РАЦÆГЪДÆ МИН, РАЦÆГЪДÆ!

О, цал æма цал хатти æндавтонцæ дæ фæндури зæлтæ мæ реу, дигорон кизгæ!

Цал æма цал хатти байгъустон æ дессаги зæлланг муртæмæ! Некæд сæмæ бафсастæн игъосунæй, некæд си бафæлладæй зæрдæ, некæд син загътон: «Фагæ ’й!»

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

Хуæнхаг игуæрдæн нин деденгутæй федауй, ракæсай сæмæ – цæйбæрцæ ‘нцæ, цæйбæрцæ! Сурх мæтæг дин сæрæй æрковдзæнæй. Басмотæ имæ!.. – Æхцæуæн дин уодзæнæй æ тæф!.. Борбун кæурæги-еу рахуæрæ. Еу минкъий содзагæ ‘й. Сонгун æртъафуг, донгин æхсимулдзæ, цæлæхсарæ зæнкитæ! Ка сæ фæууодзæнæй нимад! Искæнунцæ дарийтæ фæйнæхузи дарæс: еу си уорс нимæтходæ даруй, иннебæл – аййев сурх гъолæнттæ пъолци. Ка дæмæ си кæсдзæнæй æ хъоппæгъ цæститæй, кæмæн ба ирдгæ æ бецъотæ фасдзæнæй.

Еумæ ба етæ – ку ма дин æй загътон – нивæфтудтæ цъæх горцъекæрдæг бæзгин æма бæрзонд кæми æрзадæй, уæхæн игуæрдæни федауцæ!..

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

Гъе, уотæ фæйнæхузи ’нцæ дæ фæндури зæлтæ: ка си бæзгиндæрæй фæййазæлуй, ка си цъæхснагдæрæй райгъусуй, ка ба си бунтондæр ниллæгæй мурмурагæ исуй!..

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

Тасагæ æнгулдзитæ аййевæй базмæлунцæ. Уони базмæлдæй, берæ рæсугъд зæлтæй, берæ æздæхтæй мæлгъæвзаг ку фестунцæ дæ фæндури тæнтæ. Нарти-нæртон цагъд. Уой, дан, дæнттæ æма хуæнхтæ нæ уорамунцæ Иристонæй Кæсæгмæ дæр райгъусуй.

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!

Уæхæн цагъдмæ, дан, æхсæвигон арвбæл стъалутæ фæссемунцæ. Мæйæ дæр имæ дзæбæхдæр фæййидзулуй. Райдзаст сæумæй ба зæрæндти æркæнуй (æрæздахуй) сæ сабийдоги бæнттæмæ, сæ кафти, сæ симди, сæ зарти се ’мдзо фæккæнунцæ лæхъуæнтæ! Уой туххæй агайуй фæндури цагъд уотæ арф, уотæ æхсицгон æй зæрдæн. Уомæ гæсгæ имæ уарзун игъосун!

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

Цъетети уоддзæф кæдзос æма рæсог æй. Цардæн æй хонунцæ æвдадзи хуасæ, уодæнцойнæ. Æз уой хæццæ ба раун дæ фæндури цагъд, кизгæ!..

Сæрдигон тæвдæ бони сатæг сауæдонæй е ’донуг ку басæттуй хуасдзау, – куд дзæбæх, куд æхцæуæн ин фæууй. Æз уой хæццæ барун дæ фæндури зæлтæ.

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

Мудибиндзæ деденгутæмæ адгийнаг ку иссеруй, уотæ æз ерун цийнæ æма æхцæуæндзийнадæ нæ фæндури зæлти.

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

Бонигон сæмæ ку фегъосун, – æхсæвæ дæр фæууайунцæ мæ гъостæбæл, мæ реу си фæттæлфуй мæ фуни дæр.

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!..

О, цæйбæрцæ æма цæйбæрцæ уарзун сумах æз, нæ фæндури зæлтæ, мæ уод уæ сæрбæлтау раттунмæ алкæддæр цæттæ дæн!

Некæд уæмæ бафсастæн игъосунæй. Некæд уи бафæлладæй зæрдæ, некæд уин загътон «Фагæ ‘й!..»

