Токати Асæх нæ финсгути туххæй ци берæ имисуйнæгтæ ниууагъта, уонæй еуей мухур кæнæн.

*  *  *

Цæгат Иристони финсгути къуар: разæй бадунцæ (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ) ТОКАТИ Асæх æма ДЗАСОХТИ Музафер; уони фæсте ба – АРДАСЕНТИ Хадзибатр, МАМСУРАТИ Дæбе, ЦИРИХАТИ Михал, ПЛИТИ Грис, ЦÆГÆРАТИ Максим, ДЗАДТИАТИ Тотурбег, ХЪАЙТУХЪТИ Геор.

Мамсурати Дæбей фиццаг хатт фæууидтон 1926 анзи æ райгурæн гъæу Будури Дæргъæвси. Уæд æз адтæн Токати Цеппи хæдзари иуазæгуати. Æхсæвæ байзадтæн уонæмæ. Сæумæй нæмæ ’рбауадæй ме ’мгарæ къæбæлдзуг сæр биццеу æ хуæрæн хуæрзбон зæгъунмæ (Цеппи уосæ Бæдинæт адтæй мæ хуæрæ). Биццеубæл адтæй донхуз хæдонæ, урухфадуг сау хæлаф æма салин дзабуртæ. Игъæлдзæгæй радзубанди кодта æ хуæри хæццæ, махæн дæр хуæрзбон загъта æма фæстæмæ фездахтæй: гъæунги имæ æнгъæлмæ кастæй бæхуæрдун.

Мæ къох мин ку иста, айдагъдæр уæд æрæстæфтæн: галеу цонг ибæл нæ адтæй. Ревæд дуси кæрон рони тъунст. Æз къехæй кастæн æ фæдбæл. Тæрегъæд мæмæ кастæй, уæхæн дзæбæх лæхъуæн æнæ цонгæй ке æй, е.

– Ме ’нсувæр æй,– загъта Бæдинæт. – Сахармæ ахур кæнунмæ цæуй. Æ къох ба… Инайагæнæн машинæбæл косгутæн агъаз кодта æма ин æ къох еууæхæни райахæста… Ратудта ин æй… Хуцау ин æй, æвæдзи, уæлдайбæл банимадта æма ин æй райста, мæ уод æ рунтæ рахуæра… Сугъдæг Лæгти дзиуари иуазæг æй Хуцау бакæнæд!

Еци анз Дæбей райстонцæ педтехникуммæ. Уоми адтæй хуарз ахургæнгутæ. Иристони зингæ лæгтæ – Туйгъанти Махарбег, Гуриати Гагудз æма æндæртæ. Етæ сæ цæстæ фæддардтонцæ зæрдæргъæвд биццеумæ.

Æз дæр еци рæстæгути бацудтæн косунмæ киунугутæ æма газеттæ уадзæн типографимæ. Типографий газет «Рæстдзинад» мухур кæнунмæ цæттæ кæнгæй, фиццаг хатт бакастæн Дæбей æмдзæвгитæ. Уоми косгæй, фæууидтон ирон финсгутæй Барахъти Гиной, Къосирати Сæрмæти (етæ кæрæдзей фæдбæл адтæнцæ газет «Рæстдзинад»-и редактортæ), Дзести Кудзæги (е ба адтæй редактори хуæдæййевæг).

Рацудæй анз. Æз бацудтæн ахур кæнунмæ рабфакмæ, уой фæсте Мæскумæ, театри кустбæл ахур кæнунмæ.

Цæгат Иристони 1935 анзи байгон æй паддзахадон театр. Æ фиццаг директор Къосирати Сæрмæт театрмæ хонун байдæдта финсгути. Фæззиндтæй Дæбе дæр. Æрбахаста æ фиццаг пьесæ «Номбæлуоси цæуæт». Театр равдиста еци пьесæмæ гæсгæ спектакль, хъæбæр фæццудæй адæми зæрдæмæ

Уæдæй фæстæмæ театри æнгъæлдзаудæр драматургтæй еу иссæй Дæбе. Нæхуæдтæ дæр ин æ гъоси бацагътан, адæм зæрдиагдæрæй кæмæ цæунцæ, уæхæн темитæ. Бæтæйи фурттæ, Æфхуæрдти Хæсанæйи туххæй пьеситæ ниффинсæ, зæгъгæ, дæр ин мах загътан.

Дæбе ахиддæр цæун райдæдта театрмæ, кастæй сценикон гъуддаги уавæртæмæ, артистти, режиссерти кустмæ. Е фæббæрæг æй æ иннæ пьеситæбæл. Æ фиццаг драмæ «Номбæлуоси цæуæт»-и ци лæмæгъдзийнæдтæ адтæй, етæ зингæ фæмминкъийдæр æнцæ «Бæтæйи фурттæ»-йи, «Æфхуæрдти Хæсанæ»-йи.

Еу хатт нæмæ дзубанди рауадæй хъазахаг финсæг Мухтар Ауэзови роман «Абай»-бæл.

Къоста æма хъазахаг поэт Абай Кунанбаевæй сæ искурдиæдтæмæ гæсгæ си уæлдæр кенæ дæлдæр ка ’й, нуртæккæ уобæл нæ дзорæн, фал финсæг Ауэзов æ романи Абайи сорæт исиста хъæбæр бæрзондмæ. Еци романи фæрци Абайи кой райгъустæй еугур дуйнебæл дæр.

– Мадта уæд нæ финсгутæ Къостабæл ци фæффинстонцæ, етæ ба цæмæннæ рахæлеу æнцæ еугур дуйнебæл? – фæрсун Дæбей.

