Гитлеронтæ си исаразтонцæ æртæ фæлтæри инженерон-гъæуайкæнуйнадон федæрттæ. Сæ них арæзт адтæй искæсæн æрдæмæ æма ’й гермайнаг командæкæнуйнадæ цæмæдæр гæсгæ исхудта «Белоруссаг балкъон».

Знаги нихмæ ами лæудтæнцæ мах æфсæдти цуппар фронти, уони хæццæ 1-аг Прибалтикон фронт, нимпурсуни хуæдразмæ си æз командæ кæнун райдæдтон 43-аг æфсадæн.

Гитлеронти гъудимæ гæсгæ «Белоруссаг балкъон» советон æфсæдтæн æхгæдта тæккæ цубурдæр æма ахсгиагдæр нæдтæ  Искæсæн Пруссимæ æма Польшæмæ, уæдта лæвардта, мах цæгат æрдигæй кенæ хонсар æрдигæй размæ æмпурсун ку райдæдтайанæ, уæд нæ фæрсæрдигæй ниццæвуни фадуат. Фашисттæ, ке зæгъун æй гъæуй, лæдæрдтæнцæ, Советон Сæйраг Командæкæнуйнадæ сæрди размæ æмпурсун ке райдайдзæнæй, уой. Фал кæми? Знаг уомæн неци зудта.

Майи кæрони 43-аг æфсадмæ æнæнгъæлæги фæззиндтæй фронти командæгæнæг, æфсади инæлар И.Х.Баграмян.

Июни фиццаг æмбеси Баграмян никкидæр ма дууæ хатти æрбацудæй мах æфсадмæ, æ гъос лæмбунæг дардта, бæлвурдæй нæхе куд цæттæ кæнæн, рæхги нæ ци тугъдон ихæстæ æнхæст кæнун багъæудзæнæй, уонæмæ.

Нимпурсуни размæ еугур еугæндти æма хæйтти дæр, тугъдон турусатæ рахастонцæ, уотемæй си арæзт æрцудæй æфсæддонти митингтæ. Уоми æфсæддонтæ, командиртæ æма политикон косгутæй ка радзурдта, етæ сæ тугъдон æмбæлтти номæй дзурд равардтонцæ сæ тугъдон ихæс кади хæццæ исæнхæст кæнуни туххæй.

Нимпурст 23 июни ке райдайдзæнæй æма уомæ цæттæ уни туххæй фронти командæгæнæги амунд махбæл исæмбалдæй 18 июни. Еци изæр æз мæ къох бафинстон  æфсадæн тугъдон бардзурди бунмæ. Мах æфсад Витебски рæбунмæ гъæуама æмпурстайдæ цæгат-нигулæн æрдигæй.

Æма 22 июни сæумæй фондз сахаттебæл дæс минуттей дæргъи дзармадзантæй знаги бунæттæ дæрæн кæнуни фæсте райдæдтан æсгарæн тугъд. Знагмæ нимпурстан, кæми гъæуама рарæмугътайанæ, уоми, æнæгъæнæ авд километри уæрхæн фронти. Æма цалдæр рауæнеми уайтæккидæр нæ къохи бафтудæй æнтæстдзийнадæ.

Фал уæддæр сæйрагдæр тугъд ба райдæдта 1944 анзи 23 июни – бонивайæнти дзармадзанти гъæр æма бомбити исрæмугъдтитæ фегъосун кодтонцæ, сæйраг нимпурст ке райдæдта, уой туххæй. Знаг баййафта æнæнгъæлæги æверхъау цæф. Раззаг батальонтæ уайтæккæдæр бахъæрттæнцæ сауæнгæ æ гъæуайкæнуйнадон федæрттæмæ. Дуккаг бон æфсади еугур тухтæй дæр æмпурсун райдæдтан Витебски къилдунмæ. Еци уавæрти Тугъдон совет бардзурд равардта цæугæдон Нигулæн Двинай сæрти æнæдзебæлæй бахезуни туххæй.

Цæугæдони сæрти бахезунмæ фронти æфсæдтæ цæттæ кодтонцæ лæмбунæг æма дзæвгарæ рæстæг. Мах цæттæ кодтан  аллихузон фæрæзнитæ, кæцити фæрци нин гъæуама бантæстайдæ еци цæугæдони сæрти бахезун. Æма нин е хъæбæр исбæзтæй. Еци фæрæзнити еу хай кæд надбæл бафæстеуат æй, уæддæр, Нигулæн Двинамæ ка бæхъæрттæй, еци æфсæддон хæйттæ æвæстеуатæй бавналдтонцæ æ сæрти хезунмæ.

24 июни изæрæй æз базудтон, инæлар И.И.Людникови 39-аг æфсад дæр Витебскæй хонсар-искæсæн æрдæмæ знаги фронт ке барæмугъта æма мах хæццæ байеу унмæ ке тундзуй, уой. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте байеу ан. Витебскаг «цæги» бахаудтæнцæ знаги фондз фестæгæфсæддон дивизий æма е ’ртиккаг танкон æфсади берæ хецæн хæйттæ – уацари райстан æдеугурæй 50 мин фашистон æфсæддони æма афицеремæй фулдæр. Тæккæ дессагдæр ба е адтæй, æма знаг æртухсунæй æхе багъæуай кæнуни туххæй уæддæр еуцæйбæрцæдæр ахедгæ мадзæлттæ исаразунбæл æгириддæр ке нæ байархайдта, е. Хабар уотæ цæмæн рауадæй, е раргом æй цалдæр боней фæсте. Æз фарстон уацайраг инæлари, 246-аг фестæг дивизий командир Мюллер-Бюлови. Куд мин радзурдта, уотемæй æ гъудий кæрони дæр нæ адтæй, рацæуæн кæми нæййес, еци цъимаратæбæл мах размæ æмпурсун райдайдзинан, е. Знаг уотæ æнгъæл адтæй, æма комкоммæ Витебскмæ æмпурсдзинан.