Рацæгъдæ мин, рацæгъдæ!

Ка ‘й зонуй, ескæд мæ æнзтæ сæ буни ку кæнонцæ, мæ фæстаг ихæс царди ку федон, уæддæр-еу мин, корун ди, корун, гъарæнги бæсти, дигорон фæндур рацæгъдæ!

 

КА ‘Й ФУЛДÆР УАРЗТА?

Зундгин лæг берæ дзорагæ нæ фæууй. Берæ дзорун некæд уарзта Сихати Сахан дæр. Хуарз курдонбæл нимад адтæй. Æ къохтæй конд дзаумау кæмæ нæ адтæй, уæхæн хæдзарæ нæ разиндтайдæ æнæгъæнæ гъæубæсти. Сæумæцъæхæй –  æ уæззау дзæбоки æма е ‘ндон хъæстаргъи зæлланг райгъусидæ курдбадзæй æма сауæнгæ изæрмæ нæ банцадæй. Фæллад æй, фал, цит, зæрдрохсæй æрбацæуидæ сæ хæдзарæмæ. Æ уосæ Мурион ин цийфæнди хуæруйнаг ку æрæвардтайдæ, уæддæр ибæл не ‘сбостæ кодтайдæ. Губуни гъуддаги ездон æма хебæлхуæцгæ адтæй.

Æ цардæмбал æма е ‘ртæ фуртей ба куд нæ уарзта! Бийнонти амонди уидта æхе амонд, уони сæрбæлтау фæллойнæ кæнунæй нæ фæлладæй. Гъе, æцæг æ фурттæмæ ескæд – ефстагмæ ку æрбамæстгун уидæ, уæд си исервæзидæ уæхæн дзурдтæ:

– Лæг кустæй некæдма рамардæй, гормонтæ!

Лæг цалинмæ æ цæститæй кæса, æ къæхтæбæл лæуунгъон уа, уæдмæ гъæуама ести архайа. Æнæ уотемæй цард нæййес.

Æ лæги еци дзубандитæмæ уосæ ахид бостæ кодта:

– Биццеутæ нерæнгæ ма æригон æнцæ! Ду арахъ æма бæгæнийæй ке баниуазтай, уой етæ донæй дæр нæма баниуазтонцæ. Куст дæр син некумæ фæлледздзæнæй…

– Уомæй сæ ма уарзæ!.. Кустæй син неци уодзæнæй!.. Æ зæнæги ка нæ уарзуй, е рамæлæд, зæгъгæ, ку ралгъистæуа, уæд цума еске рамæлидæ? Неке.

Æртæ фурти, цит, сæ ниййергути дзубандитæмæ ахид сæ гъос æрдариуонцæ æма, ке зæгъун æй гъæуй, сæ мади фарс хъæбæрдæр уиуонцæ.

– Уосæмæ уотæ кастæй, цума зæнæг уобæл æновуддæр адтæнцæ, цума сæмæ сæ фидæ цидæр æцæгæлони цæстæй кастæй. Æма хаттæй-хатт æ дзубандитæбæл рафтауидæ:

– Нæ, нæ! Мæн мæ биццеути бæрцæ неке уарзуй. Лæгæн ци æй! Мæ цæстæ ку фæцъцъундæ уа, раст  еци бон æндæр уосæ æрдавдзæнæй. Зæнæг ба уæддæр мади хор æнцæ!..

Саха ба уотæ гъуди кодта: ниййерæги зæрдæ фæлмæндæр æй. Æ цæуæт имæ хуарз фæккæсунцæ алцæмæй дæр, сæ гъæнтæ син нæ фæууинуй. Уадзæ æма дзора сæ сæрбæл. Ескæд балæдæрдзæнæй æ рæдуд.

Мадæ ба фуртти фарс адтæй:

– Мах зæрæндтæ ан!.. Царди хуасæ син фестæд мæ уод!..