– Кæмæн æ бон ци адтæй, уой кодта, – загъта Дæбе. – Ауэзов Абайи царди листæг хабæрттæбæл нæ цауæн кодта, фал ин æ сорæт исаразта, еугур хъазахаг адæми зунд æма зæрди куд бæрзонд лæууй, уотемæй. Е æхуæдæг исфæлдиста Абайи сорæт. Мах ба Къостайæн æ фæд-фæд зилдан æма урзæй агорæгау æй агорæн, кæми адтæй, ци адтæй, ке хæццæ адтæй… Равналун гъудæй идарддæр… Къоста мæнмæ ци хузæн лæг кæсуй, уой зонис? Данко!..

– Дæбе, цæмæннæ ниффинсис Къостабæл роман, – фæрсун æй æма Дæбе гъудити ранигъулдæй, уæдта мæмæ ’рбакастæй æма уотæ загъта:

– Дæ бонæй уай, цæмæй Къостабæл æхе аккаг роман ниффинсай, уомæй гъæуй минкъийæй-минкъийдæр æхе хузæн уодигъæдæ, æхе хузæн цæхæрцæстæ æма æхседгæ зæрдæ… Æз имæ мæ нифс нæ хæссун. Уæхæн устур хъаурæ мин Хуцау нæ равардта…

Цæсгонæй, æфсармæй, æууæнкæй, æгъдауæй – еугуремæй дæр æнхæст адтæй Дæбе. Уæди рæстæги финсгутæй Дæбей неке раййафтайдæ рæдаудзийнадæй. Иуазгутæ уомæй ахиддæр некæмæ цудæй айдагъ Иристони нæ, фал æндæр республикитæй, Уæрæсейæй.

Нæ Фидибæстæмæ 1941 анзи немуцаг-фашистон æрдонгтæ ку ’рбалæбурдтонцæ, раст еци сæрди нæ финсгутæй тугъдмæ ка нæхстæр кодта, уони Дæбе фæндараст зæгъунмæ бахудта æ хæдзарæмæ. Адтæнцæ си театри косгутæ дæр. Косарт нин ракодтонцæ, дессаги фингитæ нин æрæвардтонцæ. Уæллæй нин хестæрæн бадтæй Боцити Барон, æ дæллæй Дæбе æхуæдæг. Мах, тугъдмæ цæугутæ, адтан еу фараст лæги. Хъайтухъти Геуæр æма æз бадтан Дæбе æма Ардасенти Хадзибатæри комкоммæ. Берæ кувдтити, берæ дзубандити фæсте Дæбе исистадæй, ниуазæн æ къохи, уотемæй загъта:

– Кувдмæ, кенæ киндзхон нæ цæуетæ… Устур тæссаг тугъди надбæл уæ фарсмæ бæргæ уайнæ æз дæр. Фидибæстæ багъæуай кæнун æй кадæ æма намуси гъуддаг… Гъема кадæ æма намуси надбæл ранæхстæр уотæ! Сугъдæг Уасгерги уæ фæндараст фæккæнæд! Уæлахезонæй, сæрæгасæй ку исæздæхайтæ, уæдта бабæй мæнæ аци хæдзари, аци финги уæлгъос исæмбæлдзинан…

…Фæстугъд, 1945 анзи сæрди райдайæни еу бон мæ фатери бадтæн. Уæд цардтæн Дзæуæгигъæуи астæу Ленини циртдзæвæни рази дууæуæладзугон хæдзари, хъæрмæдæнттæ кæми уæйæ кæниуонцæ, еци тукани сæрмæ. Фæссехуар адтайдæ, уотемæй дин мæмæ гъæунгæй кадæр ку исгъæр кæнидæ мæ номæй. Къæразгæй ракастæн. Фæзи лæудтæй Дæбе æма мæмæ ходгæй дзоруй:

– Асæх, тугъдмæ уæ ку фæндараст кодтон, уæд уин ци загътон, е дæ зæрдæбæл нæбал лæууй? «Уæлахезонæй ку раздæхайтæ, уæд бабæй аци хæдзари, аци финги уæлгъос…» Æнгъæлмæ дæмæ кæсдзæнæн нæхемæ изæри æхсæз сахаттебæл.

Дæбей хæдзари баййафтон, фондз анзей размæ тугъдмæ ке фæндараст кодта, уонæй сæрæгасæй уордигæй ка иссудæй, уони. Сæ фулдæр ма адтæнцæ сæ тугъдон дарæсти, сæ ордентæ æма майданти хæццæ. Æрбамбурд æнцæ синхбæстæ дæр – нæлгоймагæй, силгоймагæй, сувæллонæй. Цийнитæ, хъуритæ, арфитæ, игъæлдзæг дзубандитæй байдзаг æй хæдзарæ. Устур уати бабæй æвæрд адтæнцæ идзаг фингитæ.

Финги уæлгъос Дæбе зæрдхъурмæй æримиста, æ хæдзарæй тугъдмæ фæндараст кæмæн загъта, фал, гъулæггагæн, тугъди будури ка байзадæй, уони рохс нæмттæ дæр.

…Мæнæ ци цаути кой ракодтон, уонæй уæлдай ма мæ бон æй æримисун берæ æндæр хабæрттæ, кæцитæ еумæйагæй æнцæ, Мамсурати Дæбе цæйбæрцæбæл зæрдхæлар, фæлмæнзæрдæ, цæстуарзон æма æфсармгин адæймаг адтæй, уомæн ирд æвдесæн.

* * *

Токати Асæх æ имисуйнæгтæн кæронбæттæн ци гъудийæй искодта, е хъæбæр æхсицгон æма расагъæс кæнуни аккаг æй нæ еугуремæн дæр. Фиццагидæр, нæ нуриккон финсгутæн: нæхе зундгин æма рауон-циуон æнгъæл уогæй, алкæмæ ни ес Дæбей уодиконди æнгæстæ зæрдихатт?