Кæд мах æфсæдтæ алли фронтти адтæнцæ, уæддæр сæ архайд кæрæдзей хæццæ æнгон баст адтæй, æма уой фæрци нин  бантæстæй агъазиау бæрæггæнæнтæ. Знагæн Витебски æма æ алливарс ци æфсæдтæ адтæй, уони кæрæдземæй хайгайæй фæххецæнттæ кодтан æма уотемæй дæрæнгонд æрцудæнцæ.

26 июни æхсæви еу сахаттебæл Витебскмæ бацæун бантæстæй инæлар П.А. Диброви 145-аг дивизий 14-аг полккæн. 39-аг æфсади хæйтти хæццæ еумæ æмбесбонмæ сахар ракæдзос кодтонцæ знагæй. Витебски сæрмæ феллаун райдæдта Сурх туруса.

Фашистти витебскаг къуар ниддæрæн кæнуни туххæй Сæйраг Командæгæнæг райарфæ кодта 39-аг æма 43-аг æфсæдти тугъдонтæн. Уæлдай хъæбæрдæр фескъуæлхæг æфсæддон хæйттæ æма еугæндтæн лæвæрд æрцудæй, Витебскаг, зæгъгæ,  кадгин ном. Мах æфсадæй еуæндæс æма дууинсæй тугъдонемæн, уони хæццæ мæнæн дæр, лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Мах 43-аг æфсадæн Витебски тугъд рахецæн æй сахар Лепель иссæребарæ кæнунæй æма Советон Литвай арæнмæ рацæунæй.

*  *  *

Тугъдон операци «Багратион»-и кадæн циртдзæвæн Белоруссий.

Белоруссий зæнхæбæл немуцаг фашистон æрдонгти нихмæ тугъдтити кæронбæттæн куд рауадæй, уой туххæй дæр цубурæй зæгъæн. Мински бæрæгастæу гъæунгтæй еуеми 1944 анзи 16 июли рацудæй партизанти парад. Е адтæй цифуддæр знаги нихмæ уæззауæй-уæззаудæр тугъдтити фæууæлахез ун кæмæн бантæстæй, еци бæгъатæрти æркаст. Иннæ хатт ба мæскуйæгтæ кастæнцæ æндæр рацудмæ – нæ бæсти сæйраг сахари гъæунгти цудæнцæ, советон æфсæддонтæ сæ гъæуай кодтонцæ, уотемæй 57600 гитлерони, кæцити уацари райстонцæ Белоруссий. Цудæнцæ «тæвдæ хурхи аруд куйти» хузæнттæй. Мæскуйæгтæ сæмæ мæстæйдзаг æма æнæуинондзийнади цæстингасæй кастæнцæ, уотемæй. Етæ 1941 анзи гъавтонцæ Мæску байсун æма си паради рацæун. Е син нæ бантæстæй, фал син Мæскуй гъæунгти рацæуни фадуат ба уæддæр фæцæй – æцæг куд уæлахезонтæ уотæ нæ, фал куд дæрæнгæндтитæ.

Гъе уоййадæбæл еума хатт, никки æгадæдæр хузи æрбасатар æй, уæди уæнгæ гитлерон разамунд æнæгъæнæ дуйнебæл æхе ци «гермайнаг æфсæддон нæбасæттондзийнадæй» æстудта, еци «æргъау». Гъе уоййадæбæл дуйней дзиллæй еума хатт никки хъæбæрдæр баруагæс æй, Советон Æфсади тухгин цæфтæй гермайнаг фашизмæн æ кæрон ке æрхъæрттæй, е.

… Анзмæ  хæстæг ма багъудæй тохун, цæмæй гермайнаг фашизм бустæгидæр хорхгонд  æрцудæй æхе лæгæти. Анзмæ хæстæг ма цæудзæнæнцæ карз тогниккалди тугъдтитæ, цалинмæ пурхæгонд гитлерон нацизми лæгæти – Берлини  сæрмæ – нæ исфелаудта Уæлахези  Сурх Туруса. Анзмæ хæстæг ма  гермайнаг фашизм искунæг кæнунбæл тохгæнæг дзиллæ ма мингай æма мингай карнитæ хæсдзæнæй нивондæн, цæмæй дуйне цийнæгæнгæй исуолæфтайдæ, нацизм ин ци æверхъау карнæ цæттæ кодта, уомæй ке фæййервазтæй, уой балæдæргæй… Еци хуарздзийнадæ ба сæбæл æрцудæй, фиццаги-фиццагидæр, намусгин Советон Цæдеси адæмти уодуæлдай хъиамæтти фæрци. Еци, æнæгъæнæ дуйнетæн лæдæрд рæстдзийнадæ абони кадæртæ исусхъуммитæ кæнунмæ гъавунцæ, æма син сæ еци фудмиуæ исаразун гъæуама æгириддæр маци хузи бауадзæн. Е æй нæ тæккæ ахсгиагдæр æма æнæмæнгæ æнхæсткæнуйнаг  ихæс, фиццагидæр, Устур Фидибæстон тугъди нæ сæребарæдзийнади сæрбæлтау уодуæлдайæй ка хъиамæт кодта, уæлдайдæр ба уой туххæй æ цард ка равардта, уони рохс нæмтти размæ.

Афанасий БЕЛОБОРОДОВ  (1903-1990), Советон Цæдеси дууæ хатти Бæгъатæр, æфсади инæлар