Уæд дин еу изæр уосæ цидæр арф гъудити ранигъулдæй. Уæдта байевдалдæй æма дессаги цихтгунтæ искодта. Синхонти биццеутæй кæмæдæр æ кæркити хуæздæри  æвгæрдунмæ бадавта. Æрæвардта мийнасæ æма сæ сæ хæдзари еу къуми уорс хæцъелæй бамбарзта. Æхуæдæг ба æ хуссæни æрбахустæй, æма уæззау сæйги хузæн, нæтун райдæдта. Уалинмæ фæззиндтæй хестæр фурт. Мади нæтгæй баййафта, фал си ци ресуй, уобæл ба ‘й нæ бафарста.  Æ уазал цæстингас къумтæбæл рахаста æма бафарста:

– Хуæруйнаг нæмæ неци ес, нæ мадæ?

– Нæ фæразун, мæ ахсгиаг. Дæ рази хæцъелти буни ругтæ æрæмбурд кодтон. Ракалæ сæ, мæ хор, марауадзæ. Кенæдта ходуйнаг æй. Хæдзарæмæ иуазæг дæр æрбацæуй!..

– Æндæр еске сæ ракалæд! – биццеу æхе фæстæмæ фæззилдта æма гъæунгæмæ фендæ ‘й…

Уомæй минкъий фæстæдæр æрбацудæй дуккаг фурт. Мади хуссæни нæтгæй рауидта. Уомæн дæр æ фарст æ разæй фæцæй:

– Неци нæмæ ес, нæ мадæ? Судæй мæлун!

– Неци нæмæ ес, дæ мадæ дин дæ рунтæ бахуæра. Дæлæ бугътæ ракалун дæр мæ бон нæбал иссæй. Ракалай сæ, мæ хор… Ходуйнаг æй…

Биццеу билæскъелтæ кæнгæй, изолæй бакастæй къуммæ æма æнæ дзоргæй æндæдуар фæцæй.

Уæдмæ медæмæ æрбахизтæй кæстæр биццеу. Уобæл иннетæй æновуддæр адтæй мадæ. Æ комидзагæй æй хаста. Гæрр, е дæр иннети хузæн дорзæрдæ разиндзæнæй?

Нецæбæл бафарста мади, фал ибæл рабостæ кодта:

– Мæнæн стонгæй мæ бон гъазун ке нæй, уой нæ зонис? Ме ‘мбæлттæн сæ мадтæлтæ уæхæн хуарз хуæруйнæгтæ раттунцæ æма…

– Цæмæн уотæ зæгъис, мæ минкъий хор? Æз дæу берæ ку уарзун. Хъæбæр нæфæразгæ кæнун. Мæ зæрдæй мæлун.  Фæууинай уæртæ хæцъели буни ругтæ. Сæ ракалун дæр мæ бон нæбал иссæй… Еске нæмæ, миййаг, ку фæззинна, мæ цæстигагу. Ракалæ сæ…

– Гъо! Нур дин бугътæ калдзæнæн!

Фæстæмæ райевгъудæй е дæр.

Уалинмæ æ лæги къæхти гъæр æрбайгъустæй Мурионмæ. Уосæ ба хъæбæрдæр иснæтæг æй. Курдони цæсгонбæл тасдзийнадæ фæббæрæг æй: «Не ‘фсийнæ цидæр кæнуй. Хуцау фидбилизæй бахезæд…» Æ размæ бацудæй. Æ тæрнихбæл ин æ фæллад къохтæ райвардта:

– Нæ ‘фсийнæ!.. Ци кодтай? Куд æрбасæйгæ дæ?..

– Уотæ æнай-æнойти… Мæ сæрæй, мæ зæрдæй… Уæртæ еци бугътæ ракалун дæр мæ къохи нæбал бафтудæй… Хæцъелтæй сæ бамбарзтон. Кæд дин зин нæй, уæд… Ходуйнаг æй… Уогæ сæ уадзæ… Мæхуæдæг сæ ракалдзæнæн. Цума мин еу минкъий фенцондæр æй…

– Цитæ дзорис, не ‘фсийнæ! Ду мин дзæбæх уо. Æндæр… Æз нуртæккæ…

Курдон æ устур къохтæй февналдта тæбæгъмæ… Цихтгунтæ æма фунх карки тæф æ фиййихъæлтæбæл уайтæккæдæр исæмбалдæй. Тæбæгъ ци раздарæнæй æмбæрзт адтæй, уой исхъел кодта æма… Цæмæдесæй бакастæй æ цардæмбалмæ…Уосæ уæдмæ тагъд-тагъдæй æ хуссæнæй рахизтæй.

– Нур æй базудтон, кæмæн хъазардæр дæн, уой. Соми дин кæнун: æнæгъæуаги сæ сæрбæл некæдбал исдзордзæнæн.

Æ медбилти худтæй Мурион. Хийнæйдзаг æма игъæлдзæгæй радзурдта æ фуртти куд ракъахта æма ин ци дзуæппитæ равардтонцæ, уони. Уæдта дууæ ниййерæги фæрсæй-фæрстæмæ æрбадтæнцæ æма се ‘ригон бонтæ æримистонцæ.

1966 анз

 

НАДБÆЛ

Æз бæлдтæн хонхи цъопмæ исхезунмæ.

Цудтæн имæ.

Мæ над адтæй хæрдæ, гургъахъ, изол æма зин.

Кæми зæрдрохсæй, рæуæг къахдзæфтæй уадтæн, кæми ба мæ уод мæ хъурмæ исхъæртидæ.

Мæ тæрнихæй мæ хед гъардта, мæ уæргутæ мæ буни нæбал цудæнцæ.

Уæддæр цудтæн.

Цудтæн, уомæн æма мæн фæндадтæй хонхи цъопмæ исхезун, идардмæ кæсун адтæнцæ мæ бæллецтæ.

Нæ мæ фæндадтæй еу рауæн æрлæуун – нæ мæ евдалдæй.

Кæцæй рараст дæн, кумæ бахъæрттæн, хуарзæй, дзæбæхæй мин ци бантæстæй, уомæй нæ фарстон мæхе. Етæ адтæнцæ мæхе, æма мин сæ неке бон адтæй туххæй байсун. Æрмæст син тас адтæй, мæхецæн ку фесæфонцæ, уомæй.

Гъе уотæ гъуди кодтон æз кæддæриддæр æма мæхуæдæг мæхе цæсти ниллæг æрхауон, гъуна мæбæл исбада, уой барæ некæд равардтон мæхецæн.

Ниллæгæй бæрзæндтæмæ тундзтæн.

Мæн хонхи цъопмæ исхезун фæндæ адтæй.

Гъо, цал æма цал хæрди ниууагътон мæ фæсте!

Фал бабæй – нæуæг хæрдæ.

Сæ уæле син уагътон мæ фæд.

Кастæн  идардмæ.

Нæ хуæнхти дæлвæзти, кæрдæггун сæрвæтти фиййæуттæ хизтонцæ сæ нард фонси дзогтæ. Сæ уадиндзи зæлтæй къæдзæхтæ æзмалдæнцæ. Идардæй син салам æрвистонцæ нæ хумтæ.

Тундзтæн æз размæ.

Æхсæрдзæнти сур-сур мæмæ хаста рæуæг думгæ. Мæ цæститæбæл уадæй, нæ хуасдзаутæ игуæрдæнти цъæх хуасæй берæ мæкъултæ куд амайунцæ… Кæмидæр ба нæ курдон æ хъæсдарæг дзæбокæй куд хуайуй…

Мæ зæрдæ си ирадæй. Гъудитæ мæ сæ уæлнихти хастонцæ.

Æма бабæй никки бæрзонддæрмæ искодтон мæ каст.

Фал, æвæдзи, царди алцæмæн дæр ес æгъдау æма уагæ.

Некема иссирдта надæн æ кæрон.

Беретæ не ’схизтæнцæ сæ бæрзонддæр цъопмæ. Уордæмæ бахъæртон, е мæнæн дæр нæ бантæстæй æнхæстæй. Æрдæгнадбæл мæ изæр æрæййафта.

Æрмæтъæл дæн уайтæккæ.

Хуæнхти бæрзонддæр цъопмæ ке не ’схизтæн, фæуурдуг кæнун мин афонæ ке æй фæстæмæ, е мин æууелуй мæ зæрдæ…

Фал… Цæй, ци киндæуа!

Хæрдæ кæми уа, уоми, дан, урдугæн дæр æнæуæн нæййес.

Ци æй  цард? Бæлццони иссуд æма æрцуд?..

1967 